एक मिनेट बोलेको तीन रुपैयाँदेखि एक लाखसम्म !

A+ A A-

फुलेको कापाल र आँखी भौँ । पोटिला गाला । खाइलाग्दो ज्यान । उस्ताह उस्तै । सक्रियता उस्तै ।

नेपाली रेडियो नाटकका पर्याय जस्तै बनेकोको छ, उनको व्यक्तित्व । उनी अर्थात् मदनदास श्रेष्ठ ।

रेडियो नाटकका प्रवद्र्धतक श्रेष्ठको जीवन भोगाई रोचक र प्ररणादायी छ ।

२००५ सालमा पूर्वी पहाडी जिल्ला दोलखको पुरानो बजारमा जन्मिएका उनको रेडियो नाटक–यात्रा चलचित्रका दृश्यजस्तै लाग्छन् ।

ऊ बेलला बिजुली बत्ती थिएन । बाटो थिएन । रेडियो थिएन । सहरका सूचना महिनौपछि गाउँ पुग्थे । त्यसका बावजुत पनि गाउँमा नाटक मञ्चन हुन्थ्यो । अग्रजले नाटक गर्थे । उनी पनि त्यहीं माहोलमा होमिए ।

उनका बुबा काठमामाडौंमा सरकारी जागिरे थिए । त्यसैले बेलाबखत काठमाडौं आइरहन्थे ।

दोलखामा राजधानीसँग सडकबाटो जोडिएको थिएन । एक साता पैदल हिँडेर काठमाडौं आइपुगेको स्मरण छ, उनीसँग ।

‘हिजो जस्तो लाग्छ । तर आज एकादेशको कथा भइसक्यो’ उनले भने ।

गाउँले जीवन

मदनदासको बाल्यकाल दोलखाका वनजंगल र मेलापातमा बित्यो । २०२६ सालमा एसएलसी पास गरेपछि उनी काठमाडौं आए, थप अध्ययन गर्न ।

‘त्यो बेला काठमाडौंलाई नेपाल भनिन्थ्यो । नेपाल जाने भनेर दुई महिनाअघि तयारी गरिन्थ्यो । बाटोमा खानाको लागि चिउरा बुटेर एक सातालाई पुग्ने गरी बोक्नु पथ्र्याे । सात जना भरिया लिएर आउनु पथ्र्याे’ उनले सम्झिए, ‘पाँचखाल गाउँ नै थियो । झिँगटीले छाएका घर थिए । बनेपा, भक्तपुर नै काठमाडौं हो कि जस्तो लाग्थ्यो । भक्तपुरबाट काठमाडौं पुर्याउने लहरी गाडी हुन्थ्यो ।’

उनले आफ्ना पुराना स्मृति खोल्दै गए ।

‘पहाडी जीवन कष्टपूर्ण थियो । मनोरञ्जनको कुनै साधन थिएन । रेडियो हुनेखाने मान्छेको घरमा मात्रै हुन्थ्यो । कसैको विवाह भोजमा रेडियो सुन्न पाइन्थ्यो’, उनले सुनाए ।

दोलखामा नेवारको बस्ती भएकोले इन्द्रजात्रा, लाखे नाच जस्ता विभिन्न पर्वहरु हुन्थ्यो । त्यहीं चाडपर्वबीच हुर्किए मदन दास ।

काठमाडौं आएपछि विभिन्न साथीसँग भेटघाट बाक्लियो । साथीको संगतबाटै उनी नाटकतिर लागे ।

०२३ सालको कुरा हो । कला केन्द्र संस्थाको अध्यक्ष कृष्णप्रसाद रिमाल थिए । ‘गहना’ नाटक मञ्चन गर्ने तयारी थियो । नौ महिनाको अभ्यासपछि मञ्चन भएको थियो । उनले पैसा पाएनन्, तर नाटक खेल्ने अवसर पाए ।

उक्त नाटक राष्ट्रिय नाचघरमा मञ्चन भयो । त्यसपछि उनलाई नाटकप्रति मोह बढ्दै गयो ।

त्यतिबेला काठमाडौंका टोल टोलमा नाटक मञ्चन हुन्थ्यो । ‘रातभरि नाटक हेर्न गइन्थ्यो’, उनले भने ।

‘गहना’पछि उनले थुप्रै नाटकमा अभिनय गर्ने मौका पाए । राम्रो अभिनयकै कारण उनलाई नाटक निर्देशक र दर्शकले रुचाए । अभिनयसँगै उनको आवाजको हुन थाल्यो । उनको लोकप्रियता बढ्दै गयो ।

कामकै सिलसिलामा उनको श्याम दास श्रेष्ठसँग भेट भयो । श्याम दास रेडियोमा पहिलेदेखि नै सक्रिय थिए । उनकै सहयोगमा रेडियो प्रवेश गरे । र, क्रमशः रेडियो नाटकमा जमे ।

त्योबेलाको समाज, कथा र नाटक

त्यो बेलाको कथा बेग्लै छ । नाटकको समाजिक प्रतिष्ठा थिएन । पारिवारको अवस्था ज्यादै कठिन थियो । घर परिवारको पनि यस क्षेत्रमा नलागोस् भन्ने चाहना थियो ।

काम नपाएकाहरुले गर्ने पेशाको रुपमा लिइन्थ्यो नाटकलाई । ‘कलाकारलाई पढ्न नसक्ने मान्छेले गर्ने काम भन्थे । अझ महिलालाई त झन् कठिन थियो । ज्यादै चुनौतीपूर्ण थियो’, उनले भने, ‘नाटक गर्छु भन्दा नाक खुम्च्याउँथे । बिग्रियो भन्थे । कसैले पत्याउँदैनथे ।’

विवाहमा नाच्च बोलाउथे । त्योबाहेक रंगमञ्चको ज्ञानका विषयहरु अध्ययन गर्न पाइँदैन थियो ।

सकसबीच पनि रंगमञ्चबाट भागेनन्, उनी । निरन्तर कला क्षेत्रमा रमाइरहे ।

जब तत्कालीन राज महेन्द्रले सर्जकलाई महत्व दिए । कलाकारितामा लागेकाको दिन फेरियो । हेर्ने आमसोच बदलियो ।

राजा महेन्द्रले व्यक्तिगत खर्चबाट प्रज्ञा प्रतिष्ठन गठन गरे । बालकृष्ण समलगायतका नाटकका हस्तीले नाटक मञ्चन गर्न थाले ।

काठमाडौंमा नाटक देखाउन सम्पन्न रंगमञ्च थिएन । नाटकलाई आवश्यक पर्ने स्रोत साधान थिएन । त्यसका बाबजुत पनि नाटकमा काम गरिरहेको अनुभव छ, उनीसँग ।

‘माइकमा बोल्नु पथ्र्याे । आवाज आएन भनेर दर्शक कराउँथे । आफ्नै खालको बाध्यता थियो त्यो बेला । यस्ता थुप्रै झमेला थियो’, उनले भने ।

नेपालमा सञ्चारको स्रोत भनेको रेडियो नेपालमा मात्रै थियो । गाउँघरमा सूचना प्रबाह गर्नुपर्ने हुन्थ्यो रेडियोबाट । हुलाकबाट सम्भव थिएन ।

रंगमञ्च र रेडियो नाटक

रंगमञ्च र रेडियो नाटकबारे उनी भन्छन्ः

रंगमञ्च र रेडियो नाटकमा धेरै अन्तर छ । रंगमञ्चमा प्रत्यक्ष दर्शकसँग साक्षत्कार गर्नुपर्छ । कलाकारहरुको चरित्र र हाउभाउ जीवन्त देखिनुपर्छ ।

रेडियो नाटकमा दृश्य र चरित्र स्थापना गर्न संवादले चित्रण गर्छ । संवाद नभएको अवस्थामा ध्वानीले जानकरी गराउनुपर्छ ।

रेडियो नाटकमा संवादले अनुभुति गराउने माध्यम हो । ध्वानिले पनि अनुभुत गराउनु पर्छ ।

दृश्य नाटक र श्रव्य नाटक फरक विधा हो । श्रव्य नाटक लेखन सजिलो छैन । त्यसैले नेपालमा श्रव्य नाटक लेख्ने मान्छे छैनन् भन्दा पनि हुन्छ ।
स्याल भुकेको आवाज रेकर्ड गर्न जंगल

रेडियोमा काम गर्न चुनौती थियो । अहिले जस्तो प्रविधि थिएन । नाटकको लागि आवश्यक पर्ने ध्वानी भेटिदैन थियो । टेप रेकर्टर बोकेर जंगल कुद्नु पथ्र्याे ।

स्याल, कुकुर, चराचुरुङ्गीको आवाज रेकर्ड गर्न जंगलतिर गइन्थ्यो । हावाहुरी, पानी बगेको ध्वानीका लागि खोला, डाँडातिर जानु पथ्र्याे । नाटक गर्न निकै गाह्रो हुन्थ्यो ।

भाँडाकुडाको ध्वानी आवश्यक पर्दा भान्छा छिर्नुपथ्र्यो । ध्वनीकै लागि स्टुडियोमै भान्छा बनाइएको थियो ।

अहिले प्रविधिको विकास भयो । इन्टरनेटले साथ दियो । अहिले मिहिनत गर्नु पर्दैन ।

अभावबीच पनि मदनदासले रेडियो नाटक निर्देशन गरे । उनले धारावााहिक रेडियो नाटक जन्माए । राजनीतिक, धार्मिक, बालश्रम, कृषि, महिलाको कथामा रेडियो नाटक बनाए उनले ।
युवापुस्ताको लागि ‘गीति कथा’ बनाए । जुन निकै लोकप्रिय भयो ।

‘नाटक मनोरञ्जन मात्रै नभएर सामाजिक चेतनाको संबाहक हो ।’ उनले भने ।

एक पटक बोलेको ३ रुपैयाँ

पहिले रेडियो नाटकमा वास्तविक आवाज दिइन्थ्यो । अहिले गुगलमा खोजेपछि सबै उपलब्ध हुन्छ । त्यो बेलाका वास्तविक आवाज अहिले सुन्न पाइँदैन ।

समय परिवर्तन भएसँगै रंगमञ्च र रेडियो नाटकले ठूलो फड्को मारेको छ । पछिल्लो समय अधिकांश कलाकार पैसामुखी भएको उनको बुझाई छ ।

‘हामीले रेडियोमा नाटक गर्दा एक मिनेट बोलेको ३ रुपैयाँ पाउँथ्यौं । धेरैमा २१ रुपैयाँसम्म दिन्थे । अहिले दुई मिनेट बोल्दा ५० हजार पाइँदो रहेछ’ उनले तुलना गरे ।

२०२७ सालतिर उनी प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा मासिक २ सय पच्चीस रुपैयाँको जागिर खान्थे ।

‘त्यो पैसाले घर चलाउन पुग्थ्यो । साथीसँग रमाइलो गर्न पनि पुग्थ्यो’, उनी भन्छन्, ‘पाँच मोहरले रक्सी र मासु खाँदा दुईजना अघाइन्थ्यो ।’

‘रेडियोमा बोल्न सजिलो छैन । अझ नाटकमा संवाद गर्न चुनौती छ । मेरो आवाज गड गिफ्ट हो, सायद । यो मानेमा आफूलाई भाग्मानी ठान्छु । नाटकमा बोल्न आवाज नै चाहिन्छ, उनले भने, ‘निरन्तर अभ्यासले आवाजलाई निखारता ल्याउँछ । नाटकमा अवस्थाअनुसार बोल्ने क्षमता हुनुपर्छ ।’

उनको बुझाईमा अहिले पनि रेडियोको आकर्षण घटेको छैन । दूरदराजमा बस्ने मानिसका लागि रेडियो नै सूचनाको स्रोत हो । टेलिभजिनले रेडियोलाई विस्थापित गर्याे भनिन्छ । तर यो गलत हो । गाउँमा रेडियो सुन्न कम भएको छैन ।

तर अहिले गतिलो नाटक नबनेकोप्रति उनलाई दुख लाग्छ । ‘मैले निर्माण गरेका सयौं नाटकहरु थन्किएका छन् । त्यो बजाएका छैनन् रेडियोले । स्रोताका दबावले मात्रै बजाउँछन् कहिलेकाहीं ।’

उनी अहिले पनि विभिन्न सिर्जनामै व्यस्त छन् । मस्त छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन १८, २०७६ १७:५९