टर्कीको कपडा फ्याक्ट्रीबाट संसारको कथा भन्ने सिनेमा

A+ A A-

यो फिल्म सुरु हुँदा ठूलो मेसिन चलेको आवाज सुनिन्छ । त्यो आवाज नेम क्रेडिट आउञ्जेल बजिरहन्छ । मेसिनको आवाज सुनेर थाहा हुन्छ, त्यो कुनै फ्याक्ट्रीको आवाज हो । लगातार बजिरहने फ्याक्ट्रीको आवाज । नाम सकिएसँगै जब दृश्य खुल्छ, त्यो मेसिन कपडा फ्याक्ट्रीमा चलिरहेको हो भन्ने थाहा हुन्छ । सेतो कपडाको थुप्रोलाई घुमाउँदै, थुपार्दै, यताउता सार्दै मेसिन चलिरहेका केही दृश्य क्यामेराले देखाइरहन्छ । पहिलोपल्ट देखिने मान्छे कपडाको थुप्रेको पर तयारी कपडालाई मेसिनमा लोड गरिरहेका देखिन्छन् । त्यसपछि मेसिनसँगसँगै लागेर काम गरिरहेका अरू मान्छेहरू पनि देखिन्छन् ।

त्यो कपडा फ्याक्ट्री कदिरका बाबुको हो । उनका बाबु अहिले वृद्ध भएकाले फ्याक्ट्रीको सबै काम उसको दाजु हलिलले हेर्छ । कदिर पनि फ्याक्ट्रीमा काम गर्छ तर उसको भूमिका खासै धेरै छैन । ऊ भूमिकाका लागि खासै धेरै प्रयास पनि गर्दैन । एक दिन त्यो फ्याक्ट्रीमा मेसिन मर्मत गर्ने हुँदा एक जना मान्छे जल्छ । उसलाई उपचार गर्न अस्पताल पुर्‍याइन्छ । उसले मेसिन मर्मत गर्न जाँदा सुरक्षाका सामग्री लगाएको हुँदैन । ऊ त्यसरी घाइते भएसँगै फ्याक्ट्रीलाई पर्न सक्ने कानुनी सङ्कट अनि त्यो सङ्कट टार्नलाई उनीहरूले गर्ने अनैतिक प्रयास नै ‘बिट्विन टु डोअन्स’ को मुख्य कथा हो ।

कानुनी रूपमा आफू बलियो हुनलाई कदिरको परिवारले घाइते कामदारको परिवारलाई रकम दिएर सहयोग गर्न खोज्छ । उनीहरूलाई कामदार रक्सी खाने मान्छे थियो भनेर प्रमाणित गर्न खोज्छ । त्यसमा कदिर पनि मिसिन्छ । सुरुमा राम्रो नै बोलेर उनीहरूसँग प्रस्तुत हुँदै गर्दा बिस्तारै परिस्थिति असहज बन्न थाल्छ । कदिर त्यो प्रक्रियामा थाहा नै नपाई घुस्छ । अनि थाहा नै नपाई उनीहरूले गर्ने अनैतिक कामको हिस्सा बन्दै जान्छ ।

फिल्मले दुर्घटनापछिका ती घटनाहरू देखाउँदै गर्दा संसारमा विद्यमान ठूलाठूला उद्योगले साधारण मानिस र उसको जीवनलाई हेर्ने दृष्टिकोण पोखिँदै जान्छ । ठूलो तहको मानिसले सानो तहका मानिसलाई गर्ने अमानवीय व्यवहार झल्किँदै जान्छ । अरूका लागि जोखिम मोलेर काम गर्ने वर्ग संसारमा कति असुरक्षित छ र उसको जीवनको मूल्य माथिल्लो वर्गका मानिसको नजरमा कति सस्तो छ भन्ने पनि देखाउँछ । फ्याक्ट्रीभित्रको मेसिनको कथा भन्दै यो फिल्मले मानवीय संवेदना र नैतिकता आफूलाई जसरी पनि बचाउनुपर्ने सङ्कटको क्षणमा कसरी हराउँदै जान्छ भन्ने पनि बताउँछ ।

टर्कीको एक फ्याक्ट्रीको दुर्घटनाको कथा भएर पनि यो फिल्मले संसारका ती सबै फ्याक्ट्रीको कथा भन्छ, जुन कामदारको सुरक्षामा असंवेदनशील छन् । जसका लागि कोही घाइते हुनु वा मर्नु केवल एउटा सामान्य घटना मात्र हो । जो एउटा मान्छेको मूल्यलाई पैसासँग तौलिन खोज्छन् ।

कतारमा विश्वकपका लागि बनेका अनेकौँ रङ्गशाला बनाउने क्रममा हजारौँ कामदारले ज्यान गुमाएका छन् । त्यहाँ कामदारको सुरक्षामा पर्याप्त काम नभएको भनेर पटकपटक आलोचना भयो तर त्यसले कामदारको मृत्यु रोकेन । नेपालमा नै पनि कामदारहरूको अवस्था नाजुक छ ।

काठमाडौंमा बन्ने घरमा काम गर्ने कामदारहरूलाई हेर्ने हो भने सानो गल्ती हुनासाथ ज्यान नै जाने अवस्था छ । अग्लाअग्ला भवनमा रङ लगाउने काम गर्दा पनि उनीहरूको कम्मरमा सुरक्षा पेटीसम्म हुँदैन । यो फिल्मले एक कामदारको पक्षबाट ती सबै कामदारहरूको कथा भन्छ, जो आफ्नो कार्यक्षेत्रमा असुरक्षित छन् । जो सकुशल भएर काम गरुञ्जेल फ्याक्ट्रीका लागि प्रिय छन् र त्यो गर्न नसक्नासाथ अप्रिय छन् ।

०००

फ्याक्ट्रीको कर्कश आवाजबाट सुरु गर्नु र फ्याक्ट्रीको काम गराइलाई लगातार खिचिराख्नुमा निर्देशक सलमान नकारको गहन उद्देश्य छ । त्यो आवाज यस्तो छ, जहाँ बोल्दा ठूलो आवाजमा बोल्नुपर्छ । जहाँ हतपति कोही बोलेकै सुनिँदैन । अनि मेसिन त्यसरी चलेको छ कि कहिल्यै रोकिँदैन । काम लगाउने मान्छेले मेसिन चलेको ठाउँमा काम गर्ने मान्छे मेसिनजसरी नै काम गरोस् भन्ने चाहन्छन् । कहिल्यै नरोकियोस् भन्ने चाहन्छन् । मेसिनले मान्छेलाई मेसिनजस्तो बनाएको सन्दर्भलाई उनी पटकपटक ल्याइरहन्छन् ।

सन् १९३६ मा बनेको चार्ली च्याप्लिनको चर्चित फिल्म ‘मोडर्न टाइम्स’ मा एउटा दृश्य छ, जहाँ मुख्य पात्रको काम मेसिनमा लगातार आइरहने बोल्टुहरू कस्ने हुन्छ । त्यो यति लगातार आइरहन्छ कि कस्ने काम गर्नेलाई झिमिक्क गर्ने पनि फुर्सद हुँदैन । एकपल्ट झिमिक्क गरिसक्दा आफूले कस्नुपर्ने बोल्टु छुट्छ । अझ उनीहरू अल्छी गरेजस्तो लाग्यो भने सुपरभाइजरले मेसिनको गति बढाउँछन् । त्यसरी एउटा बोल्टु छुट्दा त्यसलाई कस्न चार्ली च्याप्लिन त्यो मेसिनभित्रै छिर्छन् ।

औद्योगिकीकरणले तीव्र गति लिइरहेको समयमा मेसिनले कसरी मान्छेलाई दास बनाइरहेको छ र मेसिनजस्तो बनाउन खोजिरहेको छ भन्ने कुरामा व्यङ्ग गरेको त्यो फिल्म बनेको लगभग १०० वर्ष पुग्न लागेको छ । तर, अहिलेको पनि अवस्था फरक छैन । अझ त्योभन्दा विकराल भइरहेको छ । जुन अवस्था सन् २०२१ को यो फिल्मले देखाउँछ ।

जुन मेसिन मर्मत गर्न भनेर कामदार छिर्छ, उसले कुनै पनि सुरक्षाका संयन्त्र लगाएको हुँदैन । त्यसलाई लगाउनु अनिवार्य पनि गराइएको हुँदैन । फिल्मको एउटा दृश्यमा कदिरलाई अर्को कामदार भन्छ, 'त्यो मेसिन पटकपटक त्यसरी नै बिग्रिरहेको थियो । त्यस्तै धराप नै थियो ।' तर पनि त्यसलाई चलाइरहिएको हुन्छ । अहिले धराप मेसिनहरू चलाउने र त्यसले मान्छेको ज्यान लिने क्रम फ्याक्ट्रीहरूले गरिरहेका छन् ।

बिम्बात्मक रूपमा हेर्ने हो भने त्यसलाई धराप प्रणाली पनि भन्न मिल्छ । जुन प्रणाली चलिरहेको त छ भन्दै अनेकौँ दुर्घटना निम्त्याउने माध्यम बनिरहन्छ । अनि दुर्घटना भएपछि पनि भइरहेको त हो भन्दै आँखा चिम्लिरहन्छ । यो फिल्मले धराप प्रणालीको कारण कसरी काम गरी खाने वर्गले आफ्नो शरीर गुमाइरहनुपरेको छ भन्ने देखाउँछ ।

अनि सँगै कानुनी रूपमा आफू बच्न उनीहरूले गर्ने असंवेदनशील हर्कतले उद्योगी वर्गले कामदार वर्गलाई हेर्ने नजर बताइदिन्छ । कामदारको श्रीमतीलाई घाइते भएको आफ्नो श्रीमान् भेट्न दिइँदैन । बरु उनलाई श्रीमान् रक्सी खान्थ्यो भन्ने खाले स्टेटमेन्टमा हस्ताक्षर गराउन खोजिन्छ ।

एउटा दृश्यमा कदिर अस्पतालमा आएका कामदारका परिवारकोमा जान्छ र वकिलले श्रीमतीले लेखेको जस्तो बनाएको लिखित बयान सुनाउँछ । त्यहाँ आफ्नो श्रीमान्‌ले अन्त जागिर नपाएका कारण फ्याक्ट्रीले काम दिएर गुन लगाएको र उसले रक्सी खाने गरेको कुरा लेखिएको हुन्छ । परिवार उसलाई त्यो पढ्न लगाउँछन् । उसलाई पढ्दै गर्दासमेत अप्ठ्यारो लाग्ने ती अमानवीय वाक्यहरू सुनेपछि उसले पढ्दैगर्दा बीचैमा रोकेर श्रीमती रुँदै भन्छिन्, ‘मैले यो कुरा कहिले भनेँ ?’ उनले बोलेको यो संवादले माथिल्लो वर्ग आफूलाई जोगाउनका लागि कुन हदसम्म मानवीय रूपमा गिर्न सक्छ भन्ने देखाउँछ ।

०००

यो फिल्मले कपडा फ्याक्ट्रीको कथा भन्नु पनि साङ्केतिक छ । कपडा अर्थात् संसारले लगाउने लुगा । लुगा अर्थात् शरीर ढाक्ने साधन । फ्याक्ट्रीमा सबै कपडा सेतो मात्र उत्पादन हुन्छ । सेतो रङको बिम्ब फिल्ममा पटकपटक आइरहन्छ । एउटा दृश्यमा कदिरलाई पहिलोपल्ट घरमा बोलाउँदै गरेकी उसकी प्रेमिका भन्छिन्, ‘सेतो सर्ट लगाएर आउनू ।’ कदिरको सर्ट घाइतेलाई अस्पताल लैजाँदा रगत लागेर मैलिएको हुन्छ । ऊ त्यहाँबाट सिधै वकिलकोमा जान्छे । वकिल आफूसँग धेरै खाले सर्ट भएको प्रसङ्ग सुनाउँदै उसलाई आफ्नो कुनै सर्ट ल्याइदिन कामदारलाई अह्राउँछ । उसको काम गर्ने महिला सेतो र नीलो रङको सर्ट लिएर आउँछिन् । कदिर सेतो लगाउँदैन । नीलो लगाउँछ ।

सेतो रङले पारदर्शिता बुझाउँछ । स्पष्टता बुझाउँछ । तर, त्यो कुरा फिल्ममा कदिर र उसको परिवारले देखाउँदैनन् । उनीहरू कामदारकी श्रीमतीलाई श्रीमान्‌को अवस्था ठ्याक्कै कस्तो छ, भन्दैनन् । बरु उनले फ्याक्ट्रीबाट कुनै सहयोग लिएमा कानुनी रूपमा सजिलो हुन्छ भन्ने वकिलको सल्लाहलाई कसरी हुन्छ मनाउन लागिरहन्छन् ।

कदिर पटकपटक उनलाई पैसा लिन अनुरोध गर्छ । कहिले उनको कुरा बुझ्ने मान्छे भएर । कहिले उनको छोरासँग नजिकिएर मन जित्न खोज्छ । कतिसम्म भने उनको श्रीमान्‌को अवस्थाबारेमा गोप्य कुरा थाहा पाइसकेपछि पनि ऊ केही भएको छैनजसरी पैसा पुर्‍याउन उनको घर जान्छ । उसको व्यवहार पारदर्शी छैन । यस्तै, अर्को प्रसङ्गमा प्रेमिका उसलाई दाह्री काट्न भन्छिन् । त्यसले सुहाउँछ पनि भन्छिन् । ऊ काट्छ । सफा हुन्छ । दाह्री काटेर सफा भए पनि उसले फिल्ममा गर्ने व्यवहार सफा भने छैन ।

२४ घण्टाको समयावधिमा सकिने फिल्ममा ऊ नीलो सर्ट फेरेपछि बाँकी लुगा फेर्दैन । त्यो सर्टको माध्यमबाट निर्देशकले ऊ भएका अन्य फ्रेमहरूमा ऊ भएर पनि छैन भन्ने देखाउँछन् । एउटा फ्रेममा उसका बाबु र दाजुले सेतो सर्ट लगाएका छन् । ऊ उनीहरूको बीचमा छ । उनीहरूभन्दा ऊ फरक छ । प्रेमिकाकोमा खाना खान जाँदा पनि ऊ त्यहाँ नपर्ने जसरी अलग्गै देखिन्छ । त्यतिञ्जेल ऊ आफ्नो बाबु र दाजुभन्दा फरक नै छु भन्ने सोचिरहेको थियो । यसरी रङको माध्यमबाट फिल्मले उसको सकस र द्विविधा पनि प्रतिबिम्बित गरेको छ ।

०००

कदिर यो फिल्मको त्यो चरित्र हो, जो मात्र नैतिक असमञ्जस्यमा छ । ऊ परिवारको सबैभन्दा कान्छो सदस्य हो । ऊ सबैभन्दा नयाँ पिँढी हो । नयाँ पुस्ताबाट अक्सर रूपान्तरणको आशा राखिन्छ पनि । ऊ केही हदसम्म नैतिकताको कुरा गर्छ पनि । तर, जब आफूलाई नै जोगाउनुपर्ने अवस्था आउँछ, ऊ पनि गल्छ । ऊ नयाँ पुस्ता हो, कुरा बुझ्ने मान्छे हो । तर ऊबाट पनि सबैले सोचेको जस्तो परिवर्तन सम्भव छैन । ऊ कसैको कुरा सुन्न सक्छ । कसैलाई नजिकैबाट बुझ्न सक्छ । तर ऊ पनि त्यही सिङ्गो प्रणालीको एक हिस्सा हो । ऊ प्रणाली नै छोडेर भाग्न सक्दैन । विद्रोह पनि गर्न सक्दैन । लुकाइएका गोप्य कुरा खोतलेर छरपस्ट पार्न पनि सक्दैन । ऊ यो फिल्ममा पटकपटक नैतिक आधारको कुरा गर्छ तर ऊ स्वयम्‌लाई पनि धेरै हिसाबले छायामा पारिएको छ । उसलाई यस्तो डर बिछ्याइएको छ कि ऊ त्यही प्रणालीमा पर्न बाध्य छ ।

त्यसैले पनि ऊ सबै कुरा थाहा पाइसक्दा पनि कामदारकी श्रीमतीलाई साँचो कुरा बताउन सक्दैन । ऊ आफ्नै बाबुलाई पनि पटकपटक साँचो कुरा बताउन सक्दैन । उसले एउटा दृश्यमा प्रेमिकालाई भन्छ, ‘म छिट्टै बाबुलाई हाम्रोबारेमा बताउँछु ।’ प्रेमिका भन्छिन्, ‘आफूले चुरोट खाने कुरा त अहिलेसम्म बताउन सकेको छैन ।’ ऊ आफ्नोबारेमा भन्न नसक्ने कुरा भनेर फिल्मले पुरानो पुस्तासँग नयाँ पुस्ता कसरी जकडिएको छ भन्ने बताउँछ । जस्तो कि हाम्रो राजनीतिक दलमा छ ।

नयाँ पुस्ताका युवाहरूबाट अक्सर परिवर्तनको आशा राखिन्छ । तर, तिनको हुर्काइ र प्रशिक्षण अहिले भएकै नेताहरूजस्तो बन्नेछ भन्ने भुलिन्छ । अहिलेका प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा कुनै बेला नयाँ पुस्तालाई अगाडि आउन दिनुपर्छ भनेर विद्रोह गर्ने युवानेता थिए । तर, अहिले गिरिजाकै अवस्थामा आइपुग्दा उनी गिरिजाभन्दा पनि बढी सत्तालोलुप भएर निस्किएका छन् । फिल्मले एउटा पारिवारिक फ्याक्ट्री चलाउने मान्छेको पक्षबाट संसारमै चल्ने शक्ति र त्यसको असंवेदनशील हर्कतहरूको उजागर गरेको छ । जुन कुरा फ्याक्ट्रीबाहेक शक्तिको अभ्यास हुने हरेक क्षेत्रमा उस्तै छन् ।

०००

फिल्मको अन्त्यमा फेरि पनि फ्याक्ट्रीको काम चलिरहेको देखिन्छ । फेरि पनि मेसिनको आवाज आइरहेको देखिन्छ । त्यो सबै घटना भइसकेपछि पनि फ्याक्ट्री त्यसरी नै चलिरहेको छ । मानौँ कि केही भएकै छैन । त्यो घटना भएपछि मेसिनलाई केही समय नचलाउनू भनिएको हुन्छ तर फेरि चलाइन्छ । मानौँ कि अर्को कुनै जोखिम नै छैन । जसरी त्यत्तिका मान्छे मरेपछि पनि कतारको रङ्गशालामा मान्छे मर्ने क्रम फेरिएन । विदेशका फ्याक्ट्रीहरूमा हुने दुर्घटना न्यूनीकरण भएन । जसरी फ्याक्ट्री अहिले पनि अर्को कुनै दुर्घटना पर्खिरहेजसरी चलिरहेका छन् । यस्तो लाग्छ, संसारमा उद्योग चलाउनेहरू मान्छे हैनन्, फ्याक्ट्री मात्र हुन् । मान्छेले बनाएका मेसिनलाई चलाउने मान्छे हैनन्, मेसिन मात्र हुन् ।

हेर्नुहोस् फिल्म ‘बिट्विन टु डोअन्स’को ट्रेलर: