१४ हजारभन्दा बढीको मुटु खोलेर हेर्दा कुनै प्रेम, माया र भावना देखिनँ : डा. भगवान् कोइराला

१४ हजारभन्दा बढीको मुटु खोलेर हेर्दा कुनै प्रेम, माया र भावना देखिनँ : डा. भगवान् कोइराला

A+ A A-

१४ हजारभन्दा बढी मुटुको शल्यक्रिया गरेका डा. भगवान् कोइराला नेपालमा ओपन हार्ट सर्जरी सुरुवात गर्ने वरिष्ठ मुटुरोग विशेषज्ञ हुन् । उनले हालसम्म शहीद गंगालाल राष्ट्रिय हृदय केन्द्र, मनमोहन कार्डियो थोरासिक भास्कुलर एन्ड ट्रान्सप्लान्ट सेन्टर र शिक्षण अस्पतालको नेतृत्व सम्हालेका छन् । हालै उनको पुस्तक ‘हृदय’ बजारमा आएको छ । जसबाट प्राप्त हुने रोयल्टीबाट नेपालमा विशिष्टीकृत बाल सेवा केन्द्र खोल्ने परिकल्पना कोइरालाको छ । यसै सेरोफेरोमा रहेर डा. कोइरालासँग शिलापत्रकर्मी सविना देवकोटाले गरेकाे अन्तर्वार्ताकाे सम्पादित अंश :

हालै ‘हृदय’ पुस्तक बजारमा आएको छ । यस पुस्तकको रोयल्टीबाट गैरसरकारी, गैरनाफामूलक विशिष्टीकृत बाल विकास केन्द्र बनाउने योजनामा हुनुहुन्छ, तपाईं । खास यसको परिकल्पना कसरी गर्नुभयो ?

चाहे भावनात्मक हिसाबले होस् या अनुभवका आधारमा होस्, म बच्चाहरूसँग विशेष ‘नजिक’ महसुस गर्छु । मेरो अनुभव, दख्खल र ‘प्यासन’ भएको क्षेत्र पनि यही हो र हाल ‘ग्याप’ पनि यहीँ छ ।

सन् १९९३ देखि नै बालबालिकाको स्वास्थ्य मेरो चासोको विषय बनेको हो । उनीहरूको मुटुको समस्या जतिसुकै सानो भए पनि निकै जटिल हुन्छ । सन् १९९९ मा क्यानडामा पढ्दाताका नै मैले बालसेवाका लागि राम्रो तालिमको अवसर पाएको थिएँ ।

हामीकहाँ भने बालबालिकाहरूको स्वास्थ्य सेवालाई सहयोग गर्न अझै पुगेको छैन । अहिलेको ढाँचामा जुन खालको जनशक्ति, व्यवस्थापन, तालिम, विशिष्टीकरण र विकेन्द्रीकरणको अवस्था छ, यतिले पुग्दैन भन्ने बोध भएर नै गर्न खोजेको हो । हामी सधैँ सरकारमा बसेर मात्रै काम गर्न मिलेन । बाहिर बसेर पनि सहयोग गर्न पर्‍यो ।

आवश्यकता पनि महसुस भएको र यहाँ गरेको दुःखले देखिने गरीकनको प्रतिफल दिन सक्छ भन्ने भएर हो ।

विशिष्टीकृत बाल विकास केन्द्र नै किन ?

२५ वर्ष भयो, मैले यो क्षेत्रमा काम गरेको । यसबीचमा धेरैसँग गुहारियो, लडियो । तर, खास सहयोग भएन । दुःख दिइयो, नेताले धोका दिए, बाचा पूरा भएनन् । तर, कसैको अकर्मण्यताको बहानामा उपचार सेवामा सम्झौता गर्न सकिँदैन ।

हाम्रो उद्देश्य बालसेवाजस्तो अत्यावश्यक सेवालाई विकेन्द्रीकृत गर्नुपर्छ भन्ने हो । त्यसमा सरकारले हामीलाई सहयोग गरोस् भन्ने हो । सरकारले गर्ला–नगर्ला तर, हामीले बनाउन पहल गर्नुपर्छ ।

यसरी बजारमा ‘माग्न’ रहर भएर होइन । आवश्यकता छ भन्ने लागेरै हो । झट्ट सुन्दा महत्त्वाकांक्षीजस्तो सुनिएला, तर अब यी सबै स्रोत, साधन, उपकरण र जनशक्ति नभइसकेकाले महसुस भएकाले मात्रै हो । सेवासुविधासहितको अस्पताल महत्त्वाकांक्षा होइन, नैसर्गिक अधिकार पनि हो ।

२५ वर्षअघि तपाईंले काम सुरु गर्दा न त गंगालाल हृदय केन्द्र थियो, न त मनमोहन । त्यतिखेर नेपालको मुटुसेवाको अवस्था कस्तो थियो ?

कहाँ अहिलेजस्तो हुनु ? सन् १९९७ मा टिचिङ अस्पतालमा पहिलोपटक ओपन हार्ट सर्जरी मैले नै गरेको हुँ । पहिले, विदेशीहरूले मात्रै गर्थे, वीर अस्पतालमा । यो कुरा किताबमा पनि लेखेको छु । साह्रै कहालीलाग्दो थियो स्थिति ।

कुनै बिरामीलाई मुटुको समस्या छ भन्नेबित्तिक्कै कुन देश लैजाने भन्ने प्रश्न आउँथ्यो । कहाँ जाने ? दिल्ली जाने कि बंगलादेश ? चन्दा उठाउनुपर्ने ! आसै पनि नगर्ने ! बडो यत्नले मुटुरोगको उपचारमा परिवर्तन आएको हो ।

अहिलेचाहिँ कस्तो छ त, नेपालमा मुटु रोगको उपचार ?

म आज गर्वका साथ भन्छु, मुटु सेवा एक त्यस्तो सेवा हो, जसले यो सरकारको अनुहारको ‘कालो’ बचाइदिएको छ । नेपालको लाज बचाउने सेवा यदि कुनै छ भने त्यो मुटु सेवा नै हो ।

मलाई अझै पनि याद छ, म निर्देशक हुँदा मुटुरोगका लागि अस्पताल बनाउने परिकल्पनामा काम गर्दैगर्दा एक जना मन्त्रीले हाकाहाकी मञ्चमै भनेका थिए, 'मेरो जिल्लामा पोस्टमार्टम गर्ने डाक्टर छैनन्, किन चाहियो मुटुको उपचार गर्ने ठूलो अस्पताल ? त्यत्रो प्रविधि किन चाहियो ? सकिन्न र चाहिन्न पनि । यो २२ वर्षअगाडिको कुरा हो । तर, तिनले भन्दैमा कानुन फेरिँदैन, विज्ञान पनि फेरिन्न । तर त्यस्तो परिस्थतिबाट बढ्दै जाँदा आज हामी कहाँ पुग्यौँ ? हेर्नु त ।

यद्यपि, मुटुरोगको प्रकोप भयावह छ । पाँच जना मर्नेमध्ये एक जना नेपाली मुटुरोगले मरिरहेका छन् । सयमध्ये ७१ जना नसर्ने रोगको प्रक्रोपबाट मरिरहेका छन् । मुटु, रोग, क्यान्सर, मिर्गौला, स्ट्रोकका साथै अर्को ८ प्रतिशत चोटपटक, होमिसाइड, दुर्घटनाले मरिरहेका छन् । अर्थात् यो देशमा १०० मा ७९ जना यस्तै नसर्ने रोगबाट मरिरहेका छन् ।

नसर्ने रोगको यस्तो प्रक्रोप बच्चाहरूमा उत्तिकै बढ्दो छ । अबका दिनमा बच्चामा पनि नसर्ने रोग, जन्मजात ‘डिफेक्ट्स’, बाङ्गोटिङ्गो, लुलो, अटिज्म, मुटुको डिफेक्ट्स हुनेलगायतका प्रक्रोप माथि उठ्नेवाला छन् । हामी देख्नेले त भन्दिनु पनि पर्‍यो । साथै, भनेर गफ लगाएर मात्रै पनि भएन । त्यही भएर काम गर्न लागिएको हो ।

तीन दशकदेखि चिकित्सकीय र व्यवस्थापकीय नेतृत्वबाट आउँदै गर्दा किताबकै माध्यमबाट अभिव्यक्त गर्नुपर्छ भन्ने बोधचाहिँ कसरी भयो ? किन पुस्तक नै रोज्नुभयो ?

साथीभाइहरूको सुझाव पनि थियो । तर, मैले लेख्ने सोच कहिल्यै गरेको थिइनँ । धेरैले भन्दा पनि म तातिएको थिइनँ । साधना पत्रिकाका सम्पादक लक्ष्मण अधिकारीले मलाई सधैँ झकझकाइरहनुहुन्थ्यो । उहाँले बरु म हप्तैपिच्छे आउँछु, रेकर्ड गरेर म ट्रान्सक्राइब गर्छु भन्नुभयो । तीन वर्षको लगातार शनिबार प्रयोग गरेर यो किताब तयार भएको हो । टिचिङको डाइरेक्टरबाट मैले राजीनामा दिएपछिका प्रत्येक शनिबार सदुपयोग भए । म निदाउने, थाक्ने, उहाँले झकझकाउने गर्दै तीन वर्ष ‘डिक्टेट’ गरेपछि उहाँले टाइप गरेर ल्याउने, अनि मैले काँटछाँट गर्ने ! गर्दैगर्दै तीन वर्षमा तयार भयो पुस्तक ।

यद्यपि धेरै कुरा छुटेको पनि छ । ३०० पानामा मेरो जीवन के अटाओस् ? निद्राको बेलामा सम्झेर बोलेको । कथा छोटो भयो लम्ब्याउनुपर्‍यो भन्ने सुझाव पनि थियो । तर, मैले सम्पादन गर्न मानिनँ । मेरो किताब हो, मजस्तो छु, किताब पनि त्यस्तै हुनुपर्छ भन्ने लाग्यो । राम्रो बनाइएर मलाई किन चिनिनुपर्‍यो भनेर भाषा एकदमै कोर्रा, झर्रो प्रयोग गरिएको पाउनुहुन्छ । म जस्तो छु, मेरो किताब पनि त्यस्तै छ ।

तर रेकर्ड गराइदिने, ट्रान्सक्राइब गराइदिने, गल्ती सच्याइदिने, व्याकरणीय शुुद्धाशुद्धी मिलाइदिने कार्य लक्ष्मणले नगरिदिएको भए पुस्तक यो स्वरूपमा पक्कै आउने थिएन । पछि फाइन प्रिन्टका सम्पादकले पनि काम गरिदिनुभयो । उहाँहरूलाई म धन्यवाद दिन्छु ।

अनि ?

फेरि समय बित्दै जाने क्रममा हामीले हरेक कुरालाई ‘टेकन फर ग्रान्टेड’ तरिकाले लिँदारहेछौँ । नेपालको मुटुरोग उपचारमा गंगालाल र मनमोहन अस्पतालको इतिहास कुनै दिन मसँगै मरेर नजाओस् भन्ने पनि हो । पुरानो समयदेखि नै म त साक्षी छु, कति वीर अस्पतालका कुरा होलान् । अनि देशका कतिपय त नियम कानुनका कुराहरू पनि होलान् । यो कालखण्डमा, हामी एक्टिभ हुँदाको कालखण्डमा भए गरेका काम, त्यसको पृष्ठभूमि, कहीँ न कहीँ ‘डकुमेन्टेड’ भएर बस्दाखेरि इतिहासबाट मेटिँदैन । हामी मरेपछि रहने भनेकै त्यही पुस्तक हो ।

मसँगै अन्य मान्छेहरूको योगदान पनि छ, जसको नाम मसँगै मरेर जानेछ । कतिपय सिकाइका कुरा पनि छन्, हामीले अरुलाई पनि केही मार्गनिर्देशन दिन सकिन्छ कि भन्ने नै हो । अथवा हामीले गरेका गल्ती अरुले नदोहोर्‍याऊन् भन्ने पनि हो ।

किताब लेख्ने बेला अझै भइसकेको छैन भन्ने लागिराखेको बेलामा सबै कुरा जुट्यो । विज्ञानलगायत अन्य आर्टिकल त मैले लेखिनै रहेथेँ । तर मजत्तिको अनुभव र अनुभूति भएको मान्छेको भोगाइ पनि पठनीय नै हुन्छ भन्ने बोध किताबले गराइदियो ।

तीन दशक लामो अनुभवको दौरानमा बिर्सनै नसकिने केही स्मृतिहरू पनि होलान् नि ?

त्यस्ता स्मृति त थुप्रै छन् । तर, कति किताबमा अटाए कति अटाएनन् ।

हुम्लाबाट पाटो खेत नै बेचेर फलो–अपका लागि आएको बिरामीलाई म कहिल्यै बिर्सन सक्दिनँ । नौ महिनाकी गर्भवतीको अपरेसन गरेर बच्चा पहिला जन्माएर मात्रै १३ घण्टा लगाएर आमाको फुटेको मुटुको अपरेसन गरेको क्षण कसरी बिर्सनु ! ‘सीपीआर’ गर्दागर्दै ‘ल गयो, सिद्दियो’ भनेको बेला दुई/तीन जना बिरामीलाई बचाउन सफल भएका केही ‘मिराकल’ पनि छन् ।

यी तिनै अविस्मरणीय स्मृतिहरू हुन्, जसले मलाई सेवालाई विकेन्द्रीकृत गराउनुपर्छ भनेर सधैँ झकझकाउँछन् । सेवाहरू केन्द्रमा मात्रै राखेर हामी ठूलो भएर मात्रै नपुग्दोरहेछ । मुटु सेवालाई विकेन्द्रीकृत गर्नुपर्छ । बालरोगको उपचारको सवालमा पनि मलाई त्यही लाग्छ ।

चाहेर पनि गर्न नसकेका काम कुरा पनि होलान् नि ?

कति होलान् ! चाहेर नचाहेर गर्न नसकेका चीज थुप्रै छन् ।

मुटु सेवालाई गंगालालकै मातहतबाट विकेन्द्रीकृत गर्न खोजेको थिएँ । ‘हार्ट एण्ड लङ्स इन्स्टिच्युट’ बनाउन खोज्दा नेपाल सरकार, स्वास्थ्य मन्त्रालय, अर्थ मन्त्रालय, प्रधानमन्त्री कार्यालय सबै सकारात्मक भएका थिए । पैसा पनि मौखिक रूपमा छुट्टिइसकेको थियो । तर, अन्तिम घडीमा हाम्रै साथीहरूले यो काम गर्नुपर्दैन भनेर सहीछाप गरेका कारण काम रोकियो । पाँचवटै विकास क्षेत्रमा गंगालालको ‘हार्ट लङ्स एकेडेमी’ पाँचवटा ब्रान्च एकैचोटि खोल्ने भनेर बजेट पनि निर्धारण गरिएको थियो । तर, जब म निर्देशकको पदावधि सकेर गंगालालबाट टिचिङ आएँ, त्यही बेलामा साथीहरूले, ‘भगवान्‌जी त जानुभयो, अब हामी किन गाउँ जाने’ भनेर सहीछाप गरेपछि त्यो काम अधुरै रह्यो ।

खट्केको, गर्न चाहेर, मिलिसकेर, हुन लागेको कुरा नभएको, सधैँ खट्किने काम यो पनि हो । त्यसको पैँचो अबको परियोजना बाल विकास केन्द्रबाट पनि तिर्ने हो ।

१४/१५ हजारभन्दा धेरै मुटुको शल्यक्रिया गरिसक्नुभएको छ । खास मान्छेको मुटुचाहिँ कस्तो हुँदोरहेछ ?

तपाईंलाई म भिडियो देखाइदिन सक्छु । १४/१५ हजार मुटु खोलेर हेर्दाखेरि त्यहाँभित्र कुनै आत्मा, प्रेम, माया, भावनाचाहिँ मैले देखिनँ । तर संवेदना, प्रेम, पीडा, डर, त्रासजस्ता सबै अनुभवको प्रत्यक्ष असरचाहिँ मुटुमा पर्छ । अनि त्यो दिमागको संवेदना मुटुले अनुभवचाहिँ गराउँछ । दिमागले स्नायु प्रणालीमार्फत भाग्न, लड्न, भिड्न र आफूलाई सुरक्षित तरिकाले ‘डिफेन्स’ गर्न मुटुलाई तयार गराउँछ । किनभने मुटुले रगत दिने हुनाले भाग्न पनि मुटुको बल चाहिन्छ, भिड्न पनि मुटुको नै बल चाहिन्छ । त्यसले गर्दा प्रकृतिले नै यस्तो प्रणाली बनाएको छ । सबैखाले यस्ता अनुभूति र अनुभवले असर पार्ने हुनाले तनाव हुँदा पनि मुटु नै दुखेको ‘फिल’ हुने हो । डराउँदा पनि मुटु नै दुखेको ‘फिल’ हुन्छ । त्योचाहिँ रियल हो । तर, वास्तविक भावनाचाहिँ त्यहाँ हुँदैन । भावना हुनेचाहिँ मस्तिष्कमै हो ।

बालबालिकाको मुटु रोगको उपचारको अवस्था कस्तो छ ?

यसका दुइटा पाटा छन् । एक त, बच्चाहरूको मुटु निकै जटिल हुन्छ । बच्चाको उपचार गर्नलाई विशिष्टीकृत हुनैपर्छ । अझ, मेरो तर्क त के हो भने पेडियाट्रिसियन डाक्टरले पनि समष्टीगत बच्चाको मुटुको उच्चतम तहको उपचार गर्न सक्दैन । बच्चाभित्रैको पनि विशिष्टीकृत विज्ञता चाहिन्छ भन्ने हो ।

अहिले हरेक सेवामा विशिष्टीकृत सेवा चाहिन्छ । केही नहुँदा त एमबीबीएसको भरमा पनि देश चल्यो । तर, अब त्यसो भनेर सुख पाइँदैन । वयस्क मान्छेलाई जस्तै बालबालिकाहरूलाई पनि विशिष्टीकृत सेवा चाहिन्छ भन्ने हो । वास्तवमा यो दुनियाँले गरिराखेको, हामीले भने भन्न परिराखेको कुरा हो । बालबालिकाको उपचार सेवामा लगानी यस कारण पनि किन गर्नुपर्छ भने त्यसको ‘रिटर्न’ समाजले अर्को ७० वर्ष पाउँछ ।

संसारभरि जस्तै नेपालमा पनि मुटुरोगको समस्या बढ्नुको प्रमुख कारण के होला ?

खराब जीवनशैली, प्रदूषण, चुरोट, रिस, होस्टिलिटी, तनाव, अरु लफडा, सबै मुटुरोगका कारक हुन् । यसबाहेक केही वंशाणुगत कारणहरू पनि हुन्छन्, जसलाई हामी केही गर्न सक्दैनौँ । कतिपय जन्मजात ‘डिफेक्ट्स’ देखिन्छ । कुनैकुनै रोग सामान्य घाँटी दुख्ने रोग बिग्रेर भल्भ बिग्रन्छ । ठूलाको समस्या जीवनशैलीसँग जोडिएको छ । बच्चाहरूलाई भने यसै भन्न सकिँदैन ।

संरचनागत, नीतिगत रूपमा नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रमा सुधार गर्नुपर्ने केके देख्नुहुन्छ ?

थुप्रो छ । हो, हामीले चाहिएजति सुधार गर्न सकेका छैनौँ । ‘क्वालिटी अफ प्राक्टिस’, ‘एथिकल स्टान्डर्ड’ धेरै सुधार गर्नुपर्नेछ । तर, यो कुरा अपरम्पार हो । एकै दिनमा एक जना, दुई जनालाई सजाय दिँदैमा हुने कुरा होइन । भर्ना गराउने बेलादेखि लिएर पढाउने बेलामा आचरण सिकाउने, जाँच लिने बेलामा न्यूनतम ‘स्टान्डर’ मिट गराउने, काउन्सिलको जाँचको बेलामा सही डाक्टरलाई मात्रै अभ्यास गर्ने लाइसेन्स दिने, बारबार सिकाइरहने, अलिकति आचरणभन्दा बाहिर जानेलाई बेलैमा सचेत गराउने या आवश्यक पर्दा कारबाही गर्ने । र, यस कामलाई सहायता पुर्‍याउने व्यवस्थापकीय पाटो पनि मिलाउँदै जानुपर्छ ।

स्वास्थ्यको समष्टीगत सुधार गर्नका लागि एउटा निकायले मात्रै कोसिस गरेरचाहिँ नहुँदोरहेछ । त्यसैले एउटा अड्डा बनाउँदा म जति प्रभावकारी देखिन्छु, काउन्सिलमा हुँदा त्यति प्रभावकारी देखिन सकिनँ । तर, हाम्रो काउन्सिलको कार्यक्षेत्रभित्र भएका नीतिगत, व्यवस्थापनका कमीकमजोरीलाई सुधार गर्ने प्रयास भने हामी गर्दैछौँ ।

विडम्बना, जाँच कडा भयो भने संसद्‌मा समेत धक नमानी बोल्छन् । के म तिनलाई लाइसेन्स दिएर जनता मार्ने काममा साक्षी बसूँ त ? म त भन्छु– अझै जाँच कडा हुन पुगेको छैन । नाडी नै नछामेको मान्छेले पनि डाक्टरीको मार्कसिट देखाएर काम गरिरहेको छ । नाडी छाम्न, बीपी नाप्न, नाकमा पाइप हाल्न नजान्ने पनि डाक्टर हुन्छ ? अब प्रयोगात्मक परीक्षा पनि हामी गर्नेछौँ ।

वास्तवमा सीपीडी (निरन्तर पेसागत विकास अर्थात् कन्टिन्यु प्रोफेसनल्स डेभलपमेन्ट) अन्तर्गत एकचोटि लाइसेन्स लिएर नपुग्ने व्यवस्था मिलाउँदैछौँ । फेरिफेरि पढ्नुपर्ने व्यवस्था गर्छौं । यस्ता नीतिगत सुधारले स्वास्थ्यको गुणस्तरलाई उत्थान गर्छ । सजायको पनि दायरा बढाउँछौँ । तर, शुद्धीकरणको मामिलामा धेरै सरोकारवालाहरूको भूमिका हुन्छ ।

तस्वीर :सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

प्रकाशित मिति: आइतबार, असोज २, २०७९ १९:५८