बजार खोजिरहेको बालसाहित्य

A+ A A-

नेपाली समाजकाे मियाेकाे रुपमा रहेकाे जात व्यवस्था बुझाउने बालसाहित्य बजारमा नभेटेपछि लेखक तथा अभियन्ता सरिता परियारले बालकथा लेख्ने निधो गरिन् । हाल उनको बालकथा 'उत्सुकता' बजारमा उपलब्ध छ । आफ्नै परिवेशको मौलिक कथा नभेट्टाएपछि आवश्यकताबोधले डोर्‍याएकै कारण सरिता बालकथाकार बन्न पुगेकी हुन् ।

यद्यपि नेपाली बालसाहित्यको इतिहासमा यो कुनै नौलो कुरा भने होइन । कारण, ७३ वर्षअघि पनि ठीक यसैगरी नेपालमा पहिलोपटक बालसाहित्य लेखिएको इतिहास उजागर भएको छ । आफ्नो घरमा पढ्न आउने केटाकेटीहरूलाई पढाउनका लागि बाल पाठ्यपुस्तक नभएपछि १९४९ सालमा लेखक गङ्गाधर द्रविडले ‘गोर्खा पहिलो किताब’ लेखेका थिए । यो नै नेपालको बालबालिका लक्षित पहिलो औपचारिक पुस्तक भएको शोधकर्ता प्रमोद प्रधानको खोजले देखाएको छ । (नेपाली बालसाहित्यको इतिहास)

संख्या बढ्यो, गुणस्तरको खोजी

हुन त लेखक द्रविडको पाला जस्तो स्थिति छैन, आज । धेरै कुरा परिवर्तन भइसके । तर, अझैपनि नेपाली बालसाहित्यको नियतिमा भने अभाव खड्किन छोडेको छैन । तुलनात्मक रूपमा हेर्दा संख्यात्मक हिसाबले बालसाहित्यको प्रकाशनमा व्यापकता आएको भएपनि गुणात्मक वृद्धि भने अझै कम भएको प्रधान विश्लेषण गर्छन् ।

त्यसो त संख्यात्मक वृद्धिसँगै प्रकाशन गृहहरू पनि हाल बढेका छन् । मूलधारका प्रकाशन गृहले पनि बालपुस्तक न्यून नै सही, छाप्न थालेका छन् । विगत १५ वर्षदेखि व्यावसायिक रूपमा बालसाहित्य प्रकाशन गर्दै आएका कथालय प्रकाशन गृहका राजीव धरजोशीका अनुसार वार्षिक तीन सयको हारहारीमा बालसाहित्य छापिन थालेका छन् । ‘यो उत्साहजनक सुधार हो’, उनी भन्छन् ।

यद्यपि अझै पनि बालसाहित्य व्यापक भने बन्न नसकेको अर्का बालसाहित्यकार शान्तदास मानन्धरको भनाइ छ । विगत ५० वर्षदेखि ‘बालकोसेली’ पत्रिका निकाल्दै आएका मानन्धार बालसाहित्यले ओगटेको क्यानभास ठूलो देखिँदै गए पनि उर्वर भने हुन नसकेको बताउँछन् । ‘एउटा गमलामा धान उब्जाउँदैमा खेती भन्न मिल्छ र ?’, उनी नेपाली बालसाहित्यको गुणात्मक वृद्धि र स्तरबारे कटाक्ष गर्दै प्रश्न गर्छन् ।

यद्यपि, पछिल्लो डेढ दशकमा बालसाहित्यको क्रमिक विकास हुँदै नभएको भने होइन । कुनैसमय बालकथा भन्ने बित्तिकै नेपालमा नैतिक र उपदेशात्मक कथा भन्ने बुझिन्थ्यो । ‘कम्तीमा त्यो परिवर्तन भएको छ’, बालसाहित्यकार केदार श्रेष्ठ भन्छन् ।

पहिले प्राथमिक तहका बालबालिका लक्षित चित्रपुस्तक मात्रै प्रकाशन हुन्थे भने हाल प्राथमिक तह भित्र पनि उमेर समूह अनुसारका पुस्तकहरू प्रकाशन हुन थालेको बालसाहित्यकार भवसागर घिमिरे जिकीर गर्छन् । यद्यपि संख्यात्मक रूपमा जसरी अघि बढेको छ, त्यसअनुरूप गुणात्मकतामा काम भने केही कम भएको घिमिरे पनि सर्काछन् । घिमिरेका अनुसार विद्यालय पुस्तकालयका लागि विभिन्न संघसंस्थाबाट बालपुस्तक सहयोगको रूपमा जान थालेयता मानिसमा बालबालिकाको पढाइका बारेमा सोधखोजी हुन थालेपछि बालसाहित्यको बजार र प्रकाशन गृहको संख्या बढेको हो ।

छैन विषयमा विविधता

चलचित्र, कला, संगीत, रंगमञ्च जस्ता क्षेत्रमा जस्तै बालसाहित्यमा पनि विविधताको भने कमी भएको घिमिरे बताउँछन् । राम्रो–नराम्रो चरित्र स्थापना गर्ने, अनि गल्ती कमीकमजोरीबाट मात्रै सिकिन्छ भन्ने खालको सन्देश अझै पनि बालसाहित्यमा हावी भएको लेखक तथा सांग्रिला बुक्सकी प्रकाशक आन्विका गिरी बताउँछिन् । अक्सर प्रकाशन गृहसम्म आइपुग्ने बालसाहित्यका पाण्डुलिपीमा असफलताका नै कथा बढी भजाइएको उनको अनुभव छ ।

बालसाहित्य भन्ने बित्तिक्कै सौतेनी आमा, चराफट्याङग्रा नैतिक शिक्षाका कथा भन्ने कथनबाट मुक्त हुनुपर्ने लेखकहरूको भनाइ छ । जसले गर्दा बालसाहित्यमा विविधताको प्रस्फुटन नै हुन नसकेको उनीहरू बताउँछन् । चरित्र, भाषा, ठाउँ, पात्र, जातजाती, संस्कृति, लवज, लवाइखवाइ लगायतका कुरामा बालसाहित्यले अझै पनि विविधता पस्किन नसकेको उनीहरूको आरोप छ । ‘बालसाहित्यमा हिमाल, दलित, भेदभाव, वातावरणलगायतका कुराले प्रवेश नै पाएको छैन,’, आन्विका भन्छिन्, ‘यसमा हामीले सचेत रूपमा नै हस्तक्षेप गर्नपर्छ ।’

यही कुरालाई मनन गर्दै हाल बालसाहित्यमा शिक्षा, पर्यायवरण, स्वास्थ्य, प्रकृति संरक्षण, चाडबाड, लोककथाजस्ता विविध विषयको कम्तीमा खोजी हुन थालिएको बालसाहित्यकार तथा अनुवादक अनुराधा शर्मा बताउँछिन् । ‘लेखक तथा प्रकाशकहरूले सचेत रूपमा नै समावेशी र लैङ्गिक विषयलाई पनि बालसाहित्यमा समाहित गर्न तत्परता देखाइरहेका छन्,’ उनी भन्छिन् ।

बालसाहित्यलाई व्यापक बनाउन बालपुस्तकलाई सान्दर्भिक र भूगोल सापेक्ष बनाउनुको विकल्प नभएको बालपुस्तक लेखक कनकमणि दीक्षित बताउँछन् ।

महोत्तरीको बगडा, कास्कीको बाँझापाटन अनि अछामको बयलपाटाका कथाहरूलाई सँगै राख्दा दृश्य र चित्रमा जसरी विविधता भेटिन्छ त्यस्तो विविधतामा बालसाहित्य भने वास्तवमै हुर्कन नसकेको भवसागर बताउँछन् । त्यति मात्रै होइन समय अनुसार, बाल मनोविज्ञानमा आधारित कथा पस्कने अनुसन्धानमा लगानी गर्ने संस्कार पनि विकसित नभएको उनको भनाइ छ । ‘देशको विविधता हाम्रा कथा र पात्रमा पस्कन सके मात्रै पनि बालबालिकाको कल्पनाशिलताको दायरा फराकिलो बनाउन सघाउँछ’, उनी भन्छन् ।

बालबालिकाकालाई मानसिक आहारा

०४९ सालतिरको कुरा हो । राती सुत्ने बेलामा कनकमणि दीक्षित आफ्ना छोरीछोरालाई सधैँ कथा हाल्ने गर्थे । कथाको लयमा सात वर्षीया छोरी हिमाली र पाँच वर्षीय छोरा इलियम दुवै यति चनाखो भएर सुन्थे कि कथा भनेर नसक्दै दीक्षित प्रत्यकपटक उनीहरूका अनगिन्ती प्रश्नको सामना गर्न तयार हुनुपथ्र्यो । प्रश्न यति तार्किक हुन्थे कि हचुवा पारामा कथा भन्ने छुट दीक्षितलाई कहिल्यै हुँदैनथ्यो । बाल मस्तिष्कलाई उत्साहित र तार्किक बनाउन जिज्ञासाको बीजारोपण गर्न कति महत्वपूर्ण हुने रहेछ, छोरीछोराले बुझाइदिएको कनकमणि बताउँछन् । तर आफूसँग सधैं कथा नहुने भएपछि आफैँले सुुनाउने गरेका कथालाई नै उदृत गर्दै उनले छोरीछोराका लागि कथा लेख्न थाले ।

स्वाभवैले जिज्ञासु बालबालिकामा बालसाहित्यले कल्पना र परिकल्पना गर्ने बानीको विकास गराइदिने हुँदा बालबालिकाको समग्र सिकाइ, बुझाइका लागि बालसाहित्य भावनात्मक र मानसिक आहारा भएको केदार बताउँछन् । यसमा सोही मत राख्छिन्, मनोविद् करुणा कुवँर । ‘बच्चाहरूले कथा, कविता पढ्दा वा सिनेमा हेर्दा आफैंलाई नै ठानेर सामग्री उपभोग गरिरहेका हुन्छन् । त्यसैले उनीहरूलाई हौसला दिने, समस्या समाधान गर्ने, समभाव पैदा गराउने खालका दृश्यहरू साहित्यमा देखाइनुपर्छ’, उनी भन्छिन्, ‘अन्यथा डरलाग्दा र भयानक कथावस्तुले बालसुलभ मनमा दीर्घकालीन र प्रत्युत्पादक छाप पर्न सक्छ ।’

त्यसमाथि हाल अधिकांशः एकल परिवार र डिजिटल प्रविधिबीच हुर्किइरहेका बालबालिकालाई पठन संस्कृति मात्रै नभएर मनो–सामाजिक चेतको विकास गर्न पनि सहयोग पुग्ने उनको भनाइ छ ।

त्यसैले बालसाहित्य लेख्दा मात्रै होइन, दृश्य र चित्रहरूमा पनि लेखक र इलस्ट्रेटर विशेष सजग हुनुपर्ने कुँवरको भनाइ छ । बालमनोविज्ञानलाई नै मनन गर्दै हाल चित्रकलामा पनि संवेदनशीलता बढेको इलस्ट्रेटर केके कर्माचार्य बताउँछन् । बालसाहित्यका लागि चित्र बनाउँदा रंग र प्रकृतिलाई विशेष महत्व दिने गरेको उनी बताउँछन् । त्यति मात्रै होइन चित्रकलामा रंग, पात्र, चरित्रको चित्रणमा समेत पूर्वाग्रहलाई चिर्ने प्रयास भइरहेको अनुराधा बताउँछिन् ।

कुनै समय चित्रकला बिना नै श्यामश्वेत रूपरंगमा छापिने बालसाहित्य हिजोआज चित्रकलालाई जोड दिन थालिनु उत्साहजनक भएको कर्माचार्यको बुझाइ छ । यसमा रुम टु रिड जस्ता गैरसरकारी संस्थाको विशेष हात रहेको उनी बताउँछन् । जसले सानो गोरेटो बाट बालसाहित्यमा राजमार्गमा ल्याइदिएको प्रमोद पनि दाबी गर्छन् ।

यद्यपि साहित्यमा बालसाहित्यको महत्वलाई ध्यान दिन थालिएपनि फाइन आर्टस्मा भने चित्रकला अझैपनि मुख्य विषय बन्न नसकेको उनी बताउँछन् ।

खोइ पाठक ?

‘कुनैदिन एनजीओहरूले ‘प्रोजेक्ट’ सकियो भनेर हात उठाए भने बालसाहित्यको बजार उठिबास हुने निश्चित छ’, शोधकर्ता प्रधान बालसाहित्य बजार जोखियुक्त भएको जिकिर गर्छन् । ‘अभिभावक, शिक्षकहरूमा अझै पनि बालपुस्तक, बालसाहित्य किन्नुपर्छ/पढ्नुुपर्छ भन्ने जागरण आएको छैन’, उनी भन्छन् ।

पछिल्लो डेढ दशकमा बालसाहित्यको संख्या उल्लेखनीय रूपमा बढेको भएपनि विद्यायलयका पुस्तकालय र गैरसरकारी संस्थाहरूले किनिदिएको भरमा मात्रै पुस्तकको विक्री भएको उनको भनाइ छ । यसमा सोही मत राख्छन् कथालय प्रकाशनका राजीव । ‘पाठकले किताब खरिद गर्दैन, चुनौती नै यही हो’, उनी भन्छन् । मूलतः पाठक अभिभावक, शिक्षक, अथवा विद्यालयल हुनुपर्ने हो । ‘तर केही निजी विद्यालय, काठमाडौं, पोखरा केन्द्रित सहरमा बाहेक अभिभावक स्वयम्ले बालकिताब खरिद गरेको पाइँदैन’, राजीव नेपाली बालसाहित्यको बजार यसरी छिमोल्छन् ।

त्यसैले बालसाहित्यको बजार अचम्मको छ । रुम टु रिड, सेभ द चिल्ड्रेन, वल्र्ड भिजन, युनिसेफले किताब सप्लाई नगर्ने हो भने पाठक भेटिन मुस्किल भएको परिचय प्रकाशन गृहका भाष्कर ज्ञवाली बताउँछन् ।

यसो हुनुमा हाम्रो राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक, शैक्षिक चेत प्रत्यक्ष जोडिएको भवसागर बताउँछन् । स्कूलकै किताब पठाउन गाह्रो हुने नेपालका अधिकांश दुर्गम जिल्लामा अर्को किताब किनेर पठाउने भनेको कठीन कुरा त हो नै तर यसमा अभिभावकहरू पनि दोषी भएको केदारको बुझाइ छ । ‘बच्चा रोएमा, खाना खान नमानेमा हामी तुरुन्तै मोबाइल थमाइदिन्छौँ । किताब दिने त सोचसम्म पनि आउँदैन’, अथवा यसले हाम्रो घरभित्रै पनि पठन संस्कृति कति छ भनेर देखाइदिएको उनी बताउँछन् । वरिपरिको परिवेश र दृश्यावलोकनबाट सिक्ने बालबालिकाले ८० वर्षको वृद्धदेखि बच्चासम्म सबैले मोबाइल चलाएर देखेको हुन्छ । उनी भन्छन्, ‘हाम्रो पठन संस्कृति माथि बाटै विकसित भएर आउनुपर्ने हो’ ।

वास्तवमा बालसाहित्य पढ्ने बालबालिकाले मात्रै होइन, अभिभावक नै बालसाहित्यको पहिलो पाठक हुनुपर्ने केदार बताउँछन् । जसरी हामीले हाम्रा बालबालिका, छोराछोरीलाई खुवाउनुभन्दा अगाडि चिसो तातो, नरम, पाकेको नपाकेको चाखेर मात्रै खुवाउँछौँ ठीक त्यसरी नै बालसाहित्य पनि बालबालिकाले भन्दा पहिला आमाबुवा, अभिभावक र शिक्षकले पढ्न जरुरी भएको उनको भनाइ छ ।

‘बालबालिकाका लागि बनाइएको चीज सबैका लागि हो के । हामीले खाने थकाली खाना बच्चाका लागि नहुन सक्छ तर बच्चाको लागि बनाएको लिटो चाहिँ सबैको लागि हुन्छ’, उनी भन्छन् ।

उपेक्षित को : बालबालिका कि बालसाहित्य ?

समग्र नेपाली साहित्यको परिपेक्ष्यमा बालसाहित्य नै अपहेलित विधाका रूपमा रहेको शोधकर्ता प्रधानको भनाइ छ । चाहे त्यो प्रकाशनको तर्फबाट होस् या पाठकको । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान, साझा प्रकाशन जस्ता निकायले समेत बालसाहित्यमा दिनुपर्ने जति चासो नदिएको उनी बताउँछन् । तर, रंगमञ्च देखि साहित्यसम्म बालबालिकासँग काम गर्दै आएका केदार श्रेष्ठ भने फरक मत राख्छन् । उनी बालसाहित्य मात्रै नभएर समग्र बालबालिका नै समाजमा उपेक्षित भएको बताउँछन् ।

राज्यको अन्तिम प्राथमिकतामा पनि मुस्किलले पर्ने गरेका बालबालिकालाई जसरी हामी तीन वर्षलाई हुने कपडा एकैपटक किनिदिन्छौँ ठीक त्यसरी नै उनीहरूको सोच, आयातनअनुसार राज्यले लगानी नै नगरेको उनको टिप्पणी छ । ‘बच्चा जस्तो कुरा नगर, कस्तो बच्चा जस्तो कुरै नबुझेको....’, परिपक्व हुने नाममा हामीले बालबालिकालाई असमझ, अबुझ, अज्ञानी भनी चित्रण गरिदिँदा पनि यसको परोक्ष असर बालसाहित्यमा परेको हुन सक्ने अनुराधा अनुमान गर्छिन् । फलस्वरूप बालसाहित्यलाई पनि समाजमा अपरिपक्वको सूचीमा राखिएको हुन सक्ने उनको बुझाइ छ ।

सम्भवतः त्यही भएर नै होला, प्रौढसाहित्यका किताब ठूलाठूला कार्यक्रम गरेर लोकार्पण गरिन्छ तर बालसाहित्यका किताब त्यसरी लोकार्पण भएको पाइँदैन । पत्रपत्रिकामा समीक्षा र समालोचना गरिएको पनि पाइँदैन । बालसाहित्यका किताब प्रकाशित हुँदा ती समाचार पनि बन्दैनन् ।

राजनीतिक, साहित्यिक र सामाजिक रूपले पनि बालसाहित्यलाई प्राथमिकता नदिएको आख्यानकार अमर न्यौपाने बताउँछन् । ‘राजनीतिले किन वास्ता गर्दैन भने बालबालिका ‘भोटर’ हुँदैनन् । धेरैजसो प्रौढलेखकले बालसाहित्यलाई साहित्य नै मान्दैनन्’, उनी भन्छन्, ‘समाजले पनि उनीहरूलाई कच्चा मान्दछ । त्यही कच्चा उमेरलाई नै सही साहित्य पढाएर पक्का बनाउनुपर्छ भन्ने बोध समाज, परिवार र उनीहरूका स्कूलहरूले पनि महसुस गरेका छैनन् ।’

त्यसैले भविष्यका कर्णधार मानिने बालबालिकालाई राज्यस्तरबाटै सरकारको रोडम्याप बनाउनुपर्ने केदार बताउँछन् । ‘सबै निजी स्तर र व्यक्तिगत पहलबाट भइरहेको छ’, उनी भन्छन् । बच्चाले के उपभोग गरिरहेको छ ? हाम्रा पाठ्यक्रम कत्तिको बालमैत्री छन् ? सरोकारवालाहरूले यी प्रश्नलाई कोट्याउन सकेको देखिँदैन ।

पठन संस्कृति र प्राज्ञिक महत्वबोध

पोखरा, सुर्योदय युवा क्लबको पहलमा स्थापना भएको पुस्तकालयमा हिजोआज नौलो दृश्य देखिन थालेको छ । बालबालिकालाई पढ्ने बानी विकास गर्न क्लबले एक वर्षअघि सुरु गरेको पुस्तकालयमा हिजोआज टोलका अधिकांश केटाकेटी बाआमालाई नै लिएर कर गरेर पढ्न आइपुग्छन् । क्लबको पहलमा टोलको पठन संस्कृति मुखरित भएको दृश्य देख्दा भावुक हुन्छन् भवसागर ।

तर उक्त टोलवासी जस्तो सबै बालबालिका भाग्यमानी छैनन् । पुस्तकालय, बालसाहित्य महोत्सव जस्ता गतिविधि बढे पनि पुस्तकहरू बालबालिकाहरू सामू अझै पुग्न सकेको स्थिति छैन । ‘हाम्रा शहरमा चोकचोकमा रक्सिपसल त भेटिन्छ तर पुस्तकपसल भेट्न गाह्रो छ । लाइब्रेरी त परको कुरा’, भवसागर भन्छन् ।

त्यति मात्रै होइन बालसाहित्यको पनि प्राज्ञिक महत्व हुन्छ भन्ने कुराको बोध नै धेरै भएको छैन । शोधकर्ता प्रमोद प्रधानका अनुसार २०५६ सालदेखि त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा बालसाहित्य बारे कोर्समा पढाइ हुन थालेको हो । त्यस्तै, १५ वर्षअघि नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा कोही पनि बालसाहित्यको प्रतिनिधित्व गरेर प्राज्ञिक व्यक्ति जाँदैनथ्यो । उनी भन्छन्, ‘१४ वर्षअघि मात्रै प्रज्ञा प्रतिष्ठानले बालसाहित्यलाई मान्यता दिएको हो । तर अहिले पनि बालसाहित्यलाई भनेर कुनै पनि पुरस्कार एकेडेमीको छै्रन । अरु सबै विधाको छ ।’

त्यसो त नेपाल सरकारले विगत आठ वर्षदेखि विद्यालय शिक्षा सुधार परियोजनाअनुसार प्रत्येक कक्षाकोठामा पुस्तकालय हुनुपर्छ भनेर ‘बुक कर्नर’को परिकल्पना गरी बजेट छुट्टाउँदै आएको छ । त्यति मात्रै होइन ६ वर्षअघि पनि हरेक माध्यमिक तहको विद्यालयमा अनिवार्य पुस्तकालयको परिकल्पना गरी बजेट पठाउँदै आएको छ जसमा बालसाहित्य विधा अनिवार्य गरिएको थियो । तर विडम्बना ! हालसम्म एउटा पनि पुस्तक खरिद भएका छैनन् ।

‘पठन संस्कृतिका लागि यो नयाँ खुड्किलो हुने पक्का थियो । तर हाललाई हामी चुक्यौँ’, यतिञ्जेलसम्ममा सात हजार ५ सय विद्यालयका लागि ६ लाख ५० हजारको दरले पुस्तक खरिद हुन सक्ने अवस्थाबाट बञ्चित हुन पुगेको राजीव बताउँछन् । ‘यदि सरकारको कार्यक्रम सफल हुन्थ्यो भने प्रत्येक वर्ष तीन सयको ठाउँमा हजारौं किताब विक्री हुने सम्भावना थियो’, उनी भन्छन् । उत्पादनको हिसाबले राम्रो भइरहेको भएपनि उपभोगको दृष्टिकोणबाट भने अझै बालसाहित्य गतिशील हुन नसकेको राजीवको भनाइ छ ।

नेपालमा हाल २७ हजार सरकारी विद्यालय छन् भने ९ हजार निजी विद्यालय छन् जुन सम्भावित बालसाहित्यको बजार हो जहाँ छिर्न सक्ने हो भने पठन संस्कृतिमा छलाङ मार्न सकिन्थ्यो ।

शिक्षाविद् विद्यानाथ कोइराला भने पठन संस्कृति र प्राज्ञिक महत्व बोकेको बालसाहित्यलाई गुणात्मक बनाउन अपरिहार्य भएको दाबी गर्छन् । कसैले पढेनन् भनेर रोइलो गर्नुको सट्टा हालको प्रविधीयुक्त विकास र समाजमा फिट हुने बालसाहित्यको उजागर गर्नुपर्ने बताउँछन् ।

साहित्यकारमा लघुताभाष

म बालसाहित्यकार (पनि) हुँ भन्न कतै साहित्यकारमा लघुताभाष त विकसित भएको होइन ? लेखक आन्विका गिरी आफूले त्यस्तो महसुस नगरेपनि अरुबाट त्यस्तो टिकाटिप्पणी सुन्नुपरेको बताउँछिन् । ‘ठूला मान्छेका लागि लेख्न नसकेर बालसाहित्य लेख्न थालेको हो’ भन्ने सम्मको टिप्पणी आफूले सुन्न पुगेको उनको भनाइ छ । बरु उल्टै थोरै र सरल शब्दमा कथा भन्नुपर्ने बालसाहित्य विधा अझ बढी जटिल भएको अनुभव उनको रहेको छ । ‘हामीले माया, इष्र्या, युद्ध, शरणार्थी, बसाइँसराइँ, लैङ्गिकता, समावेशी जस्ता कुरा सहज तरिकाले बुझाउनुपर्छ’, अनुराधा भन्छिन्, ‘यो झनै जटिल काम हो ।’

यद्यपि बालसाहित्य लेख्न सजिलो र प्रौढसाहित्य लेख्न गाह्रो भन्ने कथन भने सत्य नभएको लेखक अमर न्यौपाने बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘कुनै पनि लेखकलाई कुन साहित्य लेख्न रुची छ भन्ने कुरा हो । प्रौढसाहित्य राम्रो लेख्न आउनेलाई बालसाहित्य लेख्न नआउन सक्छ । बालसाहित्य राम्रो लेख्न आउनेलाई प्रौढसाहित्य लेख्न नआउन सक्छ ।’

समग्रमा हेर्दा बालसाहित्यकार र लेखकको भाउ बिस्तारै बामे सर्दै गरेको भवसागर बताउँछन् । तर बालपुस्तकको मात्रै लेखक भएर बाँच्न नेपाल जस्तो देशको अर्थतन्त्रले कठीन हुने उनको भनाइ छ ।

छैन किशोर साहित्य

‘म फलानो बालकथा पढेर हुर्केको हो’, यस्तो अभिव्यक्ति हामीले बिरलै सुनेका छौँ । अझ हुर्कँदो उमेरका केटाकेटीले त किशोर साहित्य पढ्नु त परको कुरा देखेको समेत हुँदैनन् भन्दा अत्युक्ति नहोला ।

शारीरिक र मनोवैज्ञानिक हिसाबले उर्वर समयमा किशोरवयका बालबालिकाका लागि पढ्ने सामग्री नै छैन’, अनुराधा भन्छिन्, ‘उनीहरू एकैचोटी सिनियर लेखकहरूको किताब पढ्न बाध्य छन्’, सो खाडल पूर्ति गर्नका लागि हाल आफू किशोरवय लक्षित ‘च्यापटर बुक’ लेखिरहेको उनी बताउँछिन् ।

शोधकर्ता प्रधानका अनुसार नेपालमा ०७० सालसम्म २२ सय बढी बालपुस्तक प्रकाशन भएको छ ।

‘बच्चाहरूसँग प्रेम बसेपछि मैले बालसाहित्य लेख्न थालेँ’
-शान्तदास मानन्धार

०१५ सालतिरको कुरा होला । म एउटा विद्यालयमा पढाउँथेँ । तर दिउँसो ३ बजे कक्षाकोठा छिर्दा त अधिकांश बच्चाहरू थकित भएर निदाइरहेका हुन्थे । ओहो ! खाजा पनि नखाएको । अहिले पो खाजा ख्वाएर पढाउने चलन चल्यो र । त्यतिबेला त जसको घर नजिकै हुन्थ्यो उनीहरू मात्रै घर गएर खाएर आउँथे ।

अब के गर्ने ? के भयो भने बच्चाहरूलाई रमाइलो गर्दै पढ्लान् ? प्रश्नले मलाई नराम्ररी कोक्यायो । त्यसपछि मैले एकदिन उनीहरूलाई चित्रकला सिकाउन थालेँ । त्यसपछि त एकजना बच्चाहरू पनि सुतेनन् । चित्रको कत्रो शक्ति ! त्यसपछि मैले कुनै पनि कुरा सिकाउँदा बालबालिकालाई चित्रकलाबाटै सिकाउन थालेँ । चित्र बनाएर मात्रै बुझाउन थालेँ । मेरो कथामा बच्चाहरूले ध्यान दिन थालेँ । त्यसपछि मलाई बच्चाहरूलाई के मनपर्छ ? खोज्न थालेँ । पढ्न थालेँ । मलाई बालबालिकाहरूसँग यति विधि लगाव थियो कि म हेडमास्टर हुँदा विद्यालयमा भएका तीन सय सबै बालबालिकाको मलाई नाम याद थियो ।

त्यहीँ विद्यालयमा मैले भित्तेपत्रिका निकाल्न थालेँ । नाच्ने, गाउने, कथा कविता, नाटक सबै म बालबालिकालाई सुनाउँथे ।

त्यसैले म बालबालिको प्यारो थिएँ । किनभने म पनि उनीहरूलाई प्रेम गर्छु । त्यहीँ प्रेमको उपज हो मेरो बालसाहित्य । जसकारण आज पनि म ‘बालकोसेली’ पत्रिकाको ९८ औं अंक छापिरहेको छु ।

बाल साहित्यमा दिएकाे याेगदानका लागि शान्तदास मानन्धरले ०७४ का लागि जगदम्बा पुरस्कार प्राप्त गरेका थिए ।

सात पुस्तादेखि पठनलेखनले पछ्याइरहेको छ
-कनकमणि दीक्षित

हामी निकै भाग्यमानी थियौँ । पश्चिमबाट काठमाडौं छिरेको बाहुन परिवार जसको राणा दरबारसँग एक हिसाबले नजिकको सम्बन्ध रह्यो । त्यसैले मैले, मेरो दाइ र बहिनीले सानैदेखि पुस्तक पढ्न पायौँ । हुन त त्यसबेला नेपालमा बालसाहित्य नै उत्पादन हुँदैनथे । तर भारतबाट बुवाले ‘नेशनल जियोग्राफिक’ किताब र कमिक पत्रिका ल्याइदिनुहुन्थ्यो ।

त्यति मात्रै होइन, मेरो मुवाले पनि सरल भाषामा कथा लेख्नुहुन्थ्यो । हजुरआमाले छन्दमा कविता लेख्नुहुन्थ्यो । हजुरबाले नियात्रा विवरण लेख्नुहुन्थ्यो । अनौठो त के छ भने हाम्रा परिवारको सातै पुस्ताले आफ्नो जीवनी लेखेका छन् । त्यसैले यस्तो माहोलमा हुर्किएको भएर मलाई लेखन र पठनीको कामसँग सानैदेखि नजिक बनायो । त्यसले मलाई पत्रकार हुन मद्दत पुर्यायो । मलाई बालपुस्तककार लेख्न पनि सघायो । किताब पढ्ने, चासो राख्ने र बहस गर्न सिकायो । सायद त्यसैले होला हाम्रो परिवारको सदस्य अधिकांशः पेशा जेसुकै भएपनि लेखनीमा आबद्ध छन् ।

त्यसैले लेखनी र पठन हाम्रो एक हिसाबले संस्कार नै बन्यो ।

दीक्षितका हालसम्म धुमधामको घुमघाम, काउबुढी र अरु कथा, काठमाडौं सन्धी, सुन्तली, जसैगरी सगरमाथालगायतका बालपुस्तक प्रकाशित भएका छन् । धुमधामको घुमघाम २० वटा भाषामा अनुवाद भएका छन् ।

‘सिर्जनशील उमेरका लागि अझ बढी खुराक चाहिन्छ’
-अमर न्यौपाने

किशोरकाल सबैभन्दा कल्पनाशील र सिर्जनशील उमेर हो । तर उनीहरूको उमेरलाई सम्बोधन हुने गरी गम्भीर रूपले साहित्य लेखिएको छैन । केही लेखिए पनि त्यसलाई हल्का रूपमा हेरिएको छ । धेरै किताब हल्का पाराले लेखिएकाले नै हल्का भनिएको छ भने थोरै किताब गम्भीर हुँदाहुँदै पनि तिनलाई एउटै भकारीमा हालेर हल्का बनाइएको छ । जसरी बढ्दो उमेरमा शरीरलाई आहारबिहार बढी चाहिन्छ त्यसरी नै मस्तिष्कलाई पनि त्यही अनुसारको खुराँक चाहिन्छ ।

राम्रानराम्रा जे जस्ता भए पनि बरु बालसाहित्य प्रशस्त छन् तर किशोरसाहित्य त नगन्य मात्रामा मात्र लेखिएको छ । उनीहरू बालिग हुँदै छन् । बालिग हुँदै गरेको मानिस वैचारिक रूपले तार्किक र भावनात्मक रूपले बलियो हुन जरुरी छ । त्यसका लागि उनीहरूलाई असल साहित्य दिनु जरुरी छ । किशोरकिशोरी र बालबालिकाका लागि लेखिने साहित्यलाई साहित्य नै नमान्ने जमात पनि हाम्रो समाजमा ठूलै छ । जवहरलाल नेहरूले स्कूल पढ्ने छोरी इन्दिरालाई जेलबाट लेखेका चिठीहरू बालबालिकाका लागि मात्र भएनन् । किशोरदेखि प्रौढसम्मका पाठकलाई भयो । प्रौढका लागि कवि शिरोमणि लेखनाथ पौड्यालले लेखेको पिँजडाको सुगा बालबालिकाका लागि पनि भयो ।

वास्तवमा जुन उमेर समूहलाई लक्षित गरेर लेखे पनि साहित्य सबैका लागि हो । बेलाबेला म आफै बालआख्यान पढ्छु । बालसिनेमाहरू हेर्छु । तिनले मलाई प्रौढ साहित्य र सिनेमाले भन्दा बढी खुराक दिएका छन्, आनन्द दिएका छन् । जे.के. रोलिङले बालबालिकाका लागि लेखेका ‘हयारी पोटर’ जस्ता उसन्यास सबैका लागि भयो । इराकी निर्देशक मजिद मजिदीले बनाएका बाल विषयमा बनाइएका सिनेमा सबैका लागि हुन् । प्रकाशित भएर बजार र समाजमा किताब गएपछि के पढ्ने या नपढ्ने छनौट पाठक आफैंले गर्छन् ।

न्याैपानेकाे बालकथा स‌‌ग्रह 'कलिलो मन'ले वि‍ सं २०६७को पारिजात बालसाहित्य पाण्डुलिपी पुरस्कार प्राप्त गरेको थियो ।

‘आफ्नो मौलिक कथा नभेटेपछि मैले बालकथा लेखेँ’
-सरिता परियार

बच्चाहरू दार्शनिक प्रश्न गर्छन् । उनीहरूका प्रश्न गहिरा र गहकिला हुन्छन् । कतिपय प्रश्नमा बाबुआमा अनुत्तरित हुन्छन् भने कति प्रश्नको गहिराइ बुझ्ने समय, धैर्य र सामथ्र्य चाहिन्छ । उनीहरू ख्यालठट्टा गर्दागर्दै मर्म मै पर्ने प्रश्न गर्छन् । दिमाग हल्लाउँछन् । बाबुआमाका अल्छिले कयौंपटक बच्चाका प्रश्न निले पनि, कहिलेकाहीँ जाडो महिनामा चिसो पानीले छम्के जस्तै गरी ब्युझाउँछन् । यो आम बाबुआमाको भोगाइ हो ।

म दलित जीवन बाँचिरहँदा आमा पनि बनें । महसुस गरेँ, म दलित मात्रै होइन, आमा पनि हुँ । तर, आमा हुनु र दलित हुनुबीचको संघर्ष बुझ्न म त तयार भइसकेकी रहेनछु ।

छोरीकै प्रश्न वरिपरि रहेर सन् २०१५ मा छोरीलाई जात पढाउँदा शिर्षकमा लेख लेखेँ । त्यसको केही वर्षपछि नानी १० वर्षको हुन पुगिन् । खेल्दाखेल्दै उनकी साथीले मेरी छोरिलाई एकदिन भनिछिन्, ‘हेर न, मलाइ त ऊ कस्तो मन पर्छ । तर के गर्नु, बिहे गर्न मिल्दैन रे, आफ्नै जातसँग बिहे गरेन भने ममीले घरबाट निकाल्दिन्छु भन्नुभएको छ । तिम्रो ममीले त सबै मान्छे एउटै हुन्छन् भन्ने काम गर्नुहुन्छ नि है, त्यो काम अझै छिटछिटो गर्ने भनन है । अनि त मलाई राम्रो लाग्ने मान्छे मन पराउन पाउँछु, बिहे गर्न पनि पाउँछु ।’

छोरीले घर आउनेबित्तिक्कै मलाई सुनाइन् । ‘मामु मेरो साथीले के भनेको होला है?’, उनले सोधिन् ।

म अक्क न बक्क भएँ । जातको ब्याड यति सानो उमेरदेखि राख्ने आमाबुवा बसेको समाजलाई कसरी सभ्य भनी बुझ्ने होला ? यस्तो ‘जात’ले दुर्गन्धित सहरमा आफ्नो बच्चा हुर्काउने कसरी ? म हुर्किदै गरेकी नौली आमा थिएँ । छोरीलाई जसरी अन्य बालसाहित्य किन्थें त्यसरी नै नेपाली समाज बुझाउने सामग्री खोज्न थालेँ । विश्व परिवेश बुझाउने बालसाहित्य फेला पार्न जति सजिलो भयो आफ्नै नेपाली समाज बुझाउने सामग्री फेला पार्न निकै गाह्रो भयो । नेपाली समाजको गन्हाउने वास्तविकताको ठाडो प्रतिबिम्ब बालसाहित्यमा पनि देखेँ । त्यसको एक सन्दर्भ किताब पसलेसँगको एक वार्ता उल्लेखनीय छ !

मः जातव्यवस्था बुझाउने बालसाहित्य छ ?

पसलेः त्यस्तो किताब हामीसँग छैन ।

मः अहिले सकिएको हो कि ? स्टकमा छ कि ?

पसलेः होइन, हामीले त्यस्तो किताब पहिले कहिले पनि राखेका छैनौं । यति धेरै चाडपर्वबारे किताब छन्, बच्चालाइ त्यही पढाए भइहाल्छ नि ।

पसलमा जातव्यवस्थाबारे लेखिएको बालसाहित्य फेला पारिनँ वा लेखिएका होलान्, मैले भेटिनँ । यस्तैयस्तै घट्ना, छोरीका प्रश्न, र मेरो सासु आमा, भाउजु र आम दलित आमाहरूको संर्घषले मलाई जातीय अन्तरपुस्ताबारे बालसाहित्य लेख्न प्ररित गर्यो । त्यसैबिचमा साथी मुना गुरुङको प्रस्तावलाई स्विकारें र ‘उत्सुकता’ जन्मिइन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज २९, २०७९ १०:१७