चीन-नेपाल सम्बन्ध: राजनीतिक चासो बढ्दो, व्यापार भने चीनले चाहँदा मात्र

A+ A A-

१ अगस्ट १९५५ देखि सुरू नेपाल-चीन कूटनीतिक सम्बन्धले ६६ वर्ष पूरा गरेको छ । ६ दशक लामाे मित्रतामा चीनसँगको सामाजिक तथा आर्थिक क्रियाकलापमा केही उतारचढाव देखिएको छ ।

यो ६६ वर्षे अवधिमा सहयोग आदान-प्रदान पनि निरन्तर बढ्दैछ । छिमेकी देश भारत र अमेरिकी प्रतिनिधिहरूको आवागमन बाक्लिएसँगै चिनियाँ चासो र भ्रमण बढेकाे देखिन्छ । सोमबारदेखि हुन लागेको चीनका जनकंग्रेस अध्यक्ष ली झान्सुको नेपाल भ्रमणलाई पनि महत्त्वका साथ हेरिएको छ ।

नेपालका दुई छिमेकीसँगको व्यापारमा भने भारतको तुलनामा चीनको योगदान निकै कम देखिन्छ । भारतले व्यापारको ६६ प्रतिशत हिस्सा ओगट्दा चीनले १४ प्रतिशत हिस्सा ओगेटको छ । समग्र व्यापार भने चीनसँग पनि बढ्दै गएको छ । पछिल्लो आठ वर्षदेखि निरन्तर चीनसँगको व्यापारमा निकै अवरोध हुने गरेको छ ।

नेपालको व्यापार प्राय: भारतकेन्द्रित थियाे । तर, २०७२ सालमा जब भारतले नाकाबन्दी लगायो, तत्कालीन केपी ओली नेतृत्वकाे सरकारले चीनसँग व्यापार तथा पारवहन सन्धी गरेर व्यापार वृद्धि गर्ने नीति लिएकाे थियाे । २०७२ काे भूकम्प, भारतले गरेको नाकाबन्दीलगायतका कारणपछि चीनसँग नेपालले आर्थिक सम्बन्ध विस्तार गर्ने प्रयासलाई बढी प्राथमिकता दियाे ।

चिनियाँ बजारलाई नेपालले प्रयोग गर्ने लक्ष्य सरकारको नीतिमा देखिए पनि व्यापार हिस्साको हिसाबले चीनसँग नेपालको व्यापार असन्तुलन बढ्न गएको छ । पछिल्ला वर्षहरूमा मुख्य चुनौतीका रूपमा रहेको नेपालको व्यापार असन्तुलन कम गर्न चीनको योगदान खोजिरहेको अवस्था छ ।

व्यापार असन्तुलनको त्रास

आर्थिक वर्ष २०७१/०७२ मा भएको वार्षिक व्यापार हेर्ने हो भने ४५ गुणा बढी असन्तुलन थियो । त्यस आर्थिक वर्षमा १ खर्ब १ अर्ब रुपैयाँको व्यापार भएकाेमा २ अर्ब ६ करोड रुपैयाँको निर्यात भयो । ९९ अर्ब २८ करोड रुपैयाँको आयात भयो । यस हिसाबले निर्यात भएको वस्तुको रकमको तुलनामा आएको वस्तुको रकम ४५ गुणा बढी देखिन्छ ।

समग्र व्यापारमा निर्यातको हिस्सा २ प्रतिशतसम्म पुगेको देखिन्छ । तर, आर्थिक वर्ष २०७२/७३ पछि नेपालको चीनसँग व्यापार बढ्दै गएको भन्सार विभागको तथ्यांकले देखाउँछ । असन्तुलनको खाडल पनि बढ्दै गएको देखिएको छ । गत आर्थिक वर्षसम्म समग्र व्यापारमा निर्यातको हिस्सा १.०३ प्रतिशतमा सीमित रहेको भन्सार विभागको तथ्यांकले देखाउँछ ।

आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा ०.४ प्रतिशत मात्रै रहेकोमा आर्थिक वर्ष २०७८/७९ मा ०.३ प्रतिशत रहेको छ । यस हिसाबले पछिल्लो दुई आर्थिक वर्ष त चीनले नेपालसँग एकतर्फी मात्रै व्यापार गरेको देखिन्छ ।

नेपाल-चीन व्यापार

नेपाल-चीन व्यापार
वर्ष	आयात	निर्यात	व्यापारमा निर्यातको योगदान
२०७०/७१	१ खर्ब १६ अर्ब ११ करोड	१ अर्ब ९६ करोड	२
२०७४/७५	१ खर्ब ५९ कअर्ब ९८ करोड	२ अर्ब ४७ करोड	१.५
२०७५/७६	२ खर्ब ५ अर्ब ५१ करोड	२ अर्ब १० करोड	१.०१
२०७६/७७	१ खर्ब ८१ करोड ९२ लाख	१ अर्ब १९ करोड	१.०३
२०७७/७८	२ खर्ब ३३ अर्ब ९२ करोड	१ अर्ब १ करोड ६० लाख	०.४
२०७८/७९	२ खर्ब ६४ अर्ब ७८ करोड	८० करोड ८७ लाख	०.३

गत आर्थिक वर्षको तथ्यांकलाई हेर्ने हो भने ३५० गुणा बढी छ । रकमगत आधारमा व्यापार असन्तुलन बढी देखिए पनि भारतसँगको निर्यातको तुलनामा आयात १२ गुणा मात्रै बढी छ ।

चीनले चाहँदा मात्रै हुन्छ व्यापार

पसलमा घुइँचो बढ्न थाल्यो, बैंकमा नयाँ नोट साट्नेको भिड, बसपार्कमा टिकट बुकिङ गर्नेको लाइन, अकुपेन्सी बढेपछि जहाजको भाडा दोब्बर बढ्यो । कोभिडका कारण लामो समयदेखि सुनासान बजारमा दसैँ आएसँगै चहलपहल बढ्न थालेकाे छ ।

भन्सार तथा गैर-भन्सार अवरोधका कारण अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा भर पर्ने व्यापारीका लागि निकै समस्या परेको छ । गर्मीको लागि र दसैँका लागि भनेर मगाइएको सामान फेरि तीन महिनादेखि रोकिएका छन् । बैंकले किस्ता माग्न थालिसक्यो पसलमा सामान आएको छैन ।

‘संयन्त्रका कारण उत्तरी नाकामा भइरहेको अघोषित नाकाबन्दीको प्रत्यक्ष मार भने व्यवसायीले भोग्नुपरेको छ’, नेपाल व्यापार संघका अध्यक्ष कुमार कार्कीले भने, ‘सयौँ मालवाहक कन्टेनरहरू नाकामा थन्किएर बस्दा चाडपर्व केन्द्रित अर्बौंका सामान सड्ने, कुहिने र बिग्रिने भई नोक्सान भएको छ भने बजारमा सामानको हाहाकार देखिन्छ ।’

धेरै उद्योगी व्यवसायीहरू बैंकको ब्याजदर तिर्नसमेत नसक्ने अवस्थामा पुगेको भन्दै उनले नाका सहज बनाउन आग्रह गरेका छन् । ‘व्यापार व्यवसाय गर्न सामान नाकामा थन्किएको, बैंकले ऋण चुक्ता गर्न बारम्बार ताकेता गर्दै सम्पत्ति लिलाम तथा जफत गर्ने धम्की दिँदै मानसिक तनाव दिइरहेको अवस्था छ’, उनले भने ।

परराष्ट्रमन्त्री डा. नारायण खड्काले उत्तरी नाका खुला र सहज बनाउन विशेष पहल भइरहेको दाबी गरेका छन् । 'दुवै नाकाबाट आयात र निर्यात सहज बनाउन विशेष पहल गरिरहेको छु, दसैँअघि नै आपूर्ति सहज हुने हिसाबले चिनियाँ सरकारसँग सकारात्मक कुरा अगाडि बढेको छ', उनले आइतबार व्यापारीहरूसँगको भेटमा भनेका थिए ।

सिन्धुपाल्चोक उद्योग वाणिज्य संघका अध्यक्ष होमबहादुर बस्नेतले विभिन्न बाहनामा तातोपानी र रसुवागढी नाका पटक–पटक बन्द हुने र खुल्ने क्रमले व्यवसायी मारमा परिरहेको भन्दै कूटनीतिक पहलमार्फत समस्या समाधान गर्न आग्रह गरेका छन् ।

लिखितमा सम्बन्ध विस्तार, व्यवहारमा छैन

सन् २०१५ पछि चीनसँग नेपालले आर्थिक सम्बन्ध विस्तार गर्ने प्रयासलाई प्राथमकिता दिएको छ । कतिपय परिणामहरू पनि देखिन थालेका छन् । अनुदान तथा ऋण सहयोग बढेको अर्थ मन्त्रालयको तथ्यांकले देखाउँछ । ठूला पूर्वाधार निर्माणमा चीनको सहयोगको अपेक्षा सरकारले राखेको छ ।

जलविद्युत् क्षेत्रमा चीनको चासो ठूला जलविद्युत आयोजनाको ठेक्का, सरकारसँग वा निजीक्षेत्रसँगको सहकार्य वा ऋण र अनुदान वा लगानी हरेक हिसाबले नेपालको जलविद्युतमा चीनको बढी चासो देखिएको तथ्यांकले देखाउँछ । २ सय मेगावाटको तामाकोसी तेस्रोमा सांघाई इन्भेस्टिगेसन डिजाइन एन्ड रिसर्च इन्स्टिच्युट र युनान इनर्जी इन्भेष्टमेन्ट ग्रुपले नेपालको टीबीआई ग्रुपको संलग्नतामा काम गरेको छ ।

१ सय ६४ मेगावाटको कालीगण्डकी गर्जमा चाइना न्युक्लियर पावर ग्रुपले नेपालको हाइड्रो सोलुसनसँग मिलेर काम अघि बढाएको छ । माथिल्लो मर्स्याङ्दीमा पनि नेपाली कम्पनीसँग चीनको सिने हाइड्रोको संयुक्त लगानी छ । चिनियाँ लगानीका प्रस्तावित आयोजनामा ७ सय ६७ मेगावाटको तमोर जलाशय र ६ सय ४० मेगावाटको तल्लो अरुण आयोजनामा पावर चाइना कर्पोरेसनले निर्माण गर्ने प्रस्ताव अघि सारेको छ ।

त्यस्तै, चीनले ठूला परियोजनामा पनि आफैँले निर्माणकाे जिम्मा लिएको छ । विगतमा आफ्नै देशको निर्माण कम्पनीले छाडेको मेलम्चीको बाँकी कामको जिम्मेवारी चीनको सिने हाइड्रोले लिएको छ । यसअघि सन् २००९ मा मेलम्ची आयोजनाको काम चिनियाँ कम्पनीले जिम्मा लिएको थियो । सन् २०१४ भित्र सक्ने सर्तमा जिम्मा लिएको चिनियाँ कम्पनीसँगको ठेक्का सरकारले सन् २०१२ मा तोडेको थियो । माथिल्लो तामाकोसी आयोजनाको निर्माणको जिम्मा पनि सिनो होइड्रोले नै लिएको छ ।

भेरी-बबई डाइभर्सन, रसुवागढी जलविद्युत् परियोजना चीनको चाइना वाटर एन्ड इलेक्ट्रिक कर्पोरेसनले ठेक्का लिएको छ । त्रिशूली थ्री ए पनि चाइना गेजुवा कम्पनीले लिएको छ । चीनबाट सामान्य तवरदेखि दीर्घकालीन महत्त्व राख्ने क्षेत्रमा सहयोग प्राप्त भएको देखिन्छ । चीनले आफ्नो देशको सीमा जोडिएका १५ जिल्लामा खाद्यान्न सहयोग कार्यक्रम पनि राखेको छ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, भदौ २७, २०७९ १३:२५