विद्यार्थीलाई गणित र विज्ञान पढाएको फाइदा देशलाई खै ?

A+ A A-

गणित र विज्ञान दुई यस्ता विषय हुन्, जसलाई आजका शक्तिशालि देशहरूले विकासको ‘ड्राइभिङ फ्युल’ का रूपमा लिए । यी विषयको प्रत्यक्ष सम्बन्ध अरु विषय र क्षेत्रसँग छ । देशको शिक्षालाई प्रभावकारी नबनाइकन र शिक्षालाई गणित र विज्ञानमा केन्द्रित नबनाइकन देशको हैसियत उकास्ने गुणस्तरीय नागरिक निर्माण भएका छैनन् ।

सन् १९५७ मा सोभियत संघले विश्वमै पहिलोपटक ‘स्पुतनिक १’ नामक भू-उपग्रह प्रक्षेपण गर्‍याे । यसले अमेरिकालाई झस्काइदियो । तत्काल अमेरिकाले आफ्नो शिक्षा प्रणालीमा पुनर्विचार गर्‍याे र सन् १९५८ मै ‘नेसनल डिफेन्स एजुकेसन एक्ट’ जारी गर्‍याे । यसबाट अमेरिकाले शिक्षामा ठूलो मात्रामा लगानी वृद्धि गर्ने नीति लियो ।

विज्ञान, गणित र विदेशी भाषाको पढाइलाई थप मजबुत बनाउने गरी भारी मात्रामा लगानी बढायो । विज्ञान र प्रविधिको अनुसन्धान गर्ने संस्था तथा विश्वविद्यालयमा उल्लेख्य बजेट बढाइयो । यसै रणनीति तथा कार्यनीतिले १२ वर्षमै सोभियत संघभन्दा एक कदम अगाडि बढेर १९६९ मा नासाले ‘एपोलो ११’ अन्तरिक्ष यान चन्द्रमाको धरातलमा उतार्न सफल भयो । विज्ञान र प्रविधिको क्षेत्रमा आजको अमेरिका गणित र विज्ञान केन्द्रित शिक्षाको परिणाम हो ।

विश्वका अरु देशहरू पनि विज्ञान र गाणित शिक्षामा टेकेर विज्ञान तथा प्रविधिको विकास अनि उत्पादन वृद्धिमा सफल भएका हुन् । यी दुई विषयले व्यक्तिलाई निखार्छ । उत्सुक बनाउँछ । प्रश्न गर्न प्रेरित गर्छ । अनुसन्धान गर्न र उत्तर खोज्न दबाब दिन्छ । आलोचनात्मक चेतना, प्रमाण जटाउन र नयाँ आविष्कारका लागि मरिमेट्ने शक्ति र कौशल प्रदान गर्छ । विश्लेषण गर्ने सामर्थ्य बढाउँछ । यी विषयको गतिलो शिक्षाले देशका नागरिको क्षमता र गुणस्तर वृद्धि गराउँछ । त्यसैले नै होला उच्च शिक्षा हासिल गर्न अमेरिका जान चाहने विद्यार्थीले ‘जीआरई’ कोर्सकाे परीक्षा दिनुपर्छ । यो कोर्समा व्यक्तिको गणितको क्षमता जाँचिन्छ र अंक दिइन्छ । यस आधारमा व्यक्तिको क्षमता नापिन्छ ।

गणित शिक्षण व्यावहारिक प्रयोगसँग जोडिएन

शिक्षा लिएर होस् वा नलिएर मानिसले सर्वत्र गणितको प्रयोग गरिरहेको छ । फरक यति हो, गणितको ‘आइडिया’ र ‘स्किल’ भएका व्यक्तिले आफ्नो कामलाई बढी वैज्ञानिक र कुशलतापूर्वक सम्पन्न गर्न सकेका छन् । स्कूलले गाणितको पढाइलाई दैनिक व्यवहारसँग जोडेर व्यक्तिको आलोचनात्मक सोच, विश्लेषण गर्ने क्षमता, समस्या समाधान गर्ने सीप र क्षमताको विकास गरिदिनुपर्ने हो । जो देशका लागि ठूलो पुँजी पनि हो । यस्तो खुबी भएका व्यक्तिले नै देश बनाउने हुन् ।

गणितको उपयोग सर्वत्र छ । बैंकमा, पार्टीको परिकार निर्माणमा, घरको सजावटमा, घर निर्माणमा, किसानको खेतमा, किनमेलमा, उद्योगमा, इन्जिनियरिङमा, व्यक्तिको समय व्यवस्थापनमा, कम्प्युटर साइन्समा, विज्ञानका प्रत्येक विधाहरूमा गणितको प्रयोग भैरहेको हुन्छ ।

औषधिमा विभिन्न तत्व र रसायनको निश्चित अनुपात/मात्रा मिसाइएको हन्छ । डाक्टरले बिरामीको उमेर, रोगको प्रकृतिलगायतलाई मध्यनजर गरेर औषधिको ‘डोज’ सिफारिस गर्छन् । मौसमविद्हरू आँधी, हुरी र बादल को गति र दिशा ‘क्याल्कुलेसन’ गरेर निश्चित ठाउँको केही दिनसम्मको मौसम अनुमान गर्छन् ।

गणितको ज्ञान भएको किसानले एउटा आयातकार खेतका लागि कति बिरुवा आवश्यक पर्छ भन्ने हिसाब निकाल्छ । घर बनाउने कामदारले घरको लम्बाइ, चौडाइ, उचाइ आँकलन गरेर त्यसमा लाग्ने इँटा, सिमेन्ट, बालुवा, कामदार आदिको अनुमान गर्छ । नपढेका वा गणितको व्यावहारिक शिक्षा नपाएका किसान र कामदारले अनुभवका आधारमा मात्रै यसको आँकलन गर्छन् ।

प्रत्येक क्षेत्रमा प्रयोग हुने गणितलाई बढी सरल, प्रायोगिक, सिर्जनात्मक बनाउनु, प्रत्येक पाइलामा प्रयोग गर्न ‘आइडिया’ निकाल्ने, विश्लेषण गर्ने र समस्या समाधान गर्न सक्ने क्षमताको विकास गर्ने जनशक्ति निर्माण गर्नु गणित कक्षाको उद्देश्य हो ।

एउटा घर निर्माण गर्ने काममा गणित नै गणित भरिएको छ । कति उचाइ र क्षेत्रफलको घर ? कति इँटा चाहिने ? बालुवा र सिमेन्ट कति चाहिने ? कति कामदारले कति दिनमा सक्लान् ? आदि । गणित कक्षालाई योसँग जोडेर मूर्त ज्ञान दिने हो भने गणित कक्षा रमाइलो बन्छ, काम लाग्ने बन्छ, व्यावहारिक बन्छ, सजिलो बन्छ ।

गणितको मद्दतले नै विज्ञानको विकास भैरहेको छ । आइन्स्टाइनले गणितको जगमा सापेक्षतावाद सिद्धान्तको आविष्कार गरे । परमाणविक ऊर्जा निकाल्ने सूत्र (भ्.mअ²) गणितीय रूपमा प्रमाणित गरे । न्यूटनले गणितको जगमा गुरुत्वाकर्षण सिद्धान्त र चालका समीकरण लगायत विज्ञानका अनेकौँ नियमहरू प्रतिपादन गरे । आधुनिक ‘क्वान्टम मेकानिक्स’ गणितकै जगमा विकास भयो । रसायनशास्त्र, भौतिकशास्त्र, अन्तरिक्ष विज्ञान सबैमा गणित प्रयोगमा आउनु अनिवार्य छ ।

यस्तो महत्त्वपूर्ण गणित विषयमा हामीले दिइरहेको गणितको शिक्षा र ज्ञानको धरातल नै कमजोर छ । यो पढाइको लक्ष्य विद्यार्थीको मस्तिष्क तिखार्ने होइन, परीक्षामा सीमित छ । सबै विद्यार्थीको गणित सिक्ने गति एकै खालको हुँदैन । कसैले छिटो सिक्छन् त कसैले सुस्त । यसै कारण विकसित देशले वैयक्तिक भिन्नता ख्याल गरेर विद्यार्थीलाई सिकाइरहेका हुन्छन् । हाम्रा कक्षाभित्र गणित सिक्न सक्ने, नसक्ने, अलिअलि सिक्न सक्ने सबै विद्यार्थीलाई एकै ठाउँमा हाल्छौँ । केही ‘फर्मुला’ लेख्दिन्छौँ । गणितका अभ्यासबाट २/४ वटा समस्या हल गरिदिन्छौँ । विद्यार्थीलाई पुनः त्यही गर्न लगाउँछौँ । पहिल्यै गरेको गणितका हिसाब वा प्रश्नपत्रको संगालोबाट प्रश्न सोध्छौँ र जाँच्छौँ । परीक्षामा जाँच लिनको लागि गाणित विषय पढाइएको छ । पढाउने तरिका मिलेन त्यसैले धेरै विद्यार्थी गणितमा फेल भैरहेछन् ।

गणितका सूत्र निकाल्ने आइडिया विद्यार्थीले पाइरहेको छैन । गणितका हिसाबलाई जीवनोपयोगी हुने गरी जोडिएको छैन । गाणित शिक्षा जीवनसँग जोडिन सकेन । त्यसैले अधिकांश विद्यार्थीका लागि गणित विषय फलामको चिउरा चपाउनुजस्तो गाह्रो भएको छ । धेरै विद्यार्थी गणितमा फेल भैरहेका छन् । यो विषय नजान्ने विद्यार्थी गणित कक्षामा हीनताबोध गरेर, डराएर, आत्मविश्वास गमाएर बस्नु परिरहेको छ ।

विद्यार्थीका लागि गणितको भूतले स्कूल जानदेखि तर्साइरहन्छ । गणित अलिकति जान्न सक्ने विद्यार्थीलाई पनि गणितको उपयोग र यसको उद्देश्यबारे केही थाहा छैन ।

वरिपरि गणितै गणित

नजिकैको पसलमा विद्यार्थीलाई अध्ययन गर्न लगाएर कुनै सामानको किनेको मूल्य, बेचेको मूल्य, नाफा, नोक्सान, भ्याट, छुटको जीवन्त ज्ञान दिने अभ्यास हामीले गर्न सकेनौँ । बसमा यात्रा गर्दैगर्दा इन्धनको मात्रा र दूरीबीचको ऐकिक नियम सिकाउन सकिन्छ भन्नेमा हाम्रो ध्यान पुगेन ।

प्रत्येक कक्षाबाट एक हजार रुपैयाँ बैंकमा जम्मा गर्न लगाएर त्यसबाट प्राप्त हुने दैनिक, मासिक, अर्धवार्षिक र वार्षिक ब्याजको हिसाबकिताब व्यावहारिक रूपमा सिकाउने हाम्रो प्रचलन छैन । आयात/वर्गको क्षेत्रफल निकाल्न कालो मार्करले सेतो बोर्डमा यसको चित्र बनाएर त सिकाउँछौँ तर वरिपरिका यस्ता वस्तुहरूको लम्बाइ, चौडाइ नापेर क्षेत्रफल निकालेर देखाउने, निकाल्न लगाउनमा गणित शिक्षण प्रवेश गरेन । अभ्यासमा दिइएका हिसाब गर्न सकेपछि गणित जान्यो भन्ने भ्रम छ ।

एउटा घर निर्माण गर्ने काममा गणित नै गणित भरिएको छ । कति उचाइ र क्षेत्रफलको घर ? कति इँटा चाहिने ? बालुवा र सिमेन्ट कति चाहिने ? कति कामदारले कति दिनमा सक्लान् ? रङ लगाउँदा कति रङ चाहिने ? समय कति लाग्ने ? आदि । गणित कक्षालाई योसँग जोडेर मूर्त ज्ञान दिने हो भने गणित कक्षा रमाइलो बन्छ, काम लाग्ने बन्छ, व्यावहारिक बन्छ, सजिलो बन्छ ।

गणितीय समस्यालाई एकै तरिकाबाट हैन, बहुआयामिक कोणबाट सिकाएर गणित शिक्षालाई फराकिलो पार्नुपर्ने हो ।गणित अमूर्त रूपमा पढाइयो, जसको व्यावहारिक प्रयोग गरिएन । त्यसैले धेरै विद्यार्थी यो विषय सुन्नासाथ तर्सिन्छन् । हाम्रा स्कुलहरूमा गणितको सिकाइ उपलब्धि सबैभन्दा बढी नाजुक र दयनीय हुनुको कारण यही हो ।

विज्ञानको अवैज्ञानिक पढाइ

हाम्रो देश विज्ञान र प्रविधिको विकासमा बामे सर्न पनि सकिरहेको छैन । यसो हुनुका केही कारणमध्ये एक विज्ञानको पढाइ ठीकठाक नहुनु हो । विज्ञान बुझ्नु र घोक्नु फरक कुरा हुन् । विज्ञान पढाईको उद्देश्य नै विद्यार्थीमा वैज्ञानिक चेतको विकास गर्नु हो । अनुसन्धान र आविष्कार गर्न सक्ने जनशक्ति पैदा गर्नु हो । तर हाम्रो विज्ञान पढाइले विद्यार्थीलाई अनुसन्धान र आविष्कार उन्मख गराउन असफल छ । यसकारण विज्ञानको शिक्षणमा नयाँ तरिकाले सोच्नु आवश्यक छ ।

हम्रा विज्ञान किताबभरि आइन्स्टाइन, न्युटन, आर्किमिडिज, डार्बिन, मेन्डल, रदरफोर्ड, पास्कललगायतका वैज्ञानिकहरूले प्रतिादन गरेका सिद्धान्तको भीषण चर्चा छ । ती सिद्धान्त र परिभाषा घोकेर परीक्षामा लेख्न सक्ने बन्नु नै हाम्रो विज्ञान पढाइको उद्देश्य बनेको छ । परीक्षामा परिभाषा कण्ठ गर्न सक्यो वा सकेन भन्ने जाँच्ने गरी प्रश्नपत्र तयार गरिन्छ । कलेजमा विज्ञानको पढाइ शिक्षकले नोट लेखाइदिने र विद्यार्थीले रट्नेमा सीमित छ । यो प्रकृयाले विज्ञानको गहिरो चेतना र ज्ञान दिलाउन सकेको छैन ।

विज्ञानजस्तो विषयमा घोकाइले केही अर्थ राख्दैन । विज्ञानको अर्थ अनुसन्धान हो । सोच हो । चिन्तन हो । आविष्कार हो । प्रश्न सोध्नु हो, त्यसको उत्तर खोज्नु हो । हाम्रो विज्ञान पढाइ आविष्कार, चिन्तन र अनुसन्धानविरुद्धमा खडा छ । यस्तो अवस्थामा विज्ञानको चेतनाले देश चम्किने कुरा परको कुरा हो ।

नेपालमा जलवायु परिवर्तनको असर वैज्ञानिक अनुसन्धानद्धारा विश्वसामु दिन सकिरहेका छैनौँ । हाइड्रोजन ऊर्जा उत्पादनमा विभिन्न देशहरू भीषण अनुसन्धानमा लागिरहँदा पजलस्राेतमा सम्पन्न हाम्रो देशमा यसको तीव्र अनुसन्धान छैन ।

विद्यार्थीले पास्कल र आर्किमिडजका सिद्धान्त पढ्छन् तर यी सिद्धान्तको जीवनमा व्यावहारिक प्रयोग कहाँ छ, थाहा पाउँदैनन् । विद्यार्थीले धेरै खालका रासायानिक प्रतिकृयाबारे पढ्छन्, कण्ठ गर्छन् तर ती प्रतिकृया प्रयोगशालामा गरेरै हेर्न पाउँदैनन् । प्रकाश बाङ्गिने प्रकृयाबारे पढ्छन् तर प्रकाश बाङ्गिएको आफ्नै आँखाले हेर्न अवसर पाउँदैनन् । विद्यार्थीले हाइड्रोपावरबाट कसरी बिजुली निकालिन्छ, कक्षामा पढ्छन् तर हाइड्रोपावरको धनी हाम्रो देशमा पनि विद्यार्थी प्रत्यक्ष फिल्डमा गएर हेर्न पाउँदैनन् । कक्षामा दिइने सूचना भन्दा प्रत्यक्ष फिल्डमा लगेर दिइने शिक्षा कैयौं गुणा प्रभावकारी हुन्छ । तर पनि विद्यालयले यसको तारतम्य मिलाउँदैनन् । यसमा शिक्षकले चाहेर मात्र सम्भव छैन । विद्यालयलाई मात्र अंक चाहिएको छ, अनुसन्धान र आविष्कार चाहिएको छैन ।

शिक्षकलाई विज्ञानका विषयवस्तु दैनिक जीवनमा देखिने र भोगिने घटनाक्रमसँग जोडेर पढाउने सीप छैन, उसलाई त्यसको तालिम दिइएको छैन । यसकारण विज्ञानको पढाइ विज्ञानका सूचना विद्यार्थीमा हस्तान्तरण गर्न मात्रैमा सीमित छ ।

१९७५ सालमा त्रिचन्द्र कलेजको स्थापना सँगसँगै नेपालमा पनि विज्ञान शिक्षाको सुरुवात भएको हो । सय वर्ष बितिसक्दा पनि विज्ञान प्रविधिको शिक्षाले देशलाई काम लाग्ने वैज्ञानिक र प्राविधिक जन्माउन सकेको छैन । विज्ञानको रटान बदलेर अनुसन्धानसँग नजोड्ने हो भने अर्को सय वर्ष पनि हामीले यही तरिकाबाट गुजार्नेछौं ।

विज्ञान किताब नेपाली माटो र हावापानीबाट अलग छ । विद्यार्थीलाई पढ्दा दिक्क लाग्नु स्वाभाविक छ । विज्ञान किताबमा नेपालको कृषि छैन । यहाँको ऊर्जा छैन । यहाँको भूगर्भ छैन । जलस्राेत छैन । जलवायुले हिमालहरू पगाल्दैछ । हिमतालहरू फुट्दैछन् । प्राकृतिक विपत्ति बढ्दैछ । लामो खडेरी वा चर्को वर्षाले कृषि उत्पादन घटाउँदैछ । पहाडमा पानीका मूलहरू सुक्दैछन् । तर स्वदेशले भोग्दै गरेका यी समस्यामाथि कुनै वैज्ञानिक अध्ययन र अनुसन्धान हुन सकेको छैन ।

नेपालमा जलवायु परिवर्तनको असर वैज्ञानिक अनुसन्धानद्धारा विश्वसामु दिन सकिरहेका छैनौँ । हाइड्रोजन ऊर्जा उत्पादनमा विभिन्न देशहरू भीषण अनुसन्धानमा लागिरहँदा पजलस्राेतमा सम्पन्न हाम्रो देशमा यसको तीव्र अनुसन्धान छैन । विश्वविद्यालयका विज्ञान संकायमा यसबारे अध्ययन चल्दैनन् । स्वदेशको भूगर्भ, हावापानी, जडिबुटस्, ऊर्जा, वन, कृषि, प्रविधि र उद्योगसँग जोडिने गरी विज्ञान शिक्षालाई अनुसन्धानमूलक र प्रयोगात्मक बनाइनुपर्ने थियो । आधारभूत तहदेखि नै विद्यार्थीलाई विज्ञानका प्रयोगात्मक तथा अनुसन्धानात्मक कार्यमा संलग्न गराइनुपर्छ । यसो नगरेर अन्तर्राष्ट्रिय वैज्ञानिकका आविष्कारबारे मात्रै तथ्याङ्क दिएर देश सम्पन्न बन्दैन ।

सन् १९७८ मा देङ सिआओ पिङले चीनमा चार वटा क्षेत्रमा आधुनिकीरण गर्ने घोषणा गरे । ती चार क्षेत्रमध्ये एक विज्ञान र प्रविधि थियो । विज्ञान र प्रविधिको विकास गर्न शिक्षामा परिवर्तन ल्याइयो । त्यसैले विज्ञान शिक्षालाई प्रयोगात्मक र आधुनिकीकरण नगरिकन देशले फड्को मार्न असम्भव छ भन्ने कुरा चीनबाट पनि सिक्न सकिन्छ । हाम्रो देशमा विज्ञान र गाणितको सिकाइ निकै नाजुक भैसक्दा पनि यसको उपचारको प्रयत्न कुनै सरकार गर्न सकेनन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज २९, २०७९ ०९:१८