आफ्नो कथा आफैँ सुनाउनु छ, सोनालाई : 'अपन कथा अपने बुनैछी'

A+ A A-

‘म त ‘भाते’ हो नि । मलाई त यस्तो चाउचाउले हुँदैन । भातै चाहिन्छ’, हाम्रा लागि चाउचाउ बनाउँदै गर्दा सोनाले भनिन् ।

हामी हाँस्यौँ ।

‘खाजाले अघाएपछि मात्रै हो के, कुराले अघाउने’, हामीलाई खाजा नखुवाइञ्जेल कुरा सुरु गर्न मानिनन्, सोनाले । त्यसो त उनले खाना नै बनाउँछु भनेकी थिइन् । तर, हामीले टेरेनौँ ।

समय फारो गरेर कुरा जो गर्नु थियो । बेलुकाको ७ बजिसकेको थियो ।

०००

‘लजाउनुपर्दैन है’, सोनाले हामीलाई थप सहज बनाउने प्रयास गरिन् ।

‘मलाई पकाउन केही अल्छी लाग्दैन । म त रातिको २ बजे पनि भात पकाएर खान्छु’, भात पकाउन औधी जाँगर चल्ने दाबी गरिन् उनले ।

‘सानोमा भात खान नपाएर होला, अहिले भात भनेपछि हुरुक्कै हुन्छु । जति नै राति भए पनि म त पकाएर, खाएर मात्रै सुत्छु’, सोनाले यसो भन्दा रबरजस्तै तन्किएका हाम्रा ओठ तत्काल खुम्चिए ।

‘कम्तीमा अहिले भातको समस्या त छैन नि’, सोनाको आवाज ‘गहिरो’ सुनियो ।

बस्, खुसी हुनलाई ठूलो कारण चाहिएकै थिएन, सोनालाई ।

०००

भातको समस्या नहुनुलाई नै खुसी मान्न थालेकी सोनाको दुःखको कथा कस्तो होला ? आखिर के त्यस्तो भयङ्कर दुःखले उनलाई स–साना कुरामा पनि खुसी हुन सिकायो होला ?

जिज्ञासाको विमान चढेर हामीले सोनाको जीवनमा अवतरण गर्‍यौँ ।

०००

३५ वर्षीया सोना खटिक ।

मधेशी दलित महिलाबाट सञ्चार मिडियामा स्नातकोत्तर गर्ने पहिलो पात्र !

कपिलवस्तु जिल्लामै रेडियोमा आवाज दिने पहिलो महिला ।

रेडियो कपिलवस्तुकी पहिलो महिला स्टेसन म्यानेजर ।

आफ्नै र आफ्नाहरूको बालविवाहविरुद्ध लडाइँ गर्ने योद्धा !

उनका केही देखिएका पहिचान हुन्, यी । जसभित्र उनका नदेखिएका दुरुह कथाले प्राण भरेका छन् ।

०००

मधेशी दलित महिला भएर जन्मनु भनेको के हो ? हिजोआज यही प्रश्नको उत्तरको खोजीमा सोनाको समय व्यतीत हुने गर्छ ।

हुन त ३५ वर्षअघि कपिलवस्तुको मैटहवा गाउँमा जन्मिएकी सोना खटिकको जीवनको भोगाइ नै सम्भवतः यस प्रश्नको उत्तर हो । तर एक वर्षयता उनी आफू मात्रै नभई आफूजस्तै अन्य दलित महिलाका कथा बटुलेर यो प्रश्नको उत्तर खोजिरहेकी छन् । समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट दलित महिलाको जीवन र भोगाइलाई नजिकबाट बुझ्ने प्रयासमा उनले धेरै महिलालाई सुन्न थालेकी छन् । ती महिलालाई बुझ्न उनी सिक्ने–सिकाउने नौलो अभियानमा जोडिएकी छन् । त्यस अभियानको नाम रहेको छ : ‘अपन कथा अपने बुनै छी’ । अर्थात्, आफ्नो कथा आफैँले बुन्ने !

०००

आफ्नो कथा अरुको भाषा र भाष्यमा सुन्न मन छैन अब, सोनालाई । आफ्ना कथालाई अरुको पूर्वाग्रहले छोपेर केही लुकाउनु छैन, अब सोनालाई । त्यसैले, आफ्नो कथा आफ्नै अनुभूतिको भाषामा उनेर सुनाउनु छ उनलाई ।

त्यसो त सोनाको जीवनमा ‘कथा सुनाउनु’ले ठूलो अर्थ राखेको छ । सोनाकी आमा सुमित्राले प्रत्येक रात सुत्नुअघि आफ्नो कथा नसुनाइदिएको भए सोना आज सायदै यहाँसम्म आइपुग्थिन् । चौकीदारी गर्ने पुर्ख्यौली पेसामा बा प्रत्येक रात गाउँगाउँ डुल्नुपर्ने भएपछि आमाले घरभित्रै आफन्तबाट भोग्नुपरेका यौन दुव्यर्वहारका कथा, घरेलु हिंसाका भोगाइ, गरिबीका कथा सुनेर हुर्किएकी हुन्, सोना । जसले उनलाई बाल्यकालदेखि नै दुःखको एक कुशल स्रोता र दर्शक दुवै बनायो । अन्यथा सोनाको जीवनले पनि आमाकै जीवन दोहोर्‍याउन बाध्य हुनुपर्थ्यो होला ।

०००

मैटहवाको थारू बस्तीमा रहेको एक मात्र मधेसी दलित परिवार । गरिबीले मुस्किलले बल्ने चिसो अँगेनो । चौकीदारी गर्न गाउँगाउँ डुल्ने बा रामलखन, अनि घरमा ‘एक्ली’ आमा ।

जेठी सासूको नियमित यातना र काकाहरूको यौन दुर्व्यवहार । अत्ति नै भएपछि सहन नसकेर एक दिन सोनाकी आमाले चार वर्षको काखे बच्चा (सोनाको दाइ) लिएर घर छोड्ने निर्णय गरिन् । र, चौकीदारी गर्ने श्रीमान् खोज्दै गाउँगाउँ भौतारिँदै एक जिमदारको घर पुगिन् ।

त्यसयता मैटहवा गाउँको एक जिमदारको घरमा खटिक परिवारले बरण्डामा बास पायो । ‘बाबा चौकीदारी र ममी हलिया भएर बस्न थाल्नुभयो । सुत्न, बस्न र खानका लागि बरण्डा दिए । गर्मी होस् वा जाडो, त्यही नै थियो हाम्रो घर’, सोना आफू जन्मिएको घरको वर्णन गर्छिन् । उनी मात्र हैन, दुई दाइ र दिदी पनि उही घरमा जन्मिए ।

भाँडा माझ्ने, गोबर फाल्ने, धान काट्ने, ढिकी कुट्ने, जाँतो पिस्नेलगायतका अधिकांश घरायसी काम आमाले गर्ने गर्थिन् । तर नपढेकै र नकमाएकै कारण आफ्नै घरभित्र बेसाउनुपरेको दुःख चिर्न सुमित्राले छोराछोरीलाई पढाउने ‘दुस्साहस’ गरिन् ।

केही वर्षपछि जिमदारले बस्नका लागि सानो झुप्रो आँगनछेउको जग्गामा बनाइदिए । तर गर्भवती हुँदा, काम गर्न नसक्दा तिनै जिमदारले झुप्रोमा आगो लगाइदिए । त्यो आगो तीनपटकसम्म लाग्यो ।

‘सायद उनीहरूलाई लाग्थ्यो – यिनीहरूलाई काम गर्न ल्याएको कि बच्चा पढाउन ?’, सोना लख काट्छिन्, ‘होइन भने आगो लगाइदिएपछि फेरि उनै जिमदारले किन घर बनाइदिन्थे त ? उनीहरूलाई हामीले पढ्न थालेपछि ठूलो झट्का लागेको थियो ।’

‘हलिया सधैँभरि कमजोर नै भइरहून् भन्ने मानसिकता थियो सायद’, सोना सामन्ती मनोविज्ञान पर्गेल्न खोज्छिन् ।

धान कुट्दा कनिकाको रोटी पाक्थ्यो । सोनाको परिवार त्यही खान्थ्यो । अनि जंगली गिठा र सालको फल । कुनै छाक त्यसैले टर्थ्यो । सोना भने तड्पिरहिन्, भात खानका लागि । भात खान उनले दसैँ नै कुनुपर्थ्यो । जिमदारले खेतमा गहुँ र धानको सिजनमा एक मुठा छाडिदिन्थे । नपुगेर चाडपर्वको बेला घरघरै डुलेर आमासँगै चामल माग्न जान्थिन् सोना ।

‘मगन्तेकी छोरी’ भन्दै जिस्काउँथे कक्षाका साथीभाइ । सोनालाई निकै पीडा हुन्थ्यो ।

‘भिख मागेरै भए पनि मेरा बच्चालाई पढाउँछु’, सोनाकी आमाको दृढ संकल्प थियो । त्यसैले दाइदिदीसँगै बिहानबेलुका जिमदारका गाईवस्तु चराउने सोना दिउँसो भने पढ्न बालविकास केन्द्र जान्थिन् ।

पाँच वर्षीया सोना दुई घण्टा हिँडेर तीनवटा जंगल पार गरेर स्कुल पुग्थिन् । कहिलेकाहीँ त एक्लै काट्नुपर्थ्यो जंगलको बाटो । त्यतिखेर चौकीदारी गर्ने बाले नै आफूलाई रक्षा गर्छन्, झैँ लाग्थ्यो सोनालाई ।

सोना सानैदेखि गणितमा टाठो थिइन् । गोबर फाल्दा होस् या गाई चराउन जाँदा या पैदल मामाघर जाँदा, बिनाकापीकिताब बाटोमा जोडघटाउ आमाले सिकाउँथिन् सोनालाई ।'

तर, पढ्ने क्रममा सोनाले अत्यधिक कुटाइ खान्थिन् । होमवर्क नगरेर होइन, कुनै प्रश्नको उत्तर भन्न नसकेर होइन, सबै विषयको एउटै कापीमा लेख्यो भनेर । कापी किन्न पैसा हुन्थेन । दाइको कापी पानीमा चोबलेर पुन: प्रयोग गर्थिन् । त्यसरी सबै मसी जान्थ्यो । तर, पिट्ने बानी लागेका शिक्षकले झनै निहुँ पाउँथे ।

गाईभैँसी चराउँदा कैयौँ हप्ता पढाइ छुट्थ्यो । कक्षामा नियमित हुन नसकेकै कारण गणित शिक्षकले सोनालाई एक दिन मरणासन्न हुने गरी कुटे । सोना अचेत भइन् । ‘तेरो पढ्ने औकात छैन भने किन स्कुल आइरहेको ?’, त्यति हुँदासमेत शिक्षकले भन्न छाडेनन् ।

खटिक थर बिगारेर शिक्षक खटिया भनेर बोलाउँथे । जसले सोनाको नमस्कारको जवाफ कहिल्यै दिएनन् । सोनाले छात्रवृत्ति पाएकी थिइन् । शिक्षक आरिस गर्दै भन्थे, ‘यो त दलित होइन, दरिद्र छात्रवृत्ति हो ।’

जातीय विभेदको पर्खाल कत्ति सामन्ती हुन्छ ? सोनाको अनुभवले भन्छ ।

‘विभेद भन्ने कुरा यस्तो हुँदोरहेछ कि हामी त सबैबाट हेपिनुपर्दो रहेछ’, उनी भन्छिन् । ७० वर्षकी हजुरआमालाई लोटा चोरेको निहुँमा जिमदारहरूले खोरमा बाँधेर कुटे । गाउँमा एक युवती बलात्कृत भइन् । दलित भएकै कारण दाइहरूले निराधार आरोप सहनुपर्‍यो । र, आँखाबाट रगत नबगुञ्जेल कुटिनुपर्‍यो ।

यस्ता केही घटना छन्, जुन सोना जिन्दगीभर बिर्सन सक्दिनन् ।

बालविवाह विद्रोही

सोनाको विवाह उनी नजन्मँदै तय भएको थियो । सोना जन्मेकै वर्ष आमाको साथीले छोरा जन्माइन् । ‘ठूलो भएपछि यिनीहरूको बिहे गराइदिनुपर्छ,’ उनीहरूले वाचा कसेका थिए । सोना कक्षा ७ मा पढ्दा आमाका तिनै साथीले बिहेको प्रस्ताव ल्याइन् । सोना १४ वर्षकी थिइन् । तर, सोनाले आमासँग विद्रोह गरिन् ।

‘ममी तपाईंले आजसम्म मलाई आफ्नो कथा सुनाउनुभयो । फेरि मैले पनि उही कथा आफ्नो सन्तानलाई सुनाउने हो त ?’, सोनाले अनौठो प्रश्न गरिन्, ‘सायद तपाईंले कथा नसुनाएको भए म स्वीकार्थें होला । मलाई तपाईंकै दुःखको कहानी मेरा छोराछोरीलाई सुनाउनु छैन ।’

सोनाकी आमा अवाक् भइन् र भनिन्, ‘तैँले बढी बुुझ्न लागिस् ?’ तर सोनाको अडान थियो, कक्षा १० नपढी बिहे नगर्ने ।

‘छोरी पढाएको नतिजा यही हो’, मामा/काकाहरूले खिसी टिउरी गर्न थाले । बा मौन बसे । उनकै अडानका कारण बालविवाह हुनबाट रोकियो । तर, ८ कक्षामै केटोले पढाइ छाडे । सोनाले विवाह गर्ने हो भने पढ्न भनिदिनुस् भनेर गाँठो कसिदिइन् ।

जिल्लास्तरीय परीक्षा थियो । तर डेढ सय रुपैयाँ नभएकै कारण सोनाले परीक्षा दिन नपाउने भइन् । बल्लतल्ल रामनाथ सरसँग सापटी लिएर उनले परीक्षा दिन पाइन् । पैसा तिर्न उनले हातखुट्टा सुनिने गरी गहुँ काट्न मेला जानुपरेको थियो ।

कक्षा ९ देखि सोनाले साना भाइबहिनीलाई गणितको ट्युसन पढाउन थालिन् ।

कक्षा १० मा फेरि सोनाको बिहेको कुरा चल्यो । तर, फेरि पनि उनले पढाइको सर्त अघि सारिन् र विवाह पन्छाइन् । कम्तीमा १२ कक्षा पास गर्न सर्त राखिन् । अन्ततः एसएलसीमा तेस्रो श्रेणीमा पास भइन् सोना । यसरी आधारभूत पढाइ पूरा गरिन् ।

त्यसपछि सोनाले शिक्षा संकायमा मेजर गणित लिएर पढ्न थालिन् । लगत्तै उनले सिलाइ, पेन्टिङ, ब्युटीपार्लर सिकिन् । चित्रकला सिकेबापत उनले शिक्षकको छोरालाई ट्युसन पढाइदिन्थिन् ।

सोनाका साथीभाइले जागिर पाउन थाले तर सोनाले पाइनन् ।

त्यतिखेर सोनालाई लाग्थ्यो, ‘कसैले भाँडा माझ्ने जागिर दिए पनि हुने ।’

जागिर नपाएको निहुँमा दिनहुँ घरमा कान्छो दाइले टोकसो गर्न थालेका थिए । उनी यत्तिकै खाली बसेकी थिइनन् । गाउँकै ३०/४० जना बच्चाहरूलाई आँगनमा राति ट्युसन पढाउँथिन् । मासिक २ हजार कमाइ हुन्थ्यो । नुनतेलको खर्च जुट्थ्यो । राति १० बजेसम्म ट्युसन पढाउँदा खानासमेत खान पाउँदिनथिन् ।

तर एक दिन सोनाका दाइ झोक्किए, ‘कुनै हालतमा तेरो अनुहार नदेखूँ । तैँले गरेर केही खाँदिनस् ।’

दैनिक दबाब दिएर मनोबल गिराउन थालेपछि एक दिन सोनाले आजित भएर आत्महत्या गर्ने निर्णय गरिन् । त्यस दिन उनले दिदीसँग भनिन्, ‘दिदी, आज मेरो अन्तिम रात हो ।’

दिदीले रुँदै भनिन्, ‘तँ किन हार मान्छेस् ? यत्रो गरिस् जीवनमा । मरिस् भने इज्जतमा दाग लाग्छ । कोहीसँग चक्कर थियो भन्ने शंका मात्रै हुन्छ । मर्ने नै हो भने नाम कमाएर त मर् ।’

उसो त दिदीको भर नै सोना भएकी थिइन् । दिदी श्रीमान्‌ले दोस्रो बिहे गरेपछि आफ्ना दुई बच्चा लिएर माइतीको शरणमा आएकी थिइन् । ‘म यहाँ आएको तेरो सहारामा हो । को छ र मेरो ? तँ पनि गइस् भने म पनि आत्महत्या गर्ने ?,’ दिदी भक्कानिइन् ।

‘उसो भए गरौँ के त ?’, सोनाले रुँदै दिदीलाई सोधिन् ।

‘यसै पनि आरोप लाग्छ । बरु यहाँबाट गइस् भने पोइला गएको आरोप लाग्ला, मर्नुभन्दा त्यही आरोप लागोस् । तँ मर्नलाई नमर् । कहीँ जा, केहीँ गर् । तेरो खर्च ज्यालादारी गरेर पुुर्‍याउँछु’, दिदीले आश्वासन दिइन् ।

त्यसपछि उनले बालसखा सरितासँग आफ्नो दुःखको पोयो फुकाइन् । सरिताका दाइ (राजेश) बुटवल बसेर पढिरहेका थिए । सरिताले दाइलाई सोनाका बारेमा भनिन् । दाइले बुटवल बसेर पढ्न बोलाए । सोना केही कपडा र मार्कसिट लिएर घरबाट बुटवल हिँडिन् ।

के गर्ने कसो गर्ने, जिन्दगीको कुनै नापनक्सा पहिल्याउन नसकेकी सोना होटलमा काम खोज्न सुटुक्क निस्किन् । तर, बिहान ४ बजेदेखि राति १० बजेसम्म काम गर्नुपर्ने । सम्भव नभएपछि उनी निराश बनेर फर्किइन् ।

स्नातकमा गणित लिएर पढ्दै गर्दा काम खोजिरहेकी थिइन् । उनले अन्ततः राजेश दाइको पहलमा नेटवर्किङको जागिर पाइन् ।

‘यति खुसी थिएँ कि जीवनमा पहिलोपटक जागिर पाएँ । दाइलाई खुसीले सुनाएँ । तर, दाइले उल्टै हकारे’, सोना सम्झिन्छिन् । दाइको कुराले सोना हतोत्साहित भइनन् । बरु, दिदीलाई पनि बुटवल लिएर आइन् र होस्टलमा काम लगाइदिइन् ।

रेडियोको यात्रा : कार्यालय सहयोगीदेखि स्टेसन म्यानेजरसम्म

२०६५ सालको कुरा हो । कपिलवस्तुमा पहिलोपटक रेडियो खुल्दै थियो । तालिम लिन सोना पनि जाने भइन् । उनी तालिमका लागि आफ्नो गाउँ फर्किइन् । तर, घर गइनन् । कारण, उनलाई दाइको दबाब सहनु थिएन । बरु सरिताको घर बस्न थालिन् । तालिममा जान नियमित ४० किलोमिटरको बाटो पैदल हिँड्नुपर्थ्यो ।

एक दिन जंगलको बाटो एक्लै पार गर्दै थिइन् । एक जना अपरिचित मान्छेले बाइकमा लिफ्ट दिने प्रस्ताव गरे । हिँडेर लखतरान भएकी थिइन् सोना । उनले सहजै ‘हुन्छ’ भनिन् । तर, आधा जंगलमा पुगेपछि बाइक रोकियो ।

‘बिग्रेको हो दाइ ?’, सोनाले सोधिन् । ती अपरिचित व्यक्तिले भने, ‘होइन, मलाई भाडा चाहियो ।’

‘मसँग त पैसा छैन नि । तपाईंले पहिल्यै भन्नुुपर्थ्यो । के दिनुु ?’, सोनाले भनिन् । तत्कालै उनले आफ्नो पाइन्टको चेन खोलेर यौनाङ्ग निकाले । सोनाको होसहवास उड्यो । लाग्यो– जिन्दगी यतिमै सकियो । ‘तपाईंले यो के गर्नुुभाको ?’, आँखाभरि आँसु बोकेर सोनाले प्रतिकार गरिन् ।

‘धन्य ! पछाडिबाट एउटा गाडी आउँदै रहेछ । हत्त न पत्त त्यो मान्छे आफ्नो कपडा लगाएर भाग्यो,’ उनी त्यो कहालीलाग्दो क्षण सुनाउँछिन् ।

चैत महिना । जंगलको बीच बाटो । गर्मीले पूरै जिउ भिजिसकेको थियो । फेरि फर्केर आउने हो कि भन्ने त्रासैत्रासमा त्यस दिन सोना तालिममा पुगिन् । चुपचाप लागेर सुनिन् । जंगलको त्यही बाटो फर्किनु थियो । डराइडराइ फर्किइन् ।

‘त्यो मान्छेले सुरुमा त सहयोग गर्छु भनेको थियो तर पछि त शरीर नै माग्यो । सहयोगबापत शरीर माग्ने मानसिकता कस्तो होला ?’, सोना गम्छिन्, ‘हुन त सबै पुरुषको मानसिकता त्यस्तो हुँदैन तर अधिकांश पुरुषको नजर महिलालाई सहयोग गरेबापत शरीरमै जान्छ । मैले सहयोग गरेको छु, मैले शरीर पाउनुुपर्छ भन्ने मानसिकता कतै न कतै झल्किएको देख्छु ।’

रेडियोको आधारभूत तालिममा सोना कामका लागि छनोट भइन् ।

युवा क्लबले चलाएको थियो– रेडियो कपिलवस्तु । महिला समूहले पाँच सयदेखि हजार रुपैयाँसम्म उठाएर चलाएको थियो ।

०६६ साल वैशाख १ गते । दिउँसो १२ बजे । कपिलवस्तु जिल्लामै पहिलो आवाज दिने महिला सोना भइन् ।

परीक्षणकालीन समयमा बजेको सोनाको आवाजलाई गाउँले सबैले सुने । पोइला गएकी, चरित्रहीन भनेर आरोप लगाएका गाउँलेले सोनाको आवाज चिने । कतिले रेडियो पनि फुटाले । सोनाले पढाएका बच्चाहरूले भने फुपूलाई रेडियोबाट निकाल्नु कि निकाल्नु भनेर झगडा गरे ।

त्यतिबेला सोनालाई लाग्यो– जीवनमा बल्ल ठीक ठाउँमा हिँड्न थालेछु ।

सोना साथीको बाटै घर आउजाउ गर्थिन् । ४० किलोमिटर हिँड्नुपर्ने उही बाध्यता ।

अफिसले उनलाई रेडियोको सम्पर्क कार्यालय, तौलिहवामा बस्ने सुविधा दियो । एक हप्ताका लागि पुग्ने रासन बोकेर सम्पर्क कार्यालयमै बस्ने भइन् । हप्ता दिनपछि खानेकुरा सकियो । आफ्नो दुःख भरसक नभन्ने स्वभाव भएकी सोनाले त्यसपछि भोकभोकै काम गर्न थालिन् । भोकभोकै बसेको हप्ता दिन भएको थियो । झरी दर्किरहेको थियो । सम्पर्क कार्यालयमा एक जना सर बास बस्न आए ।

सरले सोनालाई खाना बनाउन आग्रह गरे । एक हप्तादेखि पानी खाएर बसेकी सोनाले तत्काल हुन्छ भनेर भान्सा कोठा छिरिन् । चुपचाप भान्सामा आएर रुँदै बस्न थालिन् । बेलुकी ८ बजेपछि ती सर किचेनमा आए र सोधे, ‘सोना, खाना पाक्यो ?’

सोनाका आँखाभरि आँसु थियो । उनी केही बोल्न सकिनन् । सरले भाँडावर्तन हेरे । सबै खाली थिए । उनी केही बोलेनन् । तल गएर बाइक स्टार्ट गरे र भने, ‘सोना, आऊ बाइकमा बस ।’ सोना सरको बाइकमा गएर बसिन् । सरले खाद्यान्न पसलमा लगे । अनि महिनाभरिलाई पुग्ने रासन जोहो गरिदिए । ‘हामी भोकमरीको कुरा गर्छौं । कार्यक्रम चलाउँछौँ, तर हाम्रै अफिसको कर्मचारी यतिका दिनसम्म भोकभोकै बस्ने ?’, त्यस दिन उनले मायामिश्रित गाली खाइन् ।

‘आफ्नो समस्या भन्न सक्ने समुदायबाटै हुर्केर आउन पाएको भए सायद मैले भन्न सक्थेँ होला ?’, सोना अनुमान गर्छिन् ।

दुई महिना स्वयंसेवकको रूपमा काम गरेपछि उनलाई रेडियो कपिलवस्तुले जागिर दियो । पहिलोपटक उनले महिनाको दुई हजार तलब थापिन् । त्यसपछि रोकिएको स्नातकको पढाइ सुरु गरिन् ।

दसैँपछि पहिलोपटक गाउँ जाँदा आमाको आँखाभरि हर्षको आँसु थियो । विभेद गर्ने सबै गाउँलेको नजर परिवर्तन भएको देखिन् सोनाले ।

सोनाले अवसर त पाउँदै गइन् । तर, सहकर्मीहरूबाट विभेद र लाञ्छना भने भोग्न बाध्य भइन् उनी । यतिसम्म कि कोही नभएको मौका पारेर एक दिन एक सहकर्मीले सम्पर्क कार्यालयमै ताल्चा लगाइदिए । बिरामी पर्दासमेत गर्भ बोकेको भनी नानाथरी आरोप लगाउँथे सोनालाई । सबै कुरा सुनेर पनि नसुनेझैँ गर्थिन् । उनी रातभरि रुन्थिन् । खप्नै नसक्ने भएपछि एक दिन उनले रेडियोमा राजीनामा दिइन् । राजीनामाको मूल कारण थाहा पाएका हाकिमले राजीनामापत्र च्यातेर फालिदिए ।

‘सोना, यो तिम्रो सफलताको सुरुवात हो । अहिलेलाई दु:ख मान । कति जनाको मुख टालेर साध्य, छोडिदेऊ । जुन दिन तिमी सफल भएर देखाउनेछौ, त्यस दिन उनीहरूको मुख टालिनेछ’, यसरी उनको राजीनामा तीनपटकसम्म च्यातियो ।

‘राजीनामापत्र स्वीकृत भएको भए, म कहाँ हुन्थेँ होला ?’, हिजोआज सोना सोच्ने गर्छिन् । राजीनामा स्वीकृत गर्नेभन्दा पनि म कुन अवस्थामा राजीनामा दिँदैछु भन्ने बुझ्ने अभिभावक पाउँदा आफू बरालिनु नपरेको सोना सुनाउँछिन् ।

तर, रेडियोमा काम गर्न उति सहज थिएन । तौलिहवापारि ठूलो नदी थियो । डुंगा नचल्दा नदी तरेर पौडी खेल्दै जानुपर्थ्यो । कहिलेकाहीँ जेसीबीले क्रस गराइदिन्थ्यो । नत्र ११ किलोमिटर घुमेर जानुपर्थ्यो । बाढी आउँदा नदी किनारमा जलिरहेको लासको राप ताप्दै बस्थिन् । एक्लै कसरी जाने ? रातको ११ बजेसम्म बाढी घट्लाकी भनेर पर्खेर बस्थिन् । त्यतिबेला उनी लिफ्ट मागेर पनि उनी कोठामा पुुगेकी छन् ।

पाइलैपिच्छे सोनाले अवमूल्यनको सामना गर्नुपर्थ्यो । अरुको अन्तर्वार्ता लिन हिँडेकी सोनालाई कसैले पत्याउँदैनथे । उल्टै होच्याएर फर्काउँथे । ‘मेरो क्षमताले भन्दा पनि दलित भएर अवसर पाएको भन्ने आरोप लाग्थ्यो । हेर्दा त दलित जस्तो देखिनु हुँदैन त भन्ने’, सोना सुनाउँछिन् ।

सोना काम र मिहिनेतबाटै आफूलाई प्रमाणित गर्न चाहन्थिन् ।

उनी बिस्तारै विभिन्न तालिममा भाग लिन थालिन् । तालिमकै क्रममा उनी दिल्ली र बंगलादेशसमेत पुगिन् । जिल्लाका अधिकांश पुरस्कार सोनाले पाउन थालिन् । साथै, स्नातकोत्तरका लागि सेफहर्ड कलेजमा आधा छात्रवृत्तिमा सँगसँगै पढ्न थालिन् ।

सोना २०७२ सालमा स्टेसन म्यानेजर भइन् । स्वयंसेवकबाट कार्यालय सहयोगी र कार्यक्रम प्रमुखहुँदै उनी स्टेसन म्यानेजर बनिन् ।

रेडियोमा कम्प्युटर बिग्रँदा होस् या टावर, उनी आफैँ बनाउँथिन् । एउटा स्टुडियो नै सेट गर्थिन् । सुरुवाती दिनमा माउस चलाउन नजानेकी सोना पछि प्राविधिकको कामसमेत आफैँ गर्ने भइन् । समुदायमा पुगेर नेताहरूको अन्तर्वार्ता लिन्थिन् । जिंगल, रेडियो कार्यक्रम, रेडियो नाटक सबै बनाउँथिन् ।

बिस्तारै सोना जिल्लामा चर्चित हुन थालिन् । सोना आएकी छन् भन्ने थाहा पाएर फिल्डमा सयौँ मान्छे भेट्न आउँथे उनलाई । रेडियो कपिलवस्तुकी सोना आएकी छ भन्ने थाहा पाएर पचास जना बोलाएको ठाउँमा दुई सय मान्छे आइदिन्थे । प्रायः समुदायसँगै भिजेर काम गर्ने सोना सीमान्तकृत समुदायसँग अझ काम गर्न रुचाउँथिन् । दलित, मुस्लिमसँग विशेष काम गर्नुका साथै उनले बालविवाहविरुद्ध समुदायमै गएर वकालत गर्ने गर्थिन् । यतिसम्म कि सोनाले आफ्नो तलब नै कटाएर दुई जनालाई बालविवाहबाट छुटाएर पढाइन् ।

वारिपारि नै नदीले घेरिएको जंगलमा अवस्थित रेडियो कपिलवस्तु आफैँमा सीमान्तकृत रेडियो थियो । ६ महिनासम्म जेनेरेटरबाट चलेको त्यहाँ बिजुली, पुल केही थिएन । रेडियो भएकै कारण नदीमा पुल बन्यो । बिजुली आयो । ‘समुदायको विकास गर्न समुदायमै जानुपर्ने सामुदायिक रेडियो र पत्रकारिताको धर्म हो भन्ने बुझ्न गज्जबको पाठशाला थियो,’ सोना भन्छिन् । बंगलादेशमा छ महिना तालिम लिएर फर्कंदा उनले समुदाय र पत्रकारिताको थप महत्त्व बुझ्ने -बुझाउने मौका पाइन् ।

‘मैले सही समयमा सही व्यक्ति, स्थान पाएँ र सही तरिकाले प्रयोग गरेँ’, सोना विश्लेषण गर्छिन् ।

२०७६ को अन्तिमबाट कोभिडले पत्रकारितामा सङ्कट आइलाग्यो । कोभिडमा पत्रकारिता जोगाउनु कि पत्रकार ? स्टेसन म्यानेजर सोनालाई आपत् पर्‍यो । कसरी तलब खुवाउने ?

संकटको बेला समुदायलाई अझ बढी साथ दिनुपर्छ भन्ने कुरामा सोना सचेत थिइन् । समुदायलाई आपत् परेको बेलामा मिडियाकर्मीले साथ छोड्नुहुँदैन भन्ने सर्त राखेर काम सुरु गर्न कर्मचारीलाई आश्वस्त पारिन् ।

लगत्तै समुदायलाई उपयोगी हुने जिंगल, कार्यक्रम बनाएर विभिन्न संघसंस्था र सरोकारवालाहरूलाई प्रायोजक बनिदिन प्रस्ताव गरिन् उनले । ‘यस्तो विषम् परिस्थितिमा के समुदायलाई यत्तिकै छोडिदिने हो त ?’ संघसंस्था र सरोकारावालालाई उनी आफैँले सोध्न थालिन् ।

‘तपाईंहरूलाई सहज हुँदा मात्रै समुदायमा जाने, गाह्रो हुँदा छोडिदिने त ?’, उनले प्रश्न गरिन् । ३/४ महिनामा ९/१० लाख संकलन भयो । यसरी कपिलवस्तुको एक सामुदायिक रेडियोले सोनाजस्ती कुशल व्यवस्थापक पाउन सफल भयो । कोभिड संकटमा पत्रकारिता संकट टर्‍यो ।

त्यसो त संकट पत्रकारिताको मात्रै होइन जीवनको पनि टरेको महसुस गर्छिन् सोना । कुनै समय तँ केही गर्न सक्दिनस् भन्ने दाइले हिजोआज सोनासँग गर्व गर्न थालेका छन् । ‘मैले यदि तिमीलाई त्यतिखेर गाली नगरेको भए, तिमी जिन्दगीभर परनिर्भर नै भइरहन्थ्यौ’, दाइ भन्छन् । सोेना मुसुक्क हाँस्छिन् ।

ज्ञानको खोजीमा...

डेढ दशकको रेडियो यात्राले सोनालाई समुदाय बुझ्न सिकायो । सीमान्तकृत समुदायको संरचना, विभेद बुझ्न सिकायो । मधेशी दलित भएकै कारण आफूले भोगेको दुःखको खाता पल्टाउँदा आफ्नै जीवन चलचित्र जस्तो लाग्ने सोनालाई अब जातको विषयमा बुझ्न मन छ । जात, लैंगिकता र वर्गबारे खोतल्न मन छ । वर्ग संघर्षबारे बुझ्न मन छ । जसका लागि उनले आफूलाई कपिलवस्तुबाट काठमाडौं अवतरण गराएकी छन् ।

रेडियोको यात्रा छाडेर हाल उनी सामुदायिक काममा समाहित भएकी छन् । हाल समता फाउण्डेशनमा अनुसन्धाताका रुपमा काम गर्न थालेकी सोनाले समताको अभियानअनुसार आफूजस्तै समुदायका अन्य महिलाको कथा बटुल्न थालेकी छन् । पत्रकारितामा डिग्री हासिल गरेपछि विभेदविरुद्ध लड्न कानून पनि पढ्न थालेकी छन् ।

यसै क्रममा उनले दर्जनौँ महिलाका भोगाइ सुनेकी छन्, ती भोगाइका कथा अभिव्यक्त गर्न–गराउन सक्रिय भएकी छन् । र त भन्न थालेकी छन्– 'अपन कथा अपने बुनै छी' ।

तस्वीर : सुशील श्रेष्ठ/शिलापत्र

प्रकाशित मिति: शनिबार, असोज १, २०७९ १५:२७