मुगुका किसानको शताब्दी पुरानो खेती शैलीः मरीमरी दुःख गर्‍यो खानै पुग्दैन

परम्परागत ओखलको प्रयोग गरेर धान कुट्दै स्थानीय थार्प गाउँका ९, १० वर्षीया किशोरीहरू । तस्वीरः अच्युतराज भण्डारी

A+ A A-

सरकारको 'कृषिमा आधुनिकीकरण’ भन्ने नारा मुगुका कृषकका लागि खासै फलदायी बन्न सकेको छैन । असारे बाली होस् या कात्तिके बाली मुगुका कृषक परम्परागत पद्धति प्रयोगबाटै कृषिमा निर्भर हुँदा उत्पादन बढाउन सकेका छैनन् ।

पुस्तौँदेखि मुगुका कृषक धान, कोदो, घाँस काट्ने, सिमी उखेल्ने, मकै छोडाउने, बिस्कुन सुकाउने, भकारीमा थन्क्याउने, खेत खन्ने, जोत्नेलगायतका दर्जनौँ काम कुनै आधुनिक मेसिन तथा उपकरणको प्रयोगबिना गर्दै आएका छन् । करिब ८० प्रतिशत जनसंख्या कृषिमै निर्भर रहेको मुगुमा अझैसम्म कृषिका कुनै आधुनिक उपकरण भित्रिन नसक्दा समस्या भएको हो । जसकारण खेतीयोग्य जमिनमा उत्पादन घट्दै गएको स्थानीय कृषक बताउँछन् ।

हल गोरु, काठको हलो र जुवाको प्रयोग गरेर खेत जोत्दै खत्याड– ८, आम गाउँका कृषक । तस्वीरः अच्युतराज भण्डारी

मुगुका मुख्य बाली

उत्पादन घटेकै कारण सोरु गाउँपालिकामा करिब ७० प्रतिशत मानिस बजारको खाद्यान्न किन्न बाध्य छन् । धान, गहुँ, चिनो, काउनी, सिमी, मास र आलु धेरै फल्ने यस गाउँपालिकामा दुःख गरेअनुसारको बाली फल्न छोडेको स्थानीय बताउँछन् । समयमै आकाशे पानी नपर्ने, खडेरी धेरै पर्ने भएपछि स्थानीयले खेतीसमेत छोड्दै गएका छन् ।

छायाँनाथ रारा नागरपालिकामा पनि करिब ९० प्रतिशत बासिन्दा बजारकै चामलको भरमा पर्छन् । यस पालिकाका विभिन्न बस्तीमा आलु, समी, कोदो मकै, गहुँ बढी फल्ने गर्छ । तर पनि वर्षभरि खान पुग्दैन, धान एकदमै कम फल्ने गर्छ । सदरमुकाममा रहेको नगरपालिका हुँदा यहाँका अत्यधिक स्थानीय तरकारी खेती र अन्य व्यापार व्यवसायमा बढी आकर्षित छन् ।

त्यसो त यस पालिकामा खेतीयोग्य जमिन पनि खासै नभएको र भएको जमिनमा पनि आकाशे पानीको भर हुँदा स्थानीय स्याउ, सिमी, आलु, अन्य तरकारी खेतीमा बढी आकर्षित हुने गर्छन् । यहाँका नागरिक आलु, साग, सिमी, स्याउ, अन्य तरकारी बजारमा बेच्ने र बजारकै चामल बजार र खाद्यबाटै किनेर खाने गर्छन् ।

मुगम कार्मारोङ गाउँपालिकामा चिनो, काउनी, उवा र कोदो फले पनि धान भने करिब शून्यजस्तै फल्छ । खेतीयोग्य जमिन एकदमै कम भएको यस पालिकामा वर्षैभरि चामल किन्ने खाने गरिन्छ ।

मुगुको खत्याड गाउँपालिकाको करिब ८० प्रतिशत भूभागमा धान रोपिन्छ । बालीनाली उब्जनी र खेतीयोग्य जमिन धेरै भएको हिसाबमा यो पालिका जिल्लामै पहिलो मानिन्छ । यस पालिकामा करिब ८० प्रतिशत सर्वसाधारणलाई आफ्नै कृषि खेतीबाटै वर्षभरि खान पुग्छ ।

मुगुमा मुख्य गरी धान, गहुँ, कोदो, मकै, सिमी, मास, जौ बढी मात्रामा फल्छन् । त्यस्तै चिनो, काउनी, फापर, उवा पनि फल्छ ।

परम्परागत साधन जाल्लौराको प्रयोग गरेर मुगुको छायानाथ रारा – १३, थार्प गाउँका कृषक घरको छतमा स्थानीय बाली कोदो चुट्दै । तस्वीरः अच्युतराज भण्डारी

शताब्दीदेखि एउटै शैलीको कृषि खेती

पाँच वर्षको हुँदा आफ्ना हजुरबुबाले काठको हलो, जुवा र हल गोरुको प्रयोग गरेर खेत गरा जोतेको देखेका ६५ वर्षीय काल्चे लुहारले बुबा र आफूले पनि सोही औजार प्रयोग गरेर नै कृषि गरिरहेको बताए ।

'आफूले सम्झने बेलादेखि आजको समयसम्म जोत्ने, खन्ने, धान रोप्ने, काट्ने, गहुँ छर्ने टिप्ने र कात्तिके तथा असारे बाली लगाउने तथा भित्र्याउने काम परम्परागत शैलीमै गरिन्छ,’ उनले भने । नयाँ प्रविधि र उपकरण नहुँदा काम गर्न बढी खर्च, समय र मिहिनेत धेरै लाग्ने र उत्पादन नहुने गरेको उनले बताए ।

भौगोलिक विकटता र गरिबीका कारण २१औँ शताब्दीसम्म पनि मुगुकोे कृषि पद्धति परम्परागत शैलीमै चल्दै आएको अगुवा कृषकको भनाइ छ । आधुनिक कृषि प्रणालीसँगै स्थानीय उत्पादनमा जोड दिने सरकारी नारा भए पनि हामी दुर्गमका कृषकलाई बाबु बाजेको पालादेखि नै पुर्ख्यौली शैलीमै खेती गर्नुको विकल्प नभएको छायानाथ रारा नगरपालिका– १३ थार्प गाउँका बाकीलाल नेपालीले बताए । कुनै मेसिन, औजार र उपकरणबिनाको खेतीले उत्पादन नफस्टाएको उनको भनाइ छ ।

'अन्य मौसमभन्दा कात्तिकको समयमा धान, कोदो, मकै, सिमी, चिनो, काउनी, फापर, मासलगायतको कात्तिके बाली एकैसाथ खेत गरामा पाक्ने हुँदा कृषकलाई थप दुःख हुने गरेको खत्याड– ८ रिगागाउँका नवराज जोशीले बताए । ‘आधुनिक औजार उपकरण नहुँदा सबै काम हातैले गर्नुपर्ने बाध्यता छ’, उनले भने ।

मिहिनेत धेरै, उब्जनी कम

पुरानै शैलीको खेती पद्धतिले मिहिनेत धेरै उब्जनी कम हुने कृषकहरू बताउँछन् । सबै बाली लगाउनेदेखि अन्न भित्र्याउँदासम्म हातकै भरले काम गर्नुपर्ने अवस्था छ । खत्याड गाउपालिका– ९, जामिर गाउँका देविजन भण्डारी महिनौँ दुःख गरेर दु:खअनुसारको अन्न नफल्ने, अन्न बेच्दा एक पाथी धानको ५० रुपैयाँमा बेच्नुपर्ने, कोदो गहुँको पनि मूल्य नआउने भएपछि खेती गर्नै मन लाग्न छोडेको बताउँछन् ।

पछिल्लो समय खेती गरेर अन्न बेच्नुभन्दा ज्याला मजदुरी गर्दा दिनमै १ हजारदेखि २ हजारसम्म कमाउने हुनाले प्राय: स्थानीयहरू खेतीकिसानीतिर आकर्षित हुन छाडेको उनीहरू नै बताउँछन् । घरको खेती गरेर वर्षभरि खान नपुग्ने, ज्याला मजदुरी गरे दिनमै हजार, दुई हजार कमाइ हुने छायानाथ रारा नगरपालिका– ३ का बुद्धि तिरुवा बताउँछन् । ‘मिस्त्रीको काम गर्दा एक दिनमै २ हजारसम्म कमाउँछु । खेती गर्नुभन्दा मिस्त्री काम नै ठीक छ,’ उनले भने ।

परम्परागत शैलीको कृषि खेतीले मुगुमा बाली उब्जनी घट्दै गएपछि कृषकहरू दिनानुदिन कृषि क्षेत्र छोड्दै गएका छन् ।

परम्परागत ओखलमा कुटिन्छ धान

आधुनिक मिलको व्यवस्था नहुँदा बिहान बेलुकी भात खानका लागि परम्परागत ढुङ्गे ओखलमा धान कुटेर चामल निकाल्ने गरिन्छ । पाखुराको बलमा वर्षौंदेखि यसरी नै सबै काम हातैले गर्नुपर्ने हुँदा दिनानुदिन मुगुमा कृषि पेसा गर्नेको संख्या घट्दै गएको छ ।

हरेक काम मान्छेले नै गर्नुपर्ने हुँदा ससाना ९/१० वर्षे किशोरीहरू घरनजिकैको परम्परागत ढुङ्गे ओखलमा धान कुट्ने गर्छन् । आमा, बुबा बाहिर काम गर्न गएको बेला गाउँका साथीसंगी जम्मा भएर साना नानीहरू धान लिएर ओखलमा कुटेर चामल निकाल्ने गर्छन् ।

परम्परागत खेतीले न त आम्दानी, न सुख । कृषकको दुःखको क्षतिपूर्ति कसले पो दिन्छ र । उनीहरूको न त बाली बीमा नै हुन्छ । बितेको वर्ष मुगु खाद्य शाखामा ९ हजार क्विन्टल चामल ढुवानी हुँदासमेत यतिबेला खाद्य व्यवस्था तथा व्यापार कम्पनी लिमिटेड शाखामा चामल मौज्दात छैन । एक हप्ता यता खाद्य शाखामा चामल बिक्रीवितरण बन्द गरिएको छ । मुगुमा एक खाद्य शाखा, तीनवटा खाद्य डिपो र दुईवटा खाद्य वितरण केन्द्र छन् । यतिबेला सबै रित्तै छन् ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, भदौ १२, २०७९ ०६:०२