सही धस्काउनुअघि कर्मचारीको हात किन काँप्छ ?

A+ A A-

सरकारी कार्यालयमा सेवाग्राही भएर जाँदा प्राय: देखिने केही घटना यादगार हुन्छन् । प्राय: ती घटनाहरू दिक्दारी लाग्ने, यता र उता फाइल नचाउने, कर्मचारीको ठाडो बोली, सेवाग्राहीलाई हेप्ने, थकार्उने, काम कहिले हुन्छ पत्तो नहुने यस्ता कैयौँ स्मरणहरू सरकारी अड्डासँग जोडिएका घटना छन् । यस्ता घटना सामना नगरेको प्राय: नेपाली भेटिँदैन होला । भेटिन्छ भने कि उसले भनसुन कि बिचौलियाबाट काम लिएको छ ।

सरकारी कर्मचारीबारेमा आउने यस्ता कुराहरू के सबै सत्य हुन् त ? यसको अर्को पाटो पनि हुन सक्छ नि ? यही आँखाबाट सिंहदरबारलाई नियाल्दा केही फरक देखियो । त्यो हो, फाइलमा हस्ताक्षर गर्नभन्दा पहिला कर्मचारीको हात काँप्दो रहेछ आखिर किन ?

जिल्ला कार्यालयबाट फाइल उठेर, विभाग हुँदै मन्त्रालय आएको फाइल सही गर्ने बेला एक जना सचिवको हात लुगलुग काँपेको देखेपछि मेरो मनमा प्रश्न उब्जेको थियो किन यसरी हात काँप्छ ? कतै यो रोग त हैन ? सचिव मात्र होइन, सहसचिव, उपसचिवहुँदै तल-तल कर्मचारीहरूमा पनि यो ‘रोग’ रहेछ । अर्को दिन गएर उनै सचिवलाई मैले सोधेँ,‘सही गर्ने बेला हजुरको हात किन काँप्छ ?’

मेरो कुरा सुनेपछि सचिव एकछिन मौन हुनुभयो । एकछिन वातावरण शान्त रह्यो । एकले अर्कालाई हेरेको हेर्‍यै मात्र भयौँ । मलाई लाग्यो- मेरो प्रश्नले उहाँलाई गहिरो चोट पुग्यो । फोन पनि उठाउन छाड्नुभयो । एकछिन यस्तै वातावरण थियो । त्यही बेला, एक जना कर्मचारी सचिवको कार्यकक्षमा पसे । उनको हातमा फाइल र रजिस्टर थियो । त्यो रजिस्टरमा हस्ताक्षर गर्दा सचिवको हात काँपेन । अर्थात् सामान्य हिसाबले सही गर्नुभयो ।

ती कर्मचारी बाहिर गए । अब सचिव मसँग बोल्न थाल्नुभयो, ‘सबै हस्ताक्षरमा मेरो हात काँप्छ त ? देख्नुभयो नि ?’ अब मलाई झन् कौतुहलता भयो । र, मैले पुनः प्रश्न गरेँ, ‘टिप्पणी र आदेशवाला फाइलमा मात्र हो त सचिवज्यू हात काँप्ने ?’ मेरो प्रश्न भुईंमा झर्न नपाउँदै उहाँ बोल्नुभयो, ‘हेऽऽऽऽ राजेशजी, किन एउटै कुरा लम्बेतान बनाउनुहुन्छ, निर्णय गर्दा डर त लागिहाल्छ नि !’ बल्ल थाहा भयो हात काँपेको फाइल निर्णय गर्ने प्रकृतिको थियो । जुन सही गर्दा हात काँपेन त्यो कार्यक्रममा सहभागी भएको उपस्थितिको हस्ताक्षर थियो, सामान्य अवस्थामा टुंगियो ।

‘हजुरले निर्णय मात्र गर्नुहुन्न मन्त्रीकहाँ निर्णयार्थ सिफारिस पनि त गर्नुहुन्छ नि ?’ मेरो यो प्रश्न सुनेपछि उहाँ अलि उदास जस्तो हुनुभयो । म फेरि बोलेँ, ‘मन्त्री परिषद्‌मा जाने प्रस्ताव नै हजुरले सही गर्नुहुन्छ ? अरु यस्ता प्रकृतिका कति फाइल हुन्छन् कहाँ-कहाँ सही गर्नुपर्छ डर लाग्नु स्वाभाविक हो ।’

एकछिन भित्र कसैलाई नपठाउन सहयोगीलाई निर्देश गरी मसँग खुलेर कुरा गर्न खोज्नुभयो । ‘न्याय दिनेदेखि अन्याय गर्नेसम्मका फाइलमा सही गर्नुपर्छ, राम्रो नराम्रो के हो बुझ्न नपाएरै सही गर्नुपर्छ । एक सहीले कतिको जीवन तलमाथि पनि पर्न सक्छ, भोलि जेल पनि जानुपर्ने हुन्छ, धम्की खाने कुरा त सामान्य भयो ।’ मलाई प्रतिप्रश्न गर्नुभयो, ‘अब बुझ्नुभयो नि किन हात काँप्छ भनेर ? के तपाईंलाई डर लाग्दैन ?’

जिल्ला कार्यालयबाट फाइल उठेर विभागहुँदै मन्त्रालय आएको फाइल सही गर्ने बेला एक जना सचिवको हात लुगलुग काँपेको देखेपछि मेरो मनमा प्रश्न उब्जेको थियो– किन यसरी हात काँप्छ ? कतै यो रोग त हैन ? सचिव मात्र होइन, सहसचिव, उपसचिवहुँदै तल्लो तहका कर्मचारीहरूमा पनि यो ‘रोग’ रहेछ ।

अब म अर्को सचिवकहाँ जाने विचार गरेँ । दुईपटकसम्म हात काँपेको देखेको छु । अर्थात् सही गर्दा डराएको अनुभव गरेको छु । उहाँले नै दिएको समयमा पुगे । कार्यकक्षभर मानिसहरू थिए । कुरा गर्न मन लागेन । सञ्चो विसञ्चो सोधे, यस्तैयस्तै हालचाल बुझ्ने कुराहरू भए । विस्तारै कार्यकक्ष खाली भयो । उहाँ र म मात्र भएपछि मैले प्रसंग निकालेँ । ‘फाइलमा सही गर्दा कर्मचारीलाई निकै डर लाग्छ कि के हो है ? हातसमेत काँपेको देखेको छु, किन होला ?’ निकै उत्साहित मोडमा बोल्न थाल्नुभयो, ‘कस्तो मनको कुरा गरेको होला तपाईंले । दिनभर सही गरेको फाइलबारे बेलुका सम्झिने हो भने रातभर निन्द्रा लाग्दैन ।’ भोलि के हुने हो भन्ने कुनै ग्यारेन्टी छैन । जसले फाइल पेस गरेको छ, उसैले त्यही फाइलको कपी अख्तियार, शक्तिकेन्द्र र सञ्चारमाध्यममा पुर्‍याउने उत्तिकै सम्भावना हुँदोरहेछ ।

उहाँसँग दुई अनुभव रहेछन् । विभागका एक उपसचिवलाई मन्त्री र सचिव एकै ठाउँमा बसेर यस्तो फाइल उठाएर ल्याउनू भनेछन् । जुन मौखिक आदेश थियो । आदेश पालना गर्दै महानिर्देशक (सहसचिव) को समेत राय राखेर फाइल मन्त्रालय गएछ । मन्त्रालयमा पुगेको भोलिपल्ट अख्तियारबाट ती उपसचिवलाई फोन आएछ । फाइलबारे चासो राखेछन् । ती उपसचिवले मन्त्रालयमा गएर सचिवलाई अख्तियारबाट चासो राखेको कुरा सुनाएछन् । यस्तो फाइल पेस गर्ने कुनै आदेश नदिएको भनेर सचिव पन्छिएछन् । एक महिनासम्म अख्तियारको केरकारमा परेपछि बल्ल ती उपसचिवले उन्मुक्ति पाएछन् ।

मन्त्रालय, विभाग, सम्बन्धित कार्यालयका प्रमुख, कर्मचारीहरू बसेर छलफल गरेपछि फाइल कसरी अगाडि बढाउने भन्ने सल्लाह भएछ । कार्यालयबाट फाइल उठेर विभाग हुँदै मन्त्रालयमा आएछ । मन्त्रालयको सम्बन्धित महाशाखाबाट निर्णयार्थ सचिवकोमा फाइल आयो । सचिवले सही गरेको पाँच मिनेटमा पत्रिकामा समाचार आएछ । यस्तो उस्तो फाइल, यति चलखेल उति चलखेल भनेर । समाचारमा भनिएजस्तो कुनै कुरा त्यो फाइलमा थिएन । समाचारलाई आधार मानेर अख्तियारले फाइल लग्यो । काम भएन । जति बेला अख्तियारले कुनै कैफियत नभएको भन्यो- त्यतिबेला यो विषय ढिला भइसकेको थियो ।

सहसचिवले पनि मलाई गजबको अनुभव सुनाउनुभएको छ । कर्मचारी सरुवाको बेला थियो, कर्मचारी संगठनले लिस्ट ल्याएर दियो । त्यो लिस्ट बुझाउन आएका सदस्यले एकछिनपछि फोन गरेर 'केही मानिसको काम नगर्नू नि त्यो लिस्टमा भए पनि' भने । संस्थागत लिस्ट छ के हुन्छ र भनेर सरुवाको निर्णय भयो, केही बेरमा 'लाखौँ खाएर सरुवा' भनेर समाचार आयो ।

सिंहदरबारमा जति छाडा, मतिभ्रष्ट, काम नगर्ने कर्मचारी छन् त्यति नै इमानदार कर्मचारी पनि छन् । कति त डरले लुगलुग हुनेहरू पनि छन् । यसरी लुगलुग हुनुपर्ने केही कारणहरू रहेछन् । कर्मचारीहरूले नै सुनाएका केही कारणहरू । जसका कारण फाइलमा सही गर्नुभन्दा पहिला हात काँप्छ ।

अख्तियार: कुनै काम हुन पाएको छैन, अख्तियारमा उजुरीको चाङ लागिहाल्दो रहेछ । जसले फाइल अगाडि बढाएको छ, उसैबाट उजुरी जाने त्यति नै सम्भावना हुँदोरहेछ । सही गर्नुभन्दा अगाडि एकपटक सोच्नुपर्ने भएको अख्तियारकै कारण हो । गलत गर्नेहरूलाई त ठीकै हो, इमानदार र नियत खराब नभएका फाइलबारे पनि अनावश्यक झन्झट गराउन अख्तियार सजिलो माध्यम हो ।

समाचारः फाइलका निर्णयहरूका समाचार आउँदा नियत जोडिएर आउने गरेको छ । निर्णय र प्रभाव एकातिर छ, समाचार अर्कोतिर आएको छ । त्यसैगरी समाचार लेखाउनेहरूको नियत पनि केही छ कि भन्ने नसोची समाचार आउँछ । निर्णय गरेर बदनामी कमाउनुपर्छ कि भनेर कर्मचारीहरू डराउँदा रहेछन् ।

सुलसुले प्रवृत्ति: कहाँ के भइरहेको छ, के गरिरहेको छ भनेर चासो राख्ने, सानो कुरा सुन्नासाथ समाचार, उजुरी बोकेर हिँड्ने कर्मचारीहरू, नेताका वरपर जोडिएकाहरू आजकल सिंहदरबारमा धेरै छन् । जसका कारण जुनसुकै बेला पनि कर्मचारीलाई डर छ, बदनामी र उजुरीको ।

कर्मचारीका संगठन र नेताहरूः आफ्नो अनुकूल काम भएन भने कर्मचारी संगठन र यसका नेताहरूले धम्क्याउने, समाचार लेख्न लगाउने, उजुरी हाल्न उकास्नेजस्ता गतिविधि धेरै गर्छन् भन्ने कर्मचारीवृत्तमा नै बढी चर्चा छ । केही घटनाहरूले पनि पुष्टि गरेको छ ।

लिसो टाँसिएझैँ कार्यालय नछोडेका कर्मचारीः विभिन्न स्वार्थ राखेर सधैँ त्यही कार्यालयमा रहेका कर्मचारीहरू पनि चलखेलमा माहिर छन् । उनीहरूको अनुकूल काम नहुनासाथ उजुरी र समाचार लेखाउन लागिहाल्छन् ।

विश्वासको कमी: कर्मचारीहरूमा मौलाएको ठूलो रोग हो विश्वासको कमी । फाइलैपिच्छे शंका र बदनामी जोडिएको हुन्छ । सही गर्न पाएको छैन उजुरी, समाचार आउँछ कि भनेर आफ्नै साथी, मातहतको कर्मचारी, उच्चपदस्थहरूसँग सबै डरले थर्कमान छन् ।

कहाँ के भइरहेको छ, के गरिरहेको छ भनेर चासो राख्ने, सानो कुरा सुन्नासाथ समाचार, उजुरी बोकेर हिँड्ने कर्मचारीहरू, नेताका वरपर जोडिएकाहरू आजकल सिंहदरबारमा धेरै छन् । जसका कारण जुनसुकै बेला पनि कर्मचारीलाई डर छ, बदनामी र उजुरीको ।

ठालु प्रवृत्तिः कर्मचारी भन्ने जात नै ठालु हो । अरुभन्दा विशेष देखाएन भने ऊ कसरी कर्मचारी भयो र ? यही शैली आफैँलाई बदनामी कमाउने माध्यम पनि भएको छ । समस्याहरूलाई नसुन्ने, काममा फोकस नहुने, अरुलाई नगन्ने, काम ढिलासुस्ती गरिदिने, बार्गेनिङ गरेको थाहा पाउँदा गाली गरेजस्तो गर्ने तर सूचना पहिल्यै पुर्‍याउने गरेका कारण पनि स्वयम्‌ कर्मचारीहरूलाई हैरानी भइरहेको छ ।

बार्गेनिङ: हरेक फाइलमा के आउँछ, यो निर्णय गर्दा के पाउँछु, अगाडि बढाउँदा के आउँछ भन्ने हेरेका कारण त्यो प्रवृत्ति मौलाउँदै गएको छ ।

भनसुनः प्राय: कामहरू भनसुनबिना हुँदैन । भनसुन लगाउन पैसा चाहिन्छ भन्ने मान्यता स्थापित छ ।

विषयगत दक्षताः विषयगत दक्षता भएका कर्मचारी सिंहदरबारमा लगभग पाउन छाडिएको छ । छिटोछिटो हुने सरुवाका कारण कर्मचारीहरू विषयगत दक्षताबाट टाढा छन् । जब दक्षता छैन भने अर्कोले चलखेल गर्छ नै ।

कमाउ धन्दाः खरिदारमा जागिर खाएको १० वर्ष नहुँदै काठमाडौंमा साढे दुईतले घर, पचास लाखको गाडी कसरी सम्भव हुन्छ । यसरी कमाउन केही कर्मचारी लागेका कारण अरु कर्मचारीलाई पनि त्यहीअनुसार हेरिँदा त्रासको वातावरण बन्छ ।

मन्त्रीहरूको चलखेलः मन्त्रीहरूले कर्मचारीलाई काम लगाउने, विवाद भएपछि पन्छिने प्रवृत्ति निकै मौलाएको छ । कर्मचारीलाई दोष लगाएर आफू निकै क्रान्तिकारी हुने क्रम राजनीतिक नेतृत्वहरूमा द्रूत गतिमा विकास भइरहेको छ । केही गरौँ राम्रोबाहेक केही छैन, जनताको सेवक हुँ जति बस्छु जनताका लागि राम्रो गर्छु भन्ने मन्त्रीहरूले पनि फाइलपिच्छे नियत राख्ने, आफ्नो अनुकूल भएन भने कर्मचारीलाई थर्काउने, सरुवा गर्ने त्यति गर्दा पनि नभए समाचार लेखाउन लगाउने गर्छन् ।

बिचौलियाको बिगबिगीः सिंहदरबारमा बिचौलिया लगभग कर्मचारी बराबर नै छन् । कर्मचारीले पनि बिचौलियाको काम गर्छन् । बिचौलियाले भनेअनुसार काम भएन भने उजुरी र समाचार आउने लगभग पक्का हुन्छ । काम गर्‍यो भने पनि आउँछ । किनभने बिचौलियाले ल्याएको काममा कैफियत हुन्छ नै ।

यी र यस्ता थुप्रै कारण कर्मचारी फाइलमा सही गर्नुभन्दा पहिला डर मान्दा रहेछन् । कर्मचारीले निर्धक्क भएर काम गर्ने वातावरण नबनेसम्म कसरी देशमा विकास होला र ? गलत गर्ने कर्मचारीहरूको पक्षमा नलागी स्वयम्‌ कर्मचारीले पनि जनताको सेवक भएको परिचय दिन ढिला भइसकेको छ । जनताको सेवक हुँ, गलत नियत राखेर काम गर्दिनँ भन्ने प्रण भयो भने सही गर्नुभन्दा पहिला डराउनुपर्दैन । डरलाई शक्तिमा बदलेर खराब नियतका फाइलको विपक्षमा बोल्न सकिन्छ । विषयगत दक्षता र कर्मचारीका केही प्रवृत्तिहरू बेलैमा सच्चिन भने जरुरी छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, भदौ ८, २०७९ १६:२९