डोको रिसाइक्लर : फोहोरको व्यापारबाट सफल भएको व्यवसाय (भिडियो)

A+ A A-

काठमाडौं उपत्यकामा मात्र हरेक दिन करिब ५२० टन फोहोर उत्पादन हुने अनुमान गरिन्छ । तीमध्ये पनि करिब ५६ प्रतिशत प्राङ्गारिक (अर्ग्यानिक) फोहोर र ४४ प्रतिशत ‘इनअर्ग्यानिक’ फोहोर हुन्छ ।

अर्ग्यानिक फोहोर अर्थात् कुहिने फोहोरलाई मल अथवा खरानी बनाएर व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । त्यस्तै, ४४ प्रतिशत इनअर्ग्यानिक वा नकुहिने फोहोरमा १६ प्रतिशत प्लास्टिक, १२ प्रतिशत कागज र ६ प्रतिशत सिसा हुन्छ । यसलाई पुनः प्रयोग वा पुनः प्रशोधन गर्न सकिन्छ ।

यसरी बाँकी रहेको मात्र १० प्रतिशत फोहोर भने ल्याण्डफिल साइट लगिनुपर्ने हुन्छ ।

तर, उपत्यकाको १०० प्रतिशतै फोहोर ल्यान्डफिल साइट (हालको सिसडोल–बञ्चरेडाँडा)मा फालिन्छ । कुनै न कुनै रूपमा पुनः प्रयोग गर्न सकिने ९० प्रतिशत फोहोर पनि एकै ठाउँमा मिसाइन्छ । सम्भव भएसम्म ल्यान्डफिल साइट नभए खोला । त्यो पनि सम्भव नभए सडकमा फोहोर असरल्ल हुन्छ ।

केही समयअघिसम्म फोहोरले काठमाडौंलाई अस्तव्यस्त बनाएकै थियो । अहिले भने फोहोर नियमित उठाइँदैछ । तर हाम्रै कुहिने, नकुहिने (रिसाइकल हुने) र ल्यान्डफिल साइट जाने फोहोर अलग नगर्ने खराब बानीमा भने परिवर्तन भएको छैन । फोहोरी बानीव्यवहार सफा भएको छैन ।

सम्भवतः फोहोर अलग–अलग छुट्याउँदा हुने फाइदाबारे धेरै कुराकानी नभएर पनि हुन सक्छ । फोहोरबाट मोहोर बन्छ, तर कसरी ? यसबारे पर्याप्त ज्ञान महानगरवासीमा नभएर पनि होला, दीर्घकालीन रूपमा समस्या हल हुन सकेको छैन ।

त्यसैले यस्ता समस्यालाई दीर्घकालीन रूपमा हल दिन आएको छ– डोको रिसाइक्लर।

नकुहिने फोहोर कसरी व्यवस्थापन गर्ने त ?

नकुहिने फोहोरलाई पुनः उत्पादन वा पुनः प्रयोग गर्न सकिन्छ । र, त्यसका निम्ति उपयुक्त उदाहरण हुन सक्छ ‘डोको रिसाइक्लर’ ।

सन् २०१७ मा फोहोर व्यवस्थापन महानगरका लागि पेचिलो बनिरहेको समयमा डोको रिसाइक्लरको स्थापना भएको थियो । राघवेन्द्र महतो, कुशल हर्जानी र रुनित सारिया मिलेर फोहोर व्यवस्थापनको काम गर्ने र फोहोरलाई मोहोरमा रुपान्तरण गर्ने उद्देश्यले सो कम्पनी खोलेका थिए ।

तर, फोहोरलाई मोहोरमा बदल्ने कसरी ? त्यसका लागि तीन जनाको ‘कम्बिनेसन’ले काम गर्‍यो । एक जना ‘बिजनेस स्टडिज’ पढेका र दुई जनाको ‘इन्जिनियरिङ’को पढाइ थियो । त्यसैले उनीहरूले सल्लाह गरे– ‘जे गर्नु छ, फरकफरक क्षेत्रका हामी मिलेर संयुक्त काम गर्नु छ ।’

फोहोर व्यवस्थापनको काम पनि हुने, मोहोर पनि आउने भनेर रिसाइक्लिङ गर्ने काममा हात हाले । तर, कसरी सुरुवात गर्ने भन्ने मेसो भने पाएका थिएनन् । उनीहरूका लागि गुरु बनेर आए, ‘कबाडीवाला’। जसले बजारका सिसाका भाँडाहरू, कागज, फलामका, प्लास्टिकलगायतका सामानहरू किन्छन्, बेच्छन् र रिसाइकल गर्छन् । तिनमा उनीहरूले अध्ययन गरे । र, १० जनाको समूहले मिलेर सुरु भयो, डोको रिसाइक्लर ।

‘विदेशमा पढेर त्यहाँको सिस्टम हामीले यहाँ रेप्लिकेट गर्न खोज्यौँ । फोहोरबाट मोहोर बन्छ, तर कसरी भन्ने कुरा बाहिरको पढाइले सिकायो । नेपालको स्थितिले फोहोर व्यवस्थापनबाटै स्टार्टअप सुरु गर्ने आइडिया सिकायो । यसले ‘वीन–वीन’ अवस्था नै ल्याउँछ जस्तो लागेर डोको सुरु गर्‍यौँ’, डोकोका संस्थापक सदस्य राघवेन्द्र महतो सम्झन्छन् ।

कसरी काम गरिन्छ ?

डोको रिसाइकलले पहिला जनचेतना फैलाउने, त्यसपछि पुनः प्रयोग र पुनः उत्पादनमा सहयोग गर्ने र तेस्रो तालिम/प्रशिक्षण दिने गरेर तीन चरणमा काम गर्छ ।

फोहोरलाई स्रोतबाटै वर्गीकरण गरिनुपर्ने विषयमा डोकोले विभिन्न तालिमहरू सञ्चालन गर्ने गरेको छ । कम्पनीको सुरुवातका दिनहरूमा घर–घरै पुगेर पनि डोकोले जनचेतना फैलाउने, तालिम दिने काम गर्‍यो । फोहोर वर्गीकरण कसरी गर्ने, त्यसका फाइदा के–के छन्, त्यसबारे जानकारी दिन घर–घरमा डोकोको टिम खटियो । अहिले पनि डोकोले चेतना फैलाउनकै निम्ति विभिन्न कार्यक्रमहरू गर्ने गरेको छ ।

डोकोमा रिसाइकल गर्न फोहोर पनि विभिन्न ठाउँबाट ल्याइन्छ । जस्तै डोकोको ३ तरिकाका ‘क्लाइन्ट’हरू छन् । जसबाट डोकोमा रिसाइकल हुने फोहोर ल्याइन्छ ।

करर्पोरेट क्लाइन्ट अर्थात् ठूला कम्पनी जस्तै सामसुङ, एलजीहरू । यस्ता १५० भन्दा धेरै कम्पनीहरूसँग डोकोको सहकार्य भएको छ । अर्को भनेको घर–घरका क्लाइन्टहरू हुन्, जुन करिब ३ देखि ४ हजार घर छन् । अर्को, व्यवसाय, विद्यालय र फ्याक्ट्रीहरूबाट पनि फोहोर ल्याइन्छ । यस्ता ५० देखि ६० वटा क्लाइन्ट डोकोमा छन् ।

यी ठाउँहरूबाट केही केजी रिसाइकल गर्ने फोहोर जम्मा भएपछि फोनमार्फत खबर गर्ने सिस्टम छ । र, डोको ‘डोको एजेन्ट’हरूले फोहोर संकलन गरेर ल्याउने गरेका छन् ।

एजेन्टहरूले कुहिने, नकुहिने (रिसाइकल हुने) र ल्यान्डफिल्ड साइट जाने फोहोर छुट्याएमा मात्र फोहोर उठाउँछन् । रिसाइकल हुने फोहोरको पनि विभिन्न वर्ग हुन्छ । अर्थात् सिसा, प्लास्टिक, कागज, ई–वेस्ट (बिग्रेका मोबाइल, कम्प्युटरजस्ता फोहोरमा फालिने समान) हरू फरक हुन्छन् ।

फोहोरको वर्गीकरण गरेअनुसारकै एजेन्टहरूले पैसा तिर्छन् र किन्छन् । जस्तै, बियर/वाइनका बोतलहरू एउटाको एक रुपैयाँमा एजेन्टहरूले किन्छन् । त्यस्तै, पानीका बोतलहरू एक केजीको १५ रुपैयाँ, दूध/तेलका प्लास्टिक एक केजीको ३ रुपैयाँ, प्लास्टिक फर्निचर केजीको १५ रुपैयाँ, पुराना किताबहरू केजीको १३ रुपैयाँ, कापीहरू केजीको २० रुपैयाँ । प्लास्टिकका कप, पत्रिका, कम्प्युटर, ग्यास रेगुलेटर, जस्तापाता पनि एजेन्टले किन्छन् ।

यी फरकफरक फोहोर नछुट्याइएको खण्डमा केजी र सामान हेरेर एजेन्टले आफ्नै हिसाबले पैसा दिन्छन् । फोहोर पनि कागज, फलामलगायत छुट्याइएमा बढी पैसा पाइन्छ । नछुट्याए कम । त्यसमा पनि कुहिने र ल्यान्डफिल साइट जाने फोहोर भने लिइँदैन ।

ती फोहोरलाई रिसाइकल गर्न सकिने भएमा रिसाइकल गरिन्छ । नभए त्यसका सबै सामानहरूको पार्टपुर्जा निकालिन्छ । जस्तै, कम्प्युटरहरूका सबै भित्री पुर्जा छुट्याइन्छ । कागजहरू टुक्रा बनाइन्छ । तारहरूको तामा र बाहिरी भाग छुट्याइन्छ । र अन्य प्रक्रियाका लागि फ्याक्ट्रीमा बेचिन्छ ।

‘नेपालमा यो सिस्टम निकै नयाँ हो । त्यसैले हाम्रो कम्पनीको पिक अप पनि ढिलो भयो । तर, हामीले सर्कुलर इकोनोमी सिस्टममा काम गर्छौं । अर्थात्, हामीले घर–घरमा फोहोर छुट्याउन भन्यौँ । त्यही फोहोर किन्यौँ । त्यसलाई नयाँ सामान बनायौँ वा बनाउन नसकिनेलाई फेरि बेच्यौँ । त्यसबाट आएको नयाँ सामानलाई पनि बेच्छौँ । कबाडीवालाहरूको सिस्टममा पनि यही हो । यसैलाई सर्कुलर इकोनोमी भनिन्छ । जहाँ पैसा वरिपरि रहिरहन्छ,’ महतोले थप प्रस्ट्याए ।

डोकोमा आइपुगेका किताबहरू कतिपय प्रयोग गर्न सकिने खालका पनि हुन्छन् । त्यसलाई कम्पनीले सेकेन्ड ह्यान्डमा फेरि पनि बेच्ने गरेको छ । त्यस्तै, ई–वेस्टहरूलाई डोकोले सुरुमा रिपेयरिङ गर्छ । कतिपय सामानहरू फेरि प्रयोग गर्न सकिने बन्छ, त्यसलाई पनि बेच्ने गरिएको छ । यसरी फोहोरबाटै कम्पनीको आय पनि बलियो छ ।

मेसिनहरू चलाउने, डोको एजेन्ट, रिपेयरिङ टिम, सामाजिक सञ्जाल म्यानेज गर्ने गरेर गएको पाँच वर्षमा डोकोको टिममा ४० जना छन् । त्यसैले कम्पनीको नाम नै राखिएको छ, ‘अ टिम द्‌याट लभ्स वेस्ट’ अर्थात् जसलाई फोहोर मनपर्छ ।

डोको रिसाइक्लरका संस्थापकका अनुसार डोको सुरु हुँदा कुहिने फोहोरलाई मल बनाउने मेसिनहरू थिए तर नकुहिने फोहोरबारे धेरै कुरा भएका थिएनन् । अझ ई–वेस्ट व्यवस्थापनको योजना कतै पनि सुनिदैनथे । अहिले पनि ई–वेस्टको व्यवस्थापनमा काम गर्ने कम्पनी निकै कम छन् । त्यसैले डोकोले ई–वेस्टमा थप काम गर्ने योजना बनाएको छ ।

अहिले भक्तपुर, ललितपुर र काठमाडौंमा सेवा दिरहेको छ । त्यसलाई अझ फैलाउने विस्तार गर्ने सोच कम्पनीको छ ।

स्रोतबाटै फोहोर वर्गीकरण गर्नमा कम्पनीले सुरुवातबाटै जोड दिएको थियो । त्यसलाई पनि निरन्तरता दिन विभिन्न स्कुल/कलेजमा विद्यार्थीहरूलाई पनि डोकोले रिसाकलको मोडलबारे बुझाउन विभिन्न कार्यक्रमहरू गर्ने गरेको छ । अझ यस्ता प्रभावकारी कार्यक्रमहरूको खाका डोकोले बुन्दै गरेको महतो बताउँछन् ।

‘हामीले काठमाडौं उपत्यकाको फोहोर व्यवस्थापनको चिन्ताले नै यस्तो स्टार्टअप सुरु गर्ने सोचेका थियौँ । अझै पनि फोहोर व्यवस्थापन भएको छैन । त्यसैले पनि हामी डोकोलाई थप विकास गर्न चाहन्छौँ । त्यसका लागि सम्बन्धित निकायसँग सहकार्यमा काम गर्न पनि तयार छौँ’, महतो आशावादी हुँदै सुनाउँछन्, ‘सुरुको ६ महिनामा रिसर्च गर्‍यौँ । त्यसपछि लगातार सिक्दैछौँ । सिकाइ सकिएकै छैन । अझै सिकेर फोहोर व्यवस्थापनमा प्रभावकारी काम गर्न हाम्रो टिम लागि पर्छ ।’

भिडियाे हेर्नुहाेस्: