नेपालकी पहिलो पुस्ताकी फेमिनिस्ट– डा. चन्द्रा भद्रा

A+ A A-

‘ओहो ! तपाईं यो उमेरमा पनि लेखपढ गर्दै हुनुहुन्छ ?’

‘किन ? मेरो उमेरमा त्यस्तो के खराबी छ र ?’

‘...........................!’

‘यति बेला नै त हो, हामी महिला प्रोडक्टिभ हुने’, ७४ वर्षीया प्रोफेसर डा. चन्द्रा भद्राको जवाफले अचम्मित हुन्छन्, मानिसहरू ।

‘योभन्दा अघि त श्रीमान्, घर, छोराछोरी, महिनावारी, गर्भवती भएँ कि, हुन्छु कि भन्ने डरमै बित्यो,’ उमेरको बेग्लै परिभाषा छ उनको, ‘मेनोपज भएपछि सबै तनावबाट मुक्त भइयो ! अब यो बेला पनि क्रियाशील भइएन भने कहिले हुने त ?’

मानिसहरू समय ‘सकियो’ भनिरहेको बेला डा. भद्रा भने ‘सुरु’ भएको जिकिर गर्छिन् ।

‘अझै २५ वर्ष मज्जाले काम गर्न सक्छु म !’, उनको आवाजमा दृढता सुनिन्छ ।

‘सडके प्रोफेसर’, प्राज्ञिकमय जीवन

हँसिलो अनुहार । तेजिलो आभा । अनि झर्रो स्वभाव । भद्राको व्यक्तित्वमा आत्मविश्वासले थप निखारता ल्याएको छ ।

जीवनभर प्राज्ञिक अध्ययन–अध्यापनमा समर्पित भद्रा हाल पोखरा विश्वविद्यालयमा पीएचडीका विद्यार्थीलाई पढाउने गर्छिन् । पढाउन उनलाई सबैभन्दा रमाइलो लाग्ने काम हो । विद्यार्थीका जिज्ञासा र प्रश्नले उनलाई आह्लादित बनाउँछ । त्यसैले, प्रत्येकपटक कक्षाकोठामा जाँदा उनी नयाँ ऊर्जा लिएर फर्किन्छिन् ।

विगत पाँच दशकदेखि शिक्षण पेसामा सक्रिय भद्रा आफूलाई ‘सडके प्रोफेसर’ भन्न रुचाउँछिन् । कारण उनी पठनपाठन, पाठ्यक्रम र अनुसन्धानमा मात्रै होइन, अभियानमा पनि उत्तिकै सक्रिय छिन् । जसले उनलाई बेलाबखत कक्षाकोठाको भित्ताभन्दा बाहिर सडकको पेटी र मैदानमा उभ्याउँछ । महिलाका अधिकांश मुद्दामा भद्रा सकेसम्म वकालत गर्न छुटाउँदिनन् । ‘हामी प्राज्ञिक व्यक्ति हौँ, तथ्यगत कुरा गर्छौं । त्यसैले, हामीले आवाज दिनुपर्छ’, सडकबाट सदनमा आवाज पुर्‍याउन प्राज्ञिकहरूको ठूलो भूमिका हुनुपर्ने भद्राको तर्क छ ।

त्यसैले उनी बोल्न अनि लेख्न छोड्दिनन् । समसामयिक, खासगरी महिलाका मुद्दामा उनी पत्रपत्रिका र जर्नलमा लेखिरहेकी हुन्छिन् । हालसम्म उनका सयौँ लेख विभिन्न माध्यममा प्रकाशित भइसकेका छन् ।

महिलाको होइन, महिलासँग अनुसन्धान

‘हामी त पहिलो पुस्ताको फेमिनिस्ट हौँ नि’, भद्रा आफ्नो परिचय यसरी पनि गराउँछिन् । प्राज्ञिक रूपमा हेर्ने हो भने नेपालमा ‘जेन्डर स्टडिज’ (लैङ्गिक अध्ययन) विषय भित्र्याउनेहरूमध्ये एक हुन्, डा. भद्रा ।

उनको पहलमा नै सन् १९९६ देखि नेपालमा ‘जेन्डर स्टडिज’को पठनपाठन सुरु भएको हो । ‘अहिले त जेन्डर स्टडिजको पीएचडी पनि सुरु भइसकेको छ,’ भद्रा खुसी हुँदै सुनाउँछिन् । त्यतिखेर होम साइन्सअन्तर्गत जेन्डर स्टडिजलाई समाहित गरेर उनले पाठ्यक्रम आफैँ तयार गरेकी थिइन् । त्रिभुवन विश्वविद्यालयका तत्कालीन उपकूलपति डा. केदारभक्त माथेमा उनको यो पहललाई लिएर औधी खुसी भएका थिए ।

त्यतिखेर जेन्डर स्टडिजअन्तर्गत अध्यापन गर्न नेपालमा एक जना पनि शिक्षक थिएनन् । त्यसैले भारत, बंगलादेशलगायतका देशहरूबाट प्राज्ञिक व्यक्ति झिकाएर नेपाली शिक्षकलाई तालिम दिइएको थियो । राष्ट्रिय सेमिनार नै आयोजना गरिएको थियो । तर, एउटा दुविधा छायो, त्यो के भने विषयको नाम जेन्डर स्टडिज राख्ने कि वुमन स्टडिज ? पद्‌मकन्या क्याम्पसमा पढाइ हुने भएकै कारण होला, पाठ्यक्रमको नाम वुमन स्टडिज राखियो । यद्यपि केही वर्षमै पुरुषहरूले पनि पढ्ने रुचि देखाएपछि डिल्लीबजारस्थित एक इन्स्टिच्युटमा जेन्डर स्टडिजको पढाइ हुन थाल्यो । हालसम्म पनि यसको पढाइ भइरहेको छ ।

होम साइन्सअन्तर्गतको ‘वुमन स्टडिज एन्ड जेन्डर स्टडिज’ डा. भद्राले सन् १९८१ देखि आफैँ पढाउन थालिन् । तीन दशकसम्म निरन्तर यही विषय पढाइरहँदा महिलासँग सम्बिन्धत अनेकन मुद्दा गहन रूपले बुझ्ने–बुझाउने मेलो बनेको उनको भनाइ छ ।

चाहे त्यो संसद् भवनमा होस् या सडकमा, चुलोचौकोमा होस् या चाहनाको महलमा, विद्यालयमा होस् या बजेट विनियोजनमा, महिलाहरू के कति कारणले प्रताडित छन् भन्ने थाहा पाउन समाजको अंक गणित खोज्दै उनी गाउँगाउँ डुलेकी छन् । तथ्य जुटाएकी छन् ।

दूरदराजका महिलाहरू कसरी मनोसामाजिक रूपमा पीडित छन् भन्ने बुझ्न हामी अक्सर महिलाको अनुसन्धान गर्नुपर्छ त भन्छौँ तर महिलाबारे अनुसन्धान गर्न महिलासँगै रहेर अनुसन्धान गर्नुपर्ने उनको अनुभव छ ।

‘घरमा श्रीमान्‌लाई नभनी श्रीमतीले परिवार नियोजनको साधन प्रयोग गरेकी हुन्छिन् । हामी भने महिलाको अनुसन्धान गर्न आएको भन्दै खुलेआम प्रश्न गरिदिन्छौँ, महिलाहरू रोपाइँको बेला घरमा हुँदैनन्, बिहानबेलुका पानीपँधेरोमा हुन्छन्, हामी भने महिलाको अनुसन्धान गर्न गएको घरमा भेटिएनन् भन्दै फर्किन्छौँ’, डा. भद्रा भन्छिन्, ‘महिलाको अध्ययन गर्ने हो भने महिलासँगै गएर अध्ययन गर्नुपर्छ ।’

भद्रा आफू महिलाको अध्ययन गर्नका लागि भोजपुरको एउटा गाउँमा छ्याङ खाएर मितिनी लगाएर महिलाको अध्ययन–अनुसन्धान महिलाहरू सँगै समय बिताएर गरेको स्मरण गर्छिन् ।

त्यसो त भद्राको प्राज्ञिक जीवन सन् १९७२ देखि सुरु भएको हो । दार्जिलिङको कालिम्पोङमा हुर्किएर उतै उच्च माध्यमिक पढाइ पूरा गरेकी उनले कालिम्पोङ कलेजमा नेपाली विषय पढाएर आफ्नो अध्यापनको करियर सुरु गरेकी हुन् । सन् १९७४ देखि ८० सम्म भने उनले नेपाली विषय त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा पढाइन् ।

अनुभव, अध्ययन अनि अध्यापनले खारिएकी भद्राको कार्यक्षेत्र अध्यापनमा मात्रै सीमित भने रहन पाएन । विभिन्न मन्त्रालय, संयुक्त राष्ट्र संघ, सार्कको प्राविधिक टिमलगायत विभिन्न संगठनकी सल्लाहकार एवम् परामर्शदाताको रूपमा पनि कार्यरत भइन् उनी ।

यस अर्थमा हेर्दा डा. भद्राको समग्र जीवन नै प्राज्ञिकमय छ भन्दा अत्युक्ति नहोला । कारण, अहिले पनि उनको अध्ययन–अध्यापन टुटेको छैन ।

अनि उनले आफूभित्रको फेमिनिस्ट भेट्टाइन्

भारतको कालिम्पोङमा जन्मिएकी डा. भद्रा स्वभावैले विद्रोही भएर महिलामुद्दामा होमिएकी होइनन्, न त उनले घरमा नै उस्तो विभेद भोग्नुपर्‍यो । परिवारकी ११औँ अनि कान्छी सदस्यका रूपमा जन्मिएकी भद्रा सानैदेखि पढाइमा तेजिलो थिइन् ।

उच्च माध्यमिक तहमा विज्ञान लिएर पढ्न मन भएकी भद्रालाई ‘केटी मान्छे एक्लै दार्जिलिङ गएर पढ्न हुँदैन’ भनेर घरमा भनिदिँदासमेत विद्रोही भएकी थिइनन् । तर, टीयूमा स्नात्तकोत्तर पढ्दै गर्दा भने उनमा अकस्मात् महिला सशक्तिकरणबारे लड्नुपर्ने सोच पलायो ।

सन् १९६८ को कुरा हो । भद्राकी एक सहपाठीलाई एक युवकले प्रेमको जाल बुनेर विश्वविद्यालय हाताभित्रै सिन्दुर लगाइदिए । त्यसपछि विश्वविद्यालय नै दुई समूहमा विभाजित भयो । जबर्जस्ती विवाह गर्न सिन्दुर पोते लगाइदिन खोज्ने पुरुषको पक्षमा भिड जम्मा भयो । अर्को पक्ष ती युवतीको पक्षमा भयो ।

यत्तिकैमा एक जनाले ‘सिन्दुरे जात्रा’ भनेर एक साहित्यिक पत्रिकामा व्यङ्ग्यात्मक लेख छापिदिए जहाँ पुरुषको पक्षबाट अट्टहास लेखिएको थियो । २० को मध्य उमेरमा प्रवेश गरेकी भद्रालाई त्यो लेख पढेर पहिलोपटक सचेत रूपमा विद्रोही बनायो । अनि त चुपचाप बस्नै सकिनन् । त्यसपछि उनले ‘धिक्कार छ’ भनेर लेख लेखिन् । ‘त्यो नै मेरो फेमिनिज्ममा लाग्ने पहिलो खुड्किलो थियो, सायद’, भद्रा लख काट्छिन् ।

त्यसयता उनको कलमले बन्द हुनुपरेको छैन ।

‘मलाई फेमिनिज्म भनेको के हो, थाहा थिएन । तर, हामीलाई महिला भएकै कारण अन्याय हुन हुँदैन भन्नेचाहिँ थाहा थियो । सायद त्यसकै उपज थियो त्यो लेख । ‘त्यस दिन नेपालमा एउटा फेमिनिस्टको जन्म भयो’, उनी नोस्टाल्जिक हुन्छिन् ।

फेमिनिज्मको पहिलो गोरेटोबाट चियाउँदा...

हाल संसारभर ‘मीटू’ अभियान चलिरहेको छ । पित्तृसत्तात्मक पूर्वाग्रहलाई मनन गर्न थालिएको छ । समतामूलक समाजका लागि विभिन्न सिद्धान्तहरू प्रतिपादन हुन थालेका छन् ।

महिलामाथि हुने (यौनजन्य) हिंसा, प्रविधिजन्य अपराध, असमान पारिश्रमिकका मुद्दाबारे घनीभूत छलफल भइरहेका छन् । महिला भएकै कारण भोग्नुपरेका आर्थिक विभेद, मातृत्वका दुरुह कथा, करिअरको आयु, अवसर, प्रजनन् तथा स्वास्थ्य अधिकार र बालविवाहबारे बहस सतहमा आएको छ ।

तर, आजभन्दा सात दशकअघि नेपाली समाज कस्तो थियो होला ? महिलालाई हेर्ने नजर नै कस्तो थियो होला ? आधारभूत विकासका मापक नै कमजोर भएको बेला महिलाको आवश्यकता र उत्थानका लागि के–के मुद्दा उठाइन्थ्यो होला ? फेमिनिज्मकी पहिलो पुस्ता डा. चन्द्रा भद्राको आँखाबाट चियाउँदा आज हामी कहाँ आइपुगेका छौँ होला ? भद्रा प्रश्नले सोचमग्न हुन्छिन् ।

'सचेतना !' एक शब्दमा उत्तर दिएर निकै बेर मौन हुन्छिन् उनी । तुलनात्मक हिसाबमा नेपालमा ‘जेन्डर सेन्सिटिभिटी’ बढेको उनको बुझाइ छ । त्यति मात्रै नभएर नीतिगत तहमा नेपालमा सुधार भएको उनले अनुभव गरेकी छन् । चाहे निजामती सेवामा होस् या संसद्‌मा, या सुरक्षा क्षेत्रमा, महिलाको ३३ प्रतिशत सहभागिताको नियमले महिलाको उत्थानमा ठूलो प्रभाव पारेको उनी बताउँछिन् । ‘महिला मातृ मृत्युदरमा त हामीले छलाङ नै मार्‍यौँ’, उनी उत्साहित हुन्छिन् ।

यद्यपि महिलामाथि हुने हिंसा भने अझै कम नभएको उनको बुझाइ छ । ‘अझै हजारौँ माइल हिँड्नै बाँकी छ’, उनी भन्छिन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, असोज १९, २०७९ १५:५२