प्राकृतिक प्रकोप आफंैमा विपद् होइनन्, यो विपद् त्यतिबेला हुन्छ, जब संकटासन्न तथा उच्च जोखिमा भएर पनि उच्च सतर्कता तथा पूर्वतयारी नगर्ने समुदायमा प्रवेश गरी क्षति गर्छ ।
विश्वमा भुकम्पिय जोखिमका हिसावले नेपाल ११ औ स्थानमा छ र पानिजन्य प्रकोपहरुमा ३० औ स्थान मा छ (-UN/BCPR- 2004)। यो रिपोर्ट प्रकाशन भएको नै आज १५ वर्ष भैसकको छ । तर, यसबाट बच्न गरिने पूर्वतयारी केवल बोलीमा मात्रै सीमित छ । बेला बेलामा ठूला विपत्तिको सामना गर्नु परे पनि हाम्रो चेत खुलेन ।
खासगरी, हाम्रा संयन्त्र विपद् पूर्वतयारीमा भन्दा राहत वितरणम्रै बढी केन्द्रित भएकाले यो अवस्था आएको हो । नेपालमा १ हजार बढीले हरेक वर्ष विपद्जन्य घटनाका कारण ज्यान गुमाउँछन् भने २ अर्बको हाराहारीमा आर्थिक क्षति हुने गरेको छ । दुई वर्षपहिले तराई बाढीमा डुबेको थियो । त्यतिबेला पनि विपद् व्यवस्थापनबारे धेरै चर्चा र बहस भएको थियो । यो वर्ष फेरि तराईमा बाढीले क्षति पुर्यायो ।
३० असारसम्म देशभरमा गरी बाढीपहिरोका कारण ६४ जनाको ज्यान गएको र ३१ जना बेपत्ता भएका छन् । भौगोलिक बनावटै कारण नेपाल प्रायः सधैं विपद्मा परिरहन्छ ।
२०७२ सालको भूकम्पमा नेपालले ठूलो जनधन गुमायो । भूकम्पपीडितका आँखा अझै ओभानो भएको छैन । अर्बौंको राहत आयो, सयौंले राहतबाटै पेट भरे । कैयौं भूकम्पपीडित जनता अझै पनि त्रिपालमुनि नै छन् । सभा, सम्मेलन र गोष्ठी जनताको नाममा गरिन्छ तर जनताको अवस्था निकै कारुणिक छ ।
२ भाद्र २०६५ मा कोसी नदीको पूर्वी तटबन्ध भत्किँदा सुनसरीका ५० हजार बढीले बासस्थान गुमाए भने अर्बांैको क्षति भयो । त्यसबेला २–४ महिनासम्म र्याली गरियो, नारा लगाइयो । विपद् व्यवस्थापन र बाढी व्यवस्थापनको परिणाम खै त ? त्यतिबेला पनि भारतलाई गाली गरिएको थियो ।
हामी तराई डुबानबारे भारतलाई दोष दिन्छांै । भारत सरकारले आफ्ना जनताको हितमै कोसी सम्झौता गरेको थियो । नेपालको दक्षिण सिमानामा भारतले बाँध बनायो, नेपाल सरकार रमिते भएर बस्छ अनि अहिले भारतीय बाँधका कारण तराई डुबानमा पर्छ । यसकारण, अन्तर्राष्ट्रिय कानून विपरीतका कार्य अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा गएर उठान गर्ने हिम्मत गर्नुपर्छ ।
विपद् पूर्वतयारीले ९० प्रतिशतसम्म क्षति कम गर्न सकिने प्रमाणित भइसकेको छ । सन् १९७० मा बंंगलादेशमा ठूलो सामुद्रिक आँधी आयो, यो आँधीमा ५ लाख मानिसले ज्यान गुमाएका थिए । सन् २००७ मा फेरि त्यस्तै ठूलो समुद्रिक आँधी आयो तर यसपल्ट ४ हजारले ज्यान गुमाए । यो यति ठूलो परिवर्तन कसरी सम्भव भयो ? उत्तर सजिलो छ, त्यहाँ सरकारले विपद् पूर्वतयारीका क्षेत्रमा व्यापक काम गरेको छ । जनताले पनि सरकारलाई साथ दिए । तर, नेपालको अवस्था भने उल्टो छ ।
तराई डुबानको समयमा २–४ पोका चिउरा, एक बोरा चामल र २–४ वटा कम्बल बाँडेर पीडितसँगको फोटो खिचेर सामाजिक सञ्जाल रंगाउँदै गरिबीको मजाक उडाइँदै छ । यो कार्य दण्डनीय छ, घृणित छ ।
धेरै स्थानीय तह तथा समुदायस्तरमा विपद् व्यवस्थापन समिति गठन भएका छन् तर यस्तो विपद्को बेलामा उनीहरूलाई किन सक्रिय गराइँदैन ?
प्राकृतिक विपद्बाट हुने जोखिमबाट बच्न हामीले प्रभावकारी काम गर्न सकेका छैनौं । हामीले दिगो विपद् व्यवस्थापनका लागि आपतकालीन राहत वितरणमा भन्दा पनि विपद्बाट हुने असरलाई कम गर्ने कार्य सञ्चालनलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । निर्माण कार्य तथा पूर्वतयारीमा जोड दिनुपर्छ, जसबाट राहतमाथिको परनिर्भरता घटोस् । विपद्लाई सम्बोधन गर्न स्थानीयस्तरमै क्षमता विकास गर्नुपर्छ ।
व्यक्तिगत विकासभन्दा पनि सामुदायिक क्षमता विकास तथा पूर्वतयारीमा जोड दिनु जरुरी छ । अस्थायीभन्दा पनि दीर्घकालीन रणनीति तयार गरी काम गर्नुपर्छ । साथै विपद् व्यवस्थापनलाई जीविकोपार्जनसँग सँगै लैजान उत्तिकै जरुरी छ ।
