बीमाक्षेत्रको भ्रम चिर्ने कि व्यवसायलाई दुर्गन्धित बनाइराख्ने ?

A+ A A-

गत वर्ष बीमाकै कामको सिलसिलामा पङ्क्तिकार एउटा भद्र समूहमा प्रवेश गर्‍यो । आफूनजिकका साथीहरूलाई जीवन बीमाका लागि प्रस्ताव गर्‍यो । त्यसमध्येकै एक जना भद्र मित्रले भने, ‘सर, अहिले बजारमा छ्याप्पछ्याप्ती बीमा गराउने अभिकर्ताहरू छन् । कतिपय अभिकर्ताहरू त मोटो कमिसन पाउने भएकाले जे पनि गर्न तयार हुन्छन् । कहाँ तपाईं यस्तो सजिलो तरिकाले बीमा व्यापारको कुरा गर्नु हुन्छ ?’

म अचम्मित भएँ । उनको यो भनाइलाई मैले अझै गहिरिएर चिर्ने र बुझ्ने प्रयास गरेँ । मित्रसँग संवाद भयो र बीमा अभिकर्ताले यदि १ करोडको बीमा गरिदिए आफू एक रात सँगै घुम्न सक्ने प्रस्ताव गरेको तथ्य सुनाए ।

नेपालकै प्रतिष्ठित बीमा कम्पनीमा एक दिन म स्वयम् उपस्थित थिएँ । एक जना महिलालाई अभिकर्ताले झुक्याएर १ करोडको बीमा गराएपछि कम्पनीको शाखा कार्यालयमा लामो छलफल भयो । कम्पनीले आवश्यक प्रक्रिया र कागजातहरू पूरा नगरेर एउटा सामान्य कागजका आधारमा बीमा गरिदियो । त्यसको एक महिना नबित्दै बीमा गर्ने ग्राहक आफूलाई झुक्याएर बीमा गराएकाले पैसा फिर्ता दिन कार्यालयमै आइन् । विवाद भयो । अन्तिममा पुलिस केस हुने अवस्था आएपछि कम्पनी ती महिलालाई पैसा फिर्ता दिन बाध्य भयो ।

त्यस्तै, अर्का एक अभिकर्ताले दाङका एक जना आइतु चौधरीको जीवन बीमा गराए । चौधरी कामको सिलसिलामा काठमाडौंमा डेरा गरी बस्थे । छिमेकमा कोठा लिएर बस्ने अभिकर्ताले ठूलै सपना देखाएपछि उनले करिब सात वर्षसम्म बीमाको प्रिमियम अभिकर्तालाई बुझाए । दुर्भाग्य, त्यसपछि चौधरीको मृत्यु भयो । श्रीमान्‌को मृत्यपछि अभिकर्ताले बाँडेको सपनाका आधारमा उनी बीमा रकम दाबी गर्न सम्बन्धित बीमा कम्पनीमा गइन् ।

तर, दोस्रो वर्षदेखि चौधरीले कम्पनीमा प्रिमियम बुझाएको रेकर्ड देखिएन । कम्पनीले चौधरीको परिवारसँग पैसा बुझाएको प्रमाण माग्यो तर चौधरी परिवारसँग कुनै प्रमाण थिएन । सम्बन्धित अभिकर्तासँग विभिन्न माध्यमद्वारा सम्पर्क गर्दा सम्पर्क हुन सकेन । अर्थात् अभिकर्ता सम्पर्कबाहिर भइसकेको अवस्था थियो ।

बीमाक्षेत्रमा यस्ता घटनाहरू सामान्य भइसकेका छन् । बीमा रकम लिनका लागि हत्या गर्ने, सवारीसाधनमा आफैँले आगजनी गर्नेजस्ता घटनाहरू पनि हालसालै भएका छन् । नेपालगञ्जको कोहलपुरमा व्यक्ति हत्या र दाङमा आफैँले आफ्नो टिपरमा आगजनी गरेको घटना यसका पछिल्ला उदाहरण हुन् ।

विकृतिको एउटा अर्को पाटो भनेको अभिकर्ताहरूमा जसरी पनि बीमा गराउने भुत सवार हुँदा उनीहरूले आफूले पाउने कमिसनमा समेत भारी छुट दिने गरेका छन् । यसले ग्राहकलाई आर्थिक लाभ त पक्कै हुन्छ तर यस्तो प्रवृत्तिले बजारमा ‘अनइथिकल बिजनेस’ को अभ्यास प्रारम्भ हुन्छ ।

नेपालमा बीमाको नियामक निकाय बीमा समिति हो । २०४६ सालको परिवर्तन र राजा वीरेन्द्रको शासनकालको २१ वर्षको अवसरमा तत्कालीन संसद्‌ले बीमा व्यवसायलाई व्यवस्थित, नियमित, विकसित तथा नियन्त्रण गर्न बीमा ऐन २०४९ तर्जुमा गर्‍यो र यसकै आधारमा बीमा व्यवसायलाई अझ फराकिलो बनाउन बीमा नियमावली २०४९ लागू गर्‍यो ।

ऐन र नियमावलीअनुसार बीमालाई व्यवसाय भनिएको छ । बीमा व्यवसायलाई जीवन, निर्जीवन र पुनर्बीमा गरी तीन प्रकारमा वर्गीकरण गरिएको छ । जीवन बीमाअन्तर्गत आजीवन, सावधिक र म्यादी गरी तीन प्रकारमा राखिएको छ । यो नितान्त व्यक्तिको जीवनसँग सम्बन्धित छ । त्यस्तै, निर्जीवन बीमा भौतिक वा विलासिताका सामान वा विविध पक्षसँग सम्बन्धित छ भने पुनर्बीमा बीमाको जोखिम कम गर्न बीमाको पनि बीमा गर्ने विषयसँग सम्बन्धित छ ।

ऐनअन्तर्गत नै बीमा व्यवसायमा रोजगारीको अवसर सिर्जना गर्ने गरी यो व्यवसायलाई फराकिलो बनाउन बीमा अभिकर्ता, बीमाङ्की, दलाल, सर्भेयरजस्ता पदहरूको कल्पना गरिएको छ ।

बीमा नियमावलीको परिच्छेद ४ को २२ (ख) मा बीमा समितिले बीमा अभिकर्ता आचारसंहिता निर्माण गर्ने उल्लेख छ । समितिले सोहीअनुसार आचारसंहिता निर्माण गरी बीमा अभिकर्ताले पालना गर्नुपर्ने कुरा र बीमा अभिकर्ताहरूले गर्न नहुने कुरा उल्लेख गरिएको छ । तर अधिकांश अभिकर्ताहरू यो आचारसंहिताका बारेमा अनभिज्ञ रहेको उनीहरूको व्यवहारबाट पुष्टि हुने गर्छ ।

त्यति मात्र हैन, ऐनको परिच्छेद ७ को विविध महलमा दण्ड सजाय महलको ३६ मा ऐनअन्तर्गत बनेका नियम, आदेश वा निर्देशनको जानीजानी उल्लंघन गरेमा त्यस्ता कम्पनी, अभिकर्ता, दलाललाई समितिले ३ हजारदेखि १० हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना गर्न सक्ने उल्लेख छ । त्यस्तै, बीमा गर्दा झुटा कागजातहरू बनाएमा निजलाई ३० हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना वा दुई वर्षसम्म कैद वा दुवै सजाय हुने उल्लेख छ । मैले गलत काम गरेँ भने म सजायको भागिदार हुनुपर्छ भन्ने पनि ज्ञान अभिकर्ताहरूमा देखिँदैन ।

कुनै पनि व्यवसाय वा पेसा गर्न तालिमको आवश्यकता पर्छ । तालिमले व्यक्तिमा ज्ञान, सीप र धारणामा परिवर्तन ल्याउँछ । काममा पेसागत व्यावसायिकता ल्याउने भएको हुँदा बीमा ऐनले बीमा अभिकर्ता हुनुपूर्व बीमा कम्पनीहरूले निश्चित पाठ्यक्रम निर्माण गरी आधारभूत तालिम आयोजना गर्नुपर्ने र यसरी तालिम लिएकाहरूले मात्र अभिकर्ता बन्न पाउने व्यवस्था गरेको छ ।

तर, यस क्षेत्रमा लागेका कतिपय कम्पनीहरूले तालिमको सिद्धान्त र महत्त्वलाई बेवास्ता गर्दै ‘तालिमका लागि तालिम गर्ने’ र जान्नैपर्ने विषयहरूमा समेत जानकारी नगराउँदा अभिकर्ता आफ्नो काम, कर्तव्य र जिम्मेवारी केहो भन्नेमा प्रस्ट देखिँदैनन् । उनीहरूलाई ‘बिजनेस’का लागि मात्र प्रशिक्षित गर्दा अभिकर्ताहरूले जान्नैपर्ने पाटो अधुरो बन्न पुगेको छ ।

निश्चित रूपमा बीमा अभिकर्ताहरूमा पेसागत सीपका अलावा अन्य केही महत्त्वपूर्ण गुणहरूको आवश्यकता पर्छ । अभिकर्ताहरूका काम, कर्तव्य र जिम्मेवारी हुन्छन् र छन् पनि । यीबाहेक अभिकर्ताहरूमा नैतिक चरित्र, अनुशासन, सुन्ने धैर्यता, इमानदारिताजस्ता गुण पनि हुनु अत्यन्तै आवश्यक छ । अभिकर्ता ग्राहकप्रति उत्तरदायी हुनुपर्छ । यति मात्र हैन, अभिकर्ताहरू व्यावसायिक पनि हुनुपर्छ । यस्ता विषयहरूले तालिममा महत्त्व पाउनुपर्छ । तर, तालिममा यी विषयहरू ओझेलमा पर्नाले अभिकर्ताहरूको काम र आचरण ‘ग्राहकमैत्री’ देखिँदैन । यस्तो अवस्थामा एउटा कोरा अभिकर्ता कसरी व्यावसायिक बन्न सक्छ ?

सामान्यतया अभिकर्ता भनेका बीमक अर्थात् कम्पनीको तलबी कर्मचारी नभई कमिसनका आधारमा बीमकको तर्फबाट कार्यक्षेत्रमा प्रत्यक्ष रूपले काम गर्ने व्यक्तिलाई जनाउँछ । यस्ता व्यक्तिहरू कम्पनी र ग्राहकप्रति उत्तरदायी, जिम्मेवार र अनुशासित हुनु आवश्यक छ । अभिकर्ताकै गलत आचरणका कारण कतिपय कम्पनीले बजारमा छवि नै गुमाउनुपरेको र कम्पनी बन्द भएका तमाम दृष्टान्तहरू छन् ।

प्राय:जसो अभिकर्ताहरू कमिसनका कारण ‘बल्क कस्टमर’ को खोजीमा हुने, बीमा गराउने र मोटो रकम कमिसन प्राप्त भएपछि सम्पर्कमै नआउने गरेको पनि देखिन्छ । तर, बीमा व्यक्तिगत र सामूहिक व्यापार हो । अनुभवी अभिकर्ताले समूहमा पनि हिँड्न सिक्नुपर्छ । आफ्नो टिम निर्माण गर्ने, आफू र टिमसँगसँगै लाने प्रयास गर्नुपर्नेमा गलत नियतका कारण समूहभन्दा पनि व्यक्तिगत रूपमा अगाडि बढ्ने र ठूलो कमिसन आयो भने व्यवसाय नै परिवर्तन गरेर ग्राहकहरूलाई अन्योलमा राखेको पनि देखिन्छ ।

कुनै पनि व्यवसायलाई सफल र दिगो बनाउन ग्राहक संख्याको अत्यन्त आवश्यकता हुन्छ । अभिकर्ताहरूले बीमा इन्ट्री गर्दा मरिहत्ते गर्ने र त्यसपछि फेरि एकैपटक दोस्रो वा अन्य प्रिमियम बुझाउँदा मात्र सम्पर्कमा आउने प्रवृत्ति बढी देखिन्छ । यस्तो प्रवृत्तिले अभिकर्ताहरूले ग्राहकहरूबाट पाउने स्नेह, विश्वास र अपनत्व गुमाउने गर्छन् र उनीहरूले गर्ने व्यापार व्यवसायमा समेत दिगोपना आउँदैन । यसले अभिकर्ताको क्षमता, सीप र योग्यतामाथि पनि प्रश्न खडा गर्छ ।

तसर्थ अभिकर्ताहरूले नयाँ वर्ष, विशेष चाडपर्व, वैवाहिक वर्षगाँठ, जन्मदिन आदिमा सम्पर्क गर्दा यसले अभिकर्ता र ग्राहकबीचको सम्बन्ध–सम्पर्कलाई अझ प्रगाढ बनाउने त छँदैछ, यसले एक प्रकारको अपनत्वसमेत पैदा गर्नेमा शंका हुन्न । यस्तो व्यवहारले दिगो सम्बन्ध स्थापित हुने गर्छ ।

बीमा कम्पनीहरूले अभिकर्ताको कार्यशैली र उत्तरदायित्वलाई नजिकबाट अनुगमन गर्न आवश्यक देखिन्छ भने नियमक निकाय बीमा समितिले तत्‌अनुसार अनुगमन र मूल्याङ्कनसहित कडा रूपमा प्रस्तुत हुन पनि आवश्यक छ ।

विकृतिको एउटा अर्को पाटो भनेको अभिकर्ताहरूमा जसरी पनि बीमा गराउने भुत सवार हुँदा उनीहरूले आफूले पाउने कमिसनमा समेत भारी छुट दिने गरेका छन् । यसले ग्राहकलाई आर्थिक लाभ त पक्कै हुन्छ तर यस्तो प्रवृत्तिले बजारमा ‘अनइथिकल बिजनेस’ को अभ्यास प्रारम्भ हुन्छ । यसले प्रतिस्पर्धी बजारमा बीमक कम्पनीलाई ठूलो नोक्सानी पुर्‍याउँछ । कम्पनीको बजारमूल्य गिर्छ र बीमा बजारलाई समेत दुर्गन्धित बनाउँछ । त्यस कारण बीमक कम्पनीले यस्ता गतिविधिहरूलाई नजिकबाट नियालेर नियन्त्रण गर्न आवश्यक देखिन्छ ।

त्यति मात्र हैन, हिजोआज बीमा नबुझेका व्यक्तिले म १ करोडको बीमा खोज्छु, मलाई कमिसन कति आउँछ भन्दै बीचमै बसेर बिचौलियाको काम गर्ने प्रवृत्तिहरू पनि बढेका छन् । यो गैरकानुनी हो र यसरी व्यापार गर्दा कथंकदाचित बिचौलिया भाग्यो वा बीमा गर्ने व्यक्ति समस्यामा पर्‍यो भने कम्पनीको तर्फबाट समाधान पाउन गाह्रो हुन्छ । कालान्तरमा ग्राहकलाई मर्का पर्न सक्छ ।

अर्को मुख्य विकृति भनेको स्वास्थ्य परीक्षणको हो । बीमा रकम र उमेरका आधारमा अभिकर्ताहरूले बीमा गराउँदा ग्राहकको स्वास्थ्य परीक्षण अनिवार्य गर्नुपर्छ । यो प्रावधान कम्पनीअनुसार फरकफरक छ तर अभिकर्ता र बीमक कम्पनीले ‘रिपोर्ट मिलाउने’ शैलीमा काम गरेको देखिन्छ ।

रिपोर्ट मिलाउने शैली पनि कमिसनसँग जोडिएको हुँदा यसबाट क्षणिक लाभ होला तर यदि ग्राहकको स्वास्थ्यमा खराबी आएका कारण तत्काल मृत्यु भएमा वा दीर्घकालीन रोगको सिकार बन्न पुगेमा कम्पनीले ठूलो आर्थिक भार खेप्नुपर्ने हुन्छ । यस्तो अवस्थामा अभिकर्ताहरूलाई जेल सजायसमेत हुने कानुनी प्रावधान छ । रिपोर्ट मिलाउनु दण्डनीय अपराध हो ।

माथिका यी विषयहरू बीमाक्षेत्रलाई अनुशासित र मर्यादित बनाउन उठान गरिएको हो । बीमा आर्थिक पक्षसँग जोडिको हुँदा यसको प्रभाव सबै क्षेत्रमा पर्न जान्छ । अहिले जनमानसमा जीवन बीमा भनेकै मोटो कमिसन हो, आर्थिक अनियमिता हो र अभिकर्ता भनेकै यसका पक्षपोषक हुन् भन्ने भ्रम चिर्न अभिकर्ता र बीमा कम्पनीहरूकै हात सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण हुन्छ । तसर्थ यस क्षेत्रमा लागेका अभिकर्ताहरूले ग्राहकहरूको खुसी, नैतिक व्यापारको अध्यास, प्रतिबद्धता र इमानदारिता, ग्राहकहरूको आदर सम्मानका साथ सकारात्मक भावले काम गर्न आवश्यक देखिन्छ ।

त्यस्तै, बीमा कम्पनीहरूले अभिकर्ताको कार्यशैली र उत्तरदायित्वलाई नजिकबाट अनुगमन गर्न आवश्यक देखिन्छ भने नियमक निकाय बीमा समितिले तत्‌अनुसार अनुगमन र मूल्याङ्कनसहित कडा रूपमा प्रस्तुत हुन पनि आवश्यक छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, कात्तिक ३, २०७९ १७:१७