जीतबहादुरको रत्यौली सपना

A+ A A-

माओवादी सेनाका सेक्रेटरी लेकविक्रम शाही (मुस्कान)लाई २०५६ सालमा सेनाले मारेका थिए । त्यही ठाउँँमा हामी पुगेका थियौं । माओवादीले त्यहाँ पक्की संरचनाको सहिद गेट बनाएका रहेछन् । त्यो गेटको माथि सेतो भुइँमा रातो अक्षरले लेखिएको थियो– मुस्कान सहिद गेट ।

देब्रेतिरको पिलरमा लेकविक्रम शाहीको परिचय लेखिएको थियो । गेट पार गरिसकेपछि हावा हुन्डरीले गर्दा यात्रा अघि बढाउने हिम्मत भएन । अब हामीलाई बास बस्नुपर्ने अवस्था आइसकेको थियो । हामी उभिएको दाहिनेतिर एउटा दुई तले घर देखियो । झन्डै दुई मिनेट दौडिएपछि हामी त्यो घरमा पुग्यौं । बास माग्न पुगेका हामी सही ठाउँमै पुगेछौं । त्यो त गाउँले होटल नै रहेछ ।

स्युना गाविसको सान्नीघाटमा अजपस्राद र देवकी विष्टले चलाएको होटल । हामीले बास नपाउने कुरै भएन । विष्ट दम्पतीको होटल राम्रै थियो । आँगनमा ढुंगा छापेको, ढुंगैको छानो, पूर्व फर्किएको दुईतले घर । हावाले गर्दा बाहिर बस्न सक्ने अवस्था थिएन । थाकेको अनुभव पनि भइरहेकै थियो ।

होटलभित्र पसेर माथिल्लो तलामा जान भर्याङ चढ्दा पो थाहा भयो, मेरो त खुट्टा सुन्निएर उक्लिनै नसक्ने भएको रहेछ । बडो सकसका साथ माथि पुगेर बिस्तारामा पल्टिएँ । म सकी नसकी उक्लिएको देखेर देवकी विष्ट र जीतबहादुर भाइले एक बाटा तातो नुनपानी ल्याइदिएर मलाई खुट्टा चोब्न लगाए । दिनभरि हिँड्दा केही थाहा पाइनँ तर त्यहाँँ पुग्दा भने साँचै बेहाल अवस्था थियो । बिस्तारै दुख्न केही

कम भएपछि म बिस्तारामा पल्टिएँ ।

जीतबहादुरलाई के लागेछ कुन्नि, उनले तोरीको तेल ल्याएर मेरो खुट्टा माड्न थाले ।

‘भो भो पर्दैन भाइ,’ एउटा केटा मान्छेले खुट्टा मोलेको मलाई असजिलो लाग्यो ।

उनले जवाफ दिए, ‘यो सुनिएको बसेन भने त भोलि हिँड्न सकिन्न नि । के भो त धर्मले गरेको हुँ । नराम्रो नसोच्नू ।’

‘चुप लागेर मिच्न दिनू दिदी,’ छेउको खाटमा पल्टिएका कुर्मराजले भने । दुखेर सुन्निएको खुट्टा केटा मान्छेले मिच्दाको सन्चो बयान गरी साध्य छैन ।

खुट्टा मिचिरहेको आनन्द लिँदै मैले जीतबहादुरलाई हेरें । उनले लगाएको कमिज सुरुवाल र इस्टकोटमा टाल्ने ठाउँँ कतै बाँकी थिएन । अनुहार चाउरी परेको छ । युद्ध जितेको जस्तो देखिने उनको

अनुहारले अब आफैंलाई हराउँदै गइरहेको भान हुन्थ्यो ।

बिस्तारै सोधें, ‘कति वर्षको हुनुभयो ?’

‘म त ३१ वर्षको भइसकें ।’

केटी मान्छेको उमेर नसोध्नू, केटा मान्छेको कमाइ नसोध्नू भन्ने उखान छ । उनको ठाउँमा केटी भएको भए मलाई पनि सोध्न असजिलो हुन सक्थ्यो होला ।

जवाफ दिनेले पनि सही जवाफ दिने थिई कि थिइन तर उनले आफ्नो उमेर निःसंकोच बताए । झट्ट हेर्दा उनी एकसठ्ठी वर्षका जस्ता देखिन्थे ।

‘तपाईंको काम नै यही हो मजदुरी गर्ने ?’ मेरो प्रश्न थियो ।

‘सम्पत्तिको नाममा रकु गाविसको ऐलानी जग्गामा एउटा सानो झुप्रो घर मात्र छ । त्यो बाहेक केही छैन । मजदुरी गरेर नै परिवार पाल्दै आएको छु । हामी गरिबले त्यही मजदुरी काम पनि पाउँदैनौं । गरिब मुलाको यस्तै त हो ! त्यसमा पनि अहिले त यो लडाइँले काम पनि पाइँदैन । काम पाए खायो, नपाए भोकै सुत्यो । यस्तै चल्दै छ दिदी,’ उनले आफ्नो दुखेसो मात्रै पोखेका पक्का होइनन्, जे बोल्दै थिए, सत्य बोल्दै थिए ।

उनको विचार र कुरा गराइले प्रस्ट्याउथ्ँयो; जीतबहादुर अत्यन्त निम्न आय भएका व्यक्ति हुन् । द्वन्द्वले गरिब जीतबहादुरको पनि गाँस, बास र कपासमध्ये बास मात्र दिएर अरू सबै खोसेर नाममा मात्र जिताएको रहेछ ।

‘परिवारमा को को हुनुहुन्छ त ?’

‘सत्र वर्षको हुदाँँ वनमा गीत गाउँदै अर्काकी २१ वर्षे श्रीमती फकाएर ल्याएँ । जारलाई आठ हजार तिरी बल्लबल्ल कुरा मिलाएँ । अहिले हामी दुई र तीन छोरी गरेर पाँच जनाको परिवार छ ।’

पाँच जनाको परिवार ! ग्रामीण भेगमा अशिक्षाका कारण अझै पनि जन्मदर घट्न सकेको छैन । त्यसैको उदाहरण न परे जीतबहादुर । गरिबीमा पनि जीतबहादुरलाई तीन–तीन छोरी किन चाहिएको होला ?

‘एक त गरिब त्यसमाथि पनि जार तिरीतिरी किन बिहे गरेको त ? बरु त्यो पैसाले बारी किनेको भए हुन्थेन ?’ आफैंलाई जान्न मन भएपछि सोधें ।

‘काँ दिदी ! त्यति मात्र कहाँ हो र ! मायापिरतीमा डुबेपछि अचम्मै हुँदो रहेछ दिदी । यहाँ माया गरेर मात्र ल्याउन सकिएन, जार तिर्नै पर्ने । त्यसपछि इन्डिया झरें । त्यता गएर पाँच हजार कमाएर ल्याएको थिएँ । पछि लेनदेनमा ८ हजारले पनि जारसँग कुरा नमिलेपछि एउटा भएको पाखो बारी पनि उसैको जिम्मा लगाइदिएर पो ल्याएको त,’ बहादुरी देखाउन तम्सिए जीतबहादुर । माया पिरतीको अगाडि पैसा र उमेर केही हेरिँदैन भन्ने सुनेकी थिएँ । हो रहेछ क्यार । जीतबहादुर त्यो भनाइको प्रत्यक्ष उदाहरण भएर प्रस्तुत भइरहेका थिए, मेरो अगाडि ।

बाटोमा भेट भएका सुकी देवकोटा र जीतबहादुर उस्तै स्वभावका लाग्यो मलाई । सोधेको भन्दा बढी जानकारी दिन खोज्ने । जीतबहादुर आफैं बडबडाइरहेका थिए, ‘तर दिदी, त्यस्तो मायापिरतीमा बिहा गरेको थिएँ । बिहा गरिसकेपछि पहिलेको जस्तो गीत गाएर र गफ गरेर मात्र हुँँदैन रहेछ । मैले त परिवारलाई कहिल्यै सुख दिन सकिनँ । परिवार बढे । कमाउने म एक्लै । बेलामा खान दिन नसकेर भोकै सुत भन्नुपर्छ ।’

खानाको समस्या थियो तर पनि छोराछोरी पढेका त होलान् भन्ने ठानें । छोरीहरूबारे जान्न मन भयो ।

‘छोरीहरूलाई पढाउनुभएको छ कि छैन ?’ ‘छोरीलाई पढाउने त कुरै भएन ।’

‘किन ?’ आश्चर्य लाग्यो ।

‘गरिबीले छोरी नपढाएको भन्नुभन्दा पनि जानीजानी नपढाएको,’ जीतबहादुरले सहजै भने, ‘छोरीलाई पढाएर के गर्नु ? अर्काको घर जाने जात । छोरा भएको भए त पढाउने थिएँ होला जेनतेन ।’

जीतबहादुरको पुत्रप्रेमले छोरीलाई छेउमा पन्छाएको प्रस्ट बुझिन्थ्यो । कतै तीन छोरी हुनु पनि छोराकै चाहना हो कि ? छोरा भए पढाउँथे । छोरीलाई किन पढाउनु भन्ने जीतबहादुरको भनाइले म अलि पिरोलिएँ ।

‘हाम्रातिर त माओवादीले छोरीलाई पनि पढाउनुपर्छ भन्छन् । यताका माओवादीले छोरीलाई पढाउन कर गरेनन् त ?’

‘माओवादी पनि आएका थिए । पहिले खान देऊ, स्कुल आउँदा लगाउने लुगा देऊ अनि पठाइदिउँला भनेर उल्टै झपारेर पठाइदिएँ । स्वास्नी पनि यही कुरामा मसँग धेरै बाझी । तीन छोरी दिँदा एक छोरा दिएको भए जसरी भए पनि पढाउने थिएँ होला । मन नै मरेर आएको छ । आज भोलि करकर गर्न छोडी । मैले उसलाई नराम्रो व्यवहार गरेको छैन । त्यसैमा मेरो पनि भलो होला भन्ने छ ।’

जीतबहादुरको कुरा सुन्दै जाँदा मलाई उनीप्रति रिस पनि उठ्न थालिसकेको थियो त्यसैले मैले उनलाई ‘तपाईं’बाट ‘तिमी’ भनेर सम्बोधन गर्दै भनें, ‘के गर्दा हुन्छ तिम्रो भलो ?’

‘मैले छोरा पाउनका लागि अर्को बिहा गर्नु छ । फेरि जारी बिहा नै गर्नुपर्छ । माओवादीले थाहा पाए भने सजाय दिन्छन् त्यसैले परिवारलाई नै फकाएर मैले नै गरेर बिहा गराएको भनाउन सकें भने त माओवादीले मलाई केही गर्दैनन् त्यसैले आफ्नै लागि पनि उनलाई धेरै माया गरेर देखाउनु छ ।’

उनले कति सहजै घरकीलाई फकाएर अर्की ल्याउने इच्छा देखाए । म अचम्मित बनें ।

जीतबहादुर चुप लागेनन् । थप्दै गए, ‘अब त झन् तपार्ईंले पनि उमेरभन्दा धेरै बूढो देखिइस् भन्नुभयोे । बूढोसँग त जारी पनि धेरै खोज्छन् । मसँग अब धेरै पैसा तिर्ने शक्ति पनि छैन । जे भए पनि एउटासम्म छोरा त चाहिन्छ नै । छोरो भनेको छोरै हो । छोरी पोइको घर गइहाल्छन् । छोरा आफूसँग बस्छ । आफ्नो पाखुरी चल्न छाडेपछि छोराले पाल्छ । मेरो सबैभन्दा ठूलो रहर छोरा पाएर बाजा बजाउनु र घरमा रत्यौली खेलाउनु छ ।

यहाँ छोरा पाउँदा मात्र बाजा बजाएर रत्यौली खेलाउँछन् । छोराको मात्र नाम जुराउने भएकोले छोरा नभएर मैले त ज्योतिष बाजेकोमा नाम सोध्न पनि जान पाएको छैन । मेरो एउटा मात्र छोरा भयो भने त सबै रहर पुग्ने थियो । मेरो हातको रेखामा भनेको छ, छोरा हुन्छ भनेर । दुई परिवार हुन्छ भनेर पनि भनेको छ । केदारनाथमा जोगी बाबालाई हात देखाएको थिएँ ।’

जीतबहादुर मेरो गोडा मोलिरहेको हत्केला हेर्दै बड्बडाउँदै थियो । गरिबीले भरपेट खान छैन तर पनि मर्द हुँ भन्दै ऊ मर्दलाई जति परिवार बनाए पनि गाह्रो हुँदैन भन्न पनि पछि पर्दैन । उसको परिभाषा सुन्दा लाग्थ्यो, परिवार बढाउँदा गाह्रो मान्ने मर्द त मर्द होइन, नामर्द हो । जीतबहादुर अरू के के भन्दै थिए; होटलका साहुले खाना तयार भएको खबर गरे ।

जीतबहादुरको कुराले म भित्रभित्रै मुर्मुरिएकी थिएँ । तर पनि दुखेको गोडा मोलेर सन्चोचाहिँ बनाइदिएकै हो, जीतबहादुरले । गोडा मिचेको पैसा लेऊ भनेर त्यही बेला झोला खोतल्न मन लागेन । फेरि अहिले नै पैसा दिँदा उसले पनि लेला कि नलेला भन्ने लाग्यो । जुन बेला उसको हिसाब गरिन्छ, त्यही बेला दिन्छु भन्ने सोचें । अरुको मजदुरी आफ्ना लागि त्यसै गराउनुहुन्न भन्ने सोच्दै खाना खान हिँडें ।

(अर्यालको ‘मेरो अपहरण’ कृतिबाट । उक्त कृति गत शुक्रबार सार्वजनिक भएको हो ।)

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन १८, २०७६ १७:४२