'लोकतन्त्र भनेको गणतन्त्र नै होइन, अझै हिँड्न जरुरी छ'

A+ A A-

'तिमी आफैँँ पहाड थियौ, पहाडमै ठोकियौ ।
बरु पहराचाहिँ पहिरो गयो ।
तिमी आफैँँ हिमचुली थियौ, हिमालझैँ चुलियौ ।
अरू एउटा हिमाल थपियो... ।'

२३ सेप्टेम्बर सन् २००६ को दिन हर्कसहित एक दर्जनभन्दा धेरै वातावरणविद् र प्रेमीहरू हेलिकोप्टर हराएको समाचार लगातार झरी र बर्सात्‌को माझ सुन्नुपर्दा लाग्यो– प्रकृति कति निर्दयी छ, उनकै प्रेमी र संरक्षणकर्ताहरूलाई आफूभित्र लुकायो । त्यो बौलाएको झरी उनैलाई लग्न रहेछ भन्ने भान पर्‍यो । माथिका पङ्क्तिहरू मेरो मनभित्रबाट जबर्जस्त उप्केका शब्दहरू थिए, जुन बेला हर्क गुरुङ नफर्कने प्राय: निश्चित भयो ।

घुन्सा क्षेत्रमा हर्क गुरुङसमेत चढेको हेलिकोप्टर हराएको खबर पहिलोचोटि सुन्दा नै उनी नफर्कने प्राय: निश्चित नै थियो, तैपनि मानिस त हो; आशामै बाँच्ने प्राणी, आसै गरियो दुई/तीन दिनसम्म, कतै जिउँदै छन् कि ! कुनै सुरतले उनी फर्केलान् कि ! स्याटेलाइट मोबाइल सेट उनीहरूसँग छ, कतै सम्पर्क भइहाल्छ कि ! जब दुई/तीन दिनसम्म बेखबर कायमै रह्यो, अनि माया मारियो कि उनी नफर्कने गरी बाटो लागे भनेर । डा. स्मिृतिमा लेखिएको यो तेस्रोपटकको हो । तर, उनका बारेमा लेखन सायदै निप्टिन्छ होला ।

सम्झना डा. हर्कगुरुङको

सम्झना र यादको कुरो गर्दा, २०६३ सालको जेठ महिना थियो क्यार, हर्क गुरुङ, बैरागी काइँला, कृष्ण भट्टचन र म पूर्व झापा लाग्यौँ, किराँत याक्थुङ चुम्लुङको राष्ट्रिय अधिवेशनमा सहभागी हुन । डा. गुरुङलाई मैले उनको निवासबाट लिएर एयरपोर्ट सँगै जानु थियो । बाटोमा चाबेलनिर पुगेपछि तत्काल भूमिगत जीवनबाट खुल्ला हुन लागेका कामरेड प्रचण्डको अज्ञातस्थलमा रेकर्डेड कान्तिपुरमा प्रसारित अन्तर्वार्ताका बारेमा उनीसँग कुरो उप्काएँ कस्तो लाग्यो भनेर । उनको जवाफ थियो, 'के भन्छन् भन्दा पनि आगामी दिनमा के गर्छन्, हेर्नुपर्ने हुन्छ ।'

बेलुकीखेर दमक पुग्यौँ । भोलिपल्ट याकथुङ चुम्लुङको उद्घाटन सत्रमा हामी पुग्यौँ । जेठको टन्टलापुर घामको तापक्रमले ढाड सेकाउने खालको थियो । चौरमा घुँडामाथि हात बाँधेर टुक्रुक्क बसेका दर्शकहरूले डा. हर्क गुरुङका भाषण सुन्न थाले । एक जना विद्वान्, चलन चल्तीको भाषणको विद्वताको बिनाआभास बोल्न थाले । सर्वसाधारणको दिलभित्र यसरी छिरिसकेछन् कि उनका भाषण सुनेर बसेकाहरू चौरमा मुन्टा, खुट्टा उत्तानो पारेर, लडेर पेट मिचीमिची हाँसेको सायदै कसैले ख्याल गरे । किनकि सबै नै हाँसेका हाँसै थिए ।

उनी समय, स्थान, र त्यहाँको भौगोलिक सन्दर्भको उपमा मिलाएर बोल्न सक्ने अचम्मको कला र क्षमता बोकेका व्यक्ति थिए । बैसट्ठी/ त्रिसट्ठीको जनआन्दोलनपछि प्राप्त उपलब्धि लोकतन्त्र हो, वा गणतन्त्र के हो ? भन्ने विषयमा राजनीतिक दल र तिनका नेताहरूले उत्पन्न द्विविधा बुझाउन सकिरहेका थिएनन् । उनले धरान-धनकुटाको घोरेटो बाटोमा हिँड्ने यात्रुको यात्रासँग जोडेर गणतन्त्रको सम्भावित यात्रा व्याख्या गर्न थाले । यद्यपि त्यो बाटो प्रयोगमा थिएन ।

उनले भने, 'प्रजातन्त्र भनेको धरानबाट उकालो लागेपछि आउने चिउरीबास, फेदी, मूलघाट र टेकुवालाको उकालो बाटोजस्तै हो । लोकतन्त्र भनेको रमिते चौतारी पर्तिर पाकेका ‘सरिफा’ टिप्दै खाँदै उकालो लागेपछि घुमाउने चौतारी पुगेजस्तो मात्र हो । गणतन्त्रमा पुग्न घुमाउने चौतारी काटेर अलि तेर्सोतेर्सो पारेर धनकुटा बजार पुग्न केही समय लाग्नेजस्तै हिँड्नु जरुरी छ । लोकतन्त्र भनेको गणतन्त्र नै होइन । अझै अलि हिँड्न जरुरी छ ।’

उनको यो सरल उदाहरण लोकतन्त्र र गणतन्त्रमा हामी कहाँ पुग्न आँट्यौँ, भ्रमित सर्वसाधारणलाई बुझाउने भाषामा हर्क गुरुङले व्याख्या थियो । घोरेटो बाटो, बाटोको दायाँ बायाँ पाकेका जङ्गली सरिफाका बोटहरू, मैले पनि सम्झेँ । किनकि म आफैँले हिँड्न छोडेको झण्डै दुई दशक भइसकेका, बिर्सिसकेका, सरिफाका बोट र आठपहरी जातिको वेशभूषा र उनीहरूको गाउँ डा. गुरुङको सम्झनामा ताजै रहेछ ।

डा. हर्क गुरुङले नहिँडेको बाटो र नछामेको माटो सायदै नेपालमा कहीँ रहेछ । ‘भेजेनेट्स अफ नेपाल’ डा. गुरुङले अङ्ग्रेजीमा लेखेको पुस्तक, साझाले छापेको पुस्तक नब्बेको दशकमा पटकपटक गरेर छिचोलेको थिएँ । त्यो डा. गुरुङको निधनपछि वसन्त थापाले नेपालीमा अनुवाद गरेर हिमालले छापेको ‘मैले देखेको नेपाल’ एक दसैँको बिदामा पढेर सकेँ । अर्का गुरुङ डा. गणेशमान लोकसेवा आयोगमा आयुक्त हुँदा मैले भनेको थिए, 'हर्क गुरुङको पुस्तक मैले देखेको नेपाल, नबुझेको व्यक्ति निजामतीमा सेवामा सिफारिस गर्नु उपयुक्त हुन्न ।'

डा. पिताम्बर शर्माका अनुसार डा. हर्क गुरुङ आजभन्दा करिब ४५ वर्षअघि पढाउन कक्षामा प्रवेश गरेको पहिलो लेक्चरमा भनेको कुरो यहाँ स्मरणीय छ । ‘एउटा असल भूगोलविद्सँग दुईवटा गुणहरू हुनु जरुरी हुन्छ- भूमिप्रतिको माया र जनताप्रतिको सहानुभूति, जसले त्यो भूमिलाई जीवन जिउन योग्य बनाउँछ ।’

जनजाति महासङ्घको तत्कालीन महासचिव डा. ओम गुरुङले अन्तर्राष्ट्रिय आदिवासी दिवस पोखरामा आयोजना गरे । जनजाति बुद्धिजीवी नामका सबै जीवात्माहरू पोखरा जाने भयौँ । बुद्ध जहाजभित्र छिरेर आ–आफ्ना सिटका बेल्टहरूका बक्कलहरू कस्यौँ । जहाज उड्यो । जहाजले चार भञ्ज्याङ् काटेर पश्चिम हानेपछि डा. हर्क सिटबाट उठे । उनले हिमालय शृङ्खलाका हिमालहरू चिनाउन थाले, 'ऊ त्यो गणेश हिमाल, अन्नपूर्ण, मनास्लु, हिमचुलीहरू... ।'

डा. हर्क गुरुङको टोली चढेको हेलिकोप्टर दुर्घटना भएको ताप्लेजुङको घुन्सा पहाड ।

ती हिमालहरूका बारेमा यसरी हामीलाई बताइरहेका थिए कि हामी सबै ती हिमाल हेर्न आएका पर्यटकहरू थियौँ । मनमा खट्क्यो, ‘साँचै के भएको होला, हामी ? जहाज चढेर नेपालका हिमालहरू निकटनिकट आइपुग्दा तिनलाई चिन्ने क्षमता भएका कथित् सचेत नेपाली कति होलान् ? निश्चय नै छैनौँ । किनकि यी हिमालहरू हाम्रा लागि प्रकृतिले बनाएर हामीलाई वरदान दिएको होइन । यिनीहरू त केवल पर्यटन व्यवसायीहरूका लागि हुन, हिमाल चढ्ने पर्वतारोहीहरूका लागि हुन्, त्यो पनि उनीहरूको व्यापार र रोजगारीका लागि । अनि हामी टाठाबाठाका लागि भने पैसा कमाउने साधन वा राजस्व । पोखरा उत्रिएपछि उनले भन्दै थिए, 'पोखराको पिठको माछापुच्छ्रे हिमाल पोखरा विमानस्थलबाट केवल १६ किमी पर मात्र हो ।' म झनै उनका कुरा सुनेर चकित भएँ ।

पोखरा सुन्दर नगरीमा आदिवासी दिवसको उपलक्ष्यमा ठूलो झाँकीसहितको नारा जुलुस । गुरुङसेनीहरूको लावालस्कर, हामी पनि मिसियौँ । एकैछिनमा बहुजातीय महिला-पुरुषको जुलुस भयो । सभागृहमा मूल समारोह समितिको आयोजनामा कार्यक्रम आरम्भ भयो । सभागृहमा मगर, गुरुङ, दुरा, छन्त्याल, नेवार, थकाली, तामाङ छमछमी नाचिरहेका थिए । मानौँ कि जनजातिहरू ठूलै उन्मुक्तिमा, उल्लासमय महोत्सवमा नाचिरहेछन् । शुभकामना मन्तव्य दिँदै हर्कले बोले, 'जनजातिहरूले यदि नाच्न पनि नपाएका भए बौलाउँथे ।'

त्यो उनले के भन्न खोजेका थिए ? साँच्चै नै गाउन र नाच्न भनेपछि अरू केही बित्तो नभएका जनजातिहरू आफूलाई एकपटक पूरै बिर्सन्छन् । जनजातिले नाच्न गाउन नपाएका भए बौलाउँछन् त ! उनको यो अभिव्यक्ति कुनै आदिवासी जनजाति सचेत वर्गले सम्झेका छन् र विश्लेषण गर्न प्रयत्न गरेका छन् भने एउटा अवधारणा निश्चित रूपमा भन्न सकिन्छ ।

आदिवासीहरूको जीवन पद्धति एउटा छ, राज्य अर्को । राज्यले आदिवासी जनजातिको पहिचान, जीवन-पद्धति, मूल्य-मान्यता, सुख-दुःख बुझ्ने भएको भए उनीहरूलाई कम स्ट्रेस हुन्थ्यो, अन्यझैँ । त्यस कारण असमानताको पीडाले पार्ने स्ट्रेस, गाउँदा नाच्दा रिलिफ हुने भएकाले नबहुलाएका हुन्, भन्न खोजेको मैले बुझेँ । अरूले के बुझे न चर्चा छ, न बहस !

आफ्नो मन्तव्यमा थपे, 'पृथ्वी चोकमा पृथ्वीनारायण शाहको मूर्ति मात्र नभई झारल गुरुङको पनि मूर्ति प्रतिस्थापना गरेको हुनुपर्थ्यो । किनकि झारल गुरुङको पनि ठूलो योगदान छ, इतिहासमा ।' को हुन् झारल गुरुङ ? नेपालका शासकहरू र उनको भक्ति र शक्तिको इतिहास पढेको मजस्तो अधकल्चो व्यक्तिले झारल गुरुङ ठम्याउन सकिनँ । दायाँबायाँ सोधे, कसैले बताएन । पछि थाहा भो, उनी कास्कीका ठकुरी राजालाई हान्न गएका कान्तिपुरे राजा पृथ्वीनारायण शाहका सहयोगी थिए ।

अर्को सन्दर्भ, विश्व बैंकको एउटा कार्यशाला गोष्ठीमा डा. गुरुङ मुख्य वक्ता (की स्पिकर) थिए । सहजकर्ता विक्रम सुब्बाले सहभागीहरूबीच एउटा सर्त राखे । आफ्नो परिचय आ–आफ्नै मातृभाषामा गर्नुपर्ने । परिचय दिन थाल्यौँ, आ–आफ्नै पालोका साथ । दश/एघार जनाको सकियो । डा. ओम गुरुङको पालो आयो । उनले मातृभाषा आउन्न भनेर हाँस्दै नेपालीमा परिचय दिए । सबै सहभागीको मुखमा हाँसोको पर्रा छुट्यो । डा. हर्क गुरुङ एक्कासि कड्के, ‘आफ्नो मातृभाषा नआउनेले हाँस्ने होइन, रुने हो ।’ सबै चुपचाप । सन्नाटा छायो ।

हर्क गुरुङ नेकपा माओवादीप्रति अलि आशावादी थिए । माओवादी भूमिगत जीवनबाट बाहिर आएलगत्तै गोङ्गबु नयाँ-बजारमा प्रचण्ड र डा. बाबुराम भट्टराईसमेतको भेट माओवादी नेताहरूले नै मिलाए । धेरै विषयमा दोहोरो कुराकानी भयो । डा. हर्कले भने, 'शान्ति सम्झौतामा सातवटा दलहरूमाथि आठौँ दलका रूपमा माओवादी आएको होइन । माओवादी पूरै एकापट्टि र अरू सातवटा दलहरू अर्कोपट्टि हो । शान्ति सम्झौताको दस्तावेजमा भएको हस्ताक्षरले पनि त्यो पुष्टि गर्छ कि सातवटा दलहरूको एकातिर र माओवादीका नेता प्रचण्डको हस्ताक्षर अर्कोपट्टि छ । माओवादीले ध्यान पुर्‍याउनुपर्ने कुरो के छ भने भौतिक हतियारको व्यवस्थापनमा चिन्ता नलिनुस्, चिन्ता लिनुपर्ने र व्यवस्थित गर्न कठिनपर्ने कुरो भनेको मानवीय हतियार । त्यो अलि कठिन नै छ, सोचेर गर्नुहोला । '

मैले चिनेको हर्क !

सन् १९८२/८३ अर्थात् आजभन्दा करिब ४० वर्षअघि उनको संयोजकत्वमा बनेको अन्तर्राष्ट्रिय बसाइसराइसम्बन्धी अध्ययन कार्यदलको प्रतिवेदनले सुझाएका महत्त्वपूर्ण सुझावहरूको चर्चा गर्नेहरूको कमी आजै पनि छैन । तर सँगसँगै उनलाई गलत तरिकाले बुझ्ने पनि । मैले उनका बारेमा सुनेको ४ दशकअघि हो ।

बहुचर्चित बसाइसराइसम्बन्धी उनको कार्यदलको प्रतिवेदनबारे जति पनि क्रिया प्रतिक्रिया भए, त्यसमा उनी सन्तुष्ट थिएनन् । प्रतिवेदनमा भारतीय अनियमित आप्रवासनको विषयलाई नियमित गर्ने उनको सुझाव आलोचनाको विषय बन्यो । उनको प्रतिवेदनमा काठमाडौंमा बसाइँ सरी आउनेमध्ये करिब ३५.५ प्रतिशत विदेशी भएको र त्यसको पनि ६७.७ प्रतिशत भारतीय भएको उल्लेख गरेको थियो । अर्थात् काठमाडौंमा बसाइँ सरी आउने विदेशीमध्ये हरेक तीन जनामा दुई जना भारतीय भएको र उनीहरूमध्ये करिब आधा विगत पाँच वर्ष वा त्योभन्दा बढी समयदेखि स्थायी बसोबास गरेको उल्लेख थियो ।

बसाइँ सरी बसोबास गर्नेमध्ये करिब ८ प्रतिशतले नागरिकता लिइसकेकोमा ७१ प्रतिशत भारतीय भएको र १९ प्रतिशत तिब्बती भएको उल्लेख थियो । बसाइँ सरी आउनेमध्ये केवल ७ प्रतिशत तराईमा आउने, जसमध्ये ९४.३ प्रतिशत भारतीय हुने, बाँकी अन्य मुलुकजस्तै बंगलादेश र अन्य देशका । डा. हर्कको बहुचर्चित आप्रवासी सम्बन्धी अध्ययनले देखाएको बसाइँसराइ प्रवृत्ति भारतीय नागरिक हुने गरेको र त्यो उल्लेखनीय हिसाबले तराईमा भन्दा काठमाडौं शहर केन्द्रित भएको उल्लेखित तथ्याङ्कले प्रस्ट पार्छ ।

उनको अध्ययनले भारतीय आप्रवासनको समस्या तराईको समस्या नभएर नेपालको आर्थिक तथा व्यापारिक क्षेत्र बढी प्रभावित हुने, जसका कारण नेपालको सामाजिक, आर्थिक तथा राजनीतिक पक्षहरू प्रभावित हुँदै जानेछन् ।

उनका उपरोक्त सुझावहरू मधेसी जनतालाई भन्दा पनि नेपालको आर्थिक-व्यापारिक र राजनीतिमा पार्ने दूरगामी प्रभावसित सम्बन्धित थियो । जुन कुरो बौद्धिक तथा वैयक्तिक इमानदारिताका साथ उनले उठाए र जीवनभर अनुसरण पनि गरे ।

डा. हर्क गुरुङ को थिए ?

लम्जुङ जिल्लाको भुलभुले गाविस वाड नं. ५, तराँचेमा सन् १९३९ मा जन्मेका हर्कबहादुर गुरुङ ठूलाकान्छो नामले चिनिन्थे । उनको बाल्यकाल गाउँघर र भेडी गोठमा बित्यो । भारतीय सेनाबाट सेवानिवृत्त सुवेदार बुवा परसाइ गुरुङ र आमा माइसेबु गुरुङका ठूलो कान्छो छोरा सानोमा चकचके र चञ्चल स्वभावका थिए । कुनै पनि लिखतका अक्षरका हरफहरू वा चित्रहरूको नक्कल गर्नु उनको बालसुलभ स्वभाव थियो । ती अक्षरका हरफ वा चित्रहरू अर्थ्याउन खोज्ने उनको बानीले जीवन र जगत्‌को अथाह परिमित नाप्न चाहन्थे भन्ने कसलाई थाहा थियो र ? पिता भारतीय सेनाको पेन्सन थाप्न काठमाडौं आउँदा उनको पछि लाग्नु नै जीवन र जगत्‌लाई बुझ्ने उनको उत्कट चाहनाको पहिलो पाइला रहेछ ।

चिल्ड्रेन स्कुल, ३ गोर्खा राइफल, देहरादुनबाट आफ्नो प्रारम्भिक शिक्षा सुरु गरेका सन् १९५५ मा किङ जर्ज मिलिटरी स्कुल, नवगाउँ (भारत)मा माध्यमिक शिक्षा हासिल गरे । त्रिचन्द्र कलेज, काठमाडौँबाट उनले आईए गरेर पटना कलेज, पटनाबाट स्नातक तह अनर्समा प्रथम श्रेणीमा प्रथम भए । ६० को दशकमा एडेनबरा विश्वविद्यालय (स्कटल्यान्ड)मा पोस्ट ग्र्याजुएट डिप्लोमा पूरा गरे । पोखरा उपत्यकाको उत्पत्तिका विषयमा विद्यावारिधिको शोधपत्र बुझाएका भएका हर्क गुरुङ एडिनबरा विश्वविद्यालय, स्कटल्यान्डबाट सन् १९६५ मा भूगोल विषयमा विद्यावारिधि गर्ने पहिलो नेपाली थिए ।

सन् ९० को दशकमा जनजातिका बारेमा आफ्नो सुझबुझ यसरी व्यक्त गर्थे, 'जनजातिहरू कम बोल्छन्, लजाउँछन् ! अगाडि आउनुपर्‍यो, बाजेहरू (ब्राह्मण)मात्र जता पनि बोलेर हुन्न । आफ्नो र देश विकासका लागि चुप लागी बसेर हुन्न ।' तर, उनको देहावसानपूर्व सन् २००४/५ तिर जनजातिहरू यति बोल्न थाले कि डा. गुरुङ आफैँ आजित हुने अवस्था सिर्जना भयो ।

सामाजिक समावेशीकरणको मामलाले मुलुकको राष्ट्रिय एकीकरणमा बल पुग्ने उनको विश्वास थियो । अपितु उनको विचारमा, 'राष्ट्रिय एकीकरण भनेको आज्ञापालन र एक रूपता मात्र होइन, यसले एउटा सिङ्गो राष्ट्रप्रतिको निष्ठा र एकता दर्शाउँछ । त्यसैले राष्ट्रनिर्माणसम्बन्धी राष्ट्रियताबारे राजनीतिक अवधारणा बहसमा आधारभूत (Primordialist) र कार्कीय (Instrumentalist) वैचारिक धारमा ठूलो अन्तर छ ।' उनले यसो भनिरहँदा राष्ट्र भनेको हिन्दुको र राष्ट्रिय एकता भनेको हिन्दुका मूल्य-मान्यताहरूमा सम्मिलीकरण हुनुपर्ने जुन आग्रह छ, त्यो अहिले पनि छ; जुन नेपालजस्तो बहुधार्मिक, बहुजातीय तथा बहुभाषिक मुलुकका लागि अनुपयुक्त छ ।

डा. हर्क गुरुङको श्रद्धाञ्जलिका लागि खादा ओढाइएको ताप्लेजुङको फालेगाउँ ।

नेपालको पर्यटन र पर्वतारोहण व्यवसायलाई उनले ‘ह्वाइट इकोनोमी’ भनेर भन्थे । त्यसको विकासका लागि ठूलो योगदान दिए । उनको सम्झनामा ‘डा. हर्क गुरुङ बहस शृङ्खला’ हरेक १५ दिनमा ८०\९० एपिसोड सञ्चालन पनि भयो । तर, त्यसको निरन्तरताका लागि ‘नेपाल पर्वतारोहण सङ्घ’ (नेपाल माउन्टेनियरिङ एसोसिएसन) सित सहकार्यका लागि मामुली सहयोग गर्न तयार नहुँदा, विद्वताको महत्त्व र उपयोगमा हामी धेरै पछाडि रहे भन्ने अनुभव भयो ।

आदिवासी जनजातिलगायत समसामयिक सवालहरूमा हुने 'डा. हर्क गुरुङ बहस सिरिज' निरन्तर गर्न सकिएन । आजै पनि डा. गुरुङको सम्झना गर्ने व्यक्ति वा निकायको अभाव मलाई खट्केको अनुभव भयो । डा. हर्कप्रति हार्दिक श्रद्धाञ्जलि ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असोज ७, २०७९ १५:५८