पोखरालाई यस कारण बनाउनुपर्छ पर्यटकीय राजधानी

तस्वीर स्रोतः पोखरा अल्ट्रालाइट।

A+ A A-

कोभिड–१९ को महामारीबाट विश्वव्यापी रूपमा नै नराम्ररी प्रभावित बन्न पुग्यो– पर्यटन व्यवसाय । पर्यटन वर्ष मनाउने तयारी गरिरहेकै बेला कोरोनाले नेपाली पर्यटन व्यवसायमा आघात पुर्‍यायो ।

यद्यपि कोरोनाबाट पर्यटन क्षेत्र फेरि जुरमुराएर उठ्न सक्ने संकेत भने देखिएका छन् । सरकारी र निजी क्षेत्र जुट्दा पर्यटन व्यवसायलाई चाँडै नै पुरानै लयमा फर्काउन सकिन्छ । सरकारको तर्फबाट हालसालै संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयले ७३ बुँदे पुनरुत्थानका कार्ययोजना ल्याएको छ भने निजीक्षेत्रले पनि आन्तरिक र अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटन उकासिने अपेक्षा लिएको छ । यस परिवेशमा पर्यटनलाई राष्ट्रिय प्राथमिकताप्राप्त क्षेत्रको रूपमा स्थापना गर्न नेपाल सरकारको तर्फबाट केही मौलिक र युगान्तकारी निर्णयको आस गरिएको छ ।

पोखरा किन पर्यटनको राजधानी ?

नेपालको परिच्छेदमा पर्यटनबारे चर्चा गर्दा छुटाउनै नमिल्ने शहर हो, पोखरा ।

समुद्री सतहबाट करिब ८५० मिटर उचाइमा रहेको पोखरा उपत्यकाबाट उत्तरतिर चाँदीजस्तै टल्कने हिमशृंखलाहरू छन् । विश्वकै सबैभन्दा सुन्दर हिमशिखरहरूमध्येको माछापुच्छ्रे, ८ हजार मिटरभन्दा अग्ला तीनवटा चुचुराहरू–धवलागिरि (८१६७ मी), मनास्लु (८१६३ मी) र अन्नपूर्ण (८०९१ मी) लगायतका धेरै हिमालहरूको अलौकिक दृश्यले पोखरा धनी छ । फेवा, बेगनास, रूपालगायतका सातवटा तालहरू रहेको पोखरालाई तालैतालको शहरको उपनामले पनि चिनिन्छ । न धेरै जाडो न धेरै गर्मी हुने भएकाले पर्यटकहरूका लागि पोखराको हावापानी बाह्रैमास असाध्यै अनुकूल मानिन्छ ।

६० को दशकमा लामो समय नेपालका विभिन्न ठाउँहरूमा भ्रमण गरेर नेपालका बारेमा बृहत् अध्ययन गरी नेपाललाई विश्वसामु चिनाउने प्रसिद्ध स्वीस भूगर्भविद् टोनी हेगनले पोखरालाई स्वर्गको रूपमा आफ्ना कृतिहरूमा चित्रित गरेका छन् ।

त्यस्तै, पोख्रेली कवि मुकुन्दशरण उपाध्यायले प्राकृत पोखरामा यसलाई विश्वको बगैँचा भनेका छन् । नेपाल आउने सबै अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटकहरूलाई पोखराको सौन्दर्यले मोहित बनाएको हुन्छ भने आन्तरिक पर्यटकहरूको रोजाइमा पनि पोखरा अग्रणी स्थानमा पर्छ ।

तथ्यांकले नेपाल आउने विदेशी पदयात्रीहरूमध्ये ६० प्रतिशत अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्रमा आउने र ४० प्रतिशत पर्यटक अनिवार्य पोखरा भ्रमण गरेको देखाउँछ । साथै, औपचारिक तथ्यांक उपलब्ध नभए पनि प्रत्येक वर्ष १० लाखभन्दा बढी आन्तरिक पर्यटकहरूले पोखरा भ्रमण गरेको अनुमान गरिन्छ ।

पर्वतारोही, पदयात्रीदेखि बिदा मनाउन र दृश्यावलोकन गर्न आउने पर्यटक, प्याराग्लाइडिङ, अल्ट्रालाइट, बन्जी जम्प वा जिपलाइनजस्ता रोमाञ्चक र साहसी खेलमा रमाउने पर्यटक, परिवारसँग घुम्न आउने पर्यटक, सप्ताहान्तमा रमाइलो गर्ने युवा, हनिमुनका लागि आउने नवदम्पती, अन्वेषक, कवि, लेखकजस्ता सर्जक, विद्यार्थी सबैका लागि घुम्नैपर्ने स्थानहरूको सूचीमा पोखरा सबैभन्दा माथि हुन्छ । पर्यटन व्यवसायीहरूले गुणस्तरीय होटल, रेस्टुरेन्ट आदि पर्यटकीय सुविधाहरूमा ठूलो लगानी गरेका छन्, जसले गर्दा अन्तर्राष्ट्रियस्तरको सेवा सुविधाहरू नेपाली शैलीको आतिथ्यतासहित पर्यटकहरूले अनुभव गर्न पाउँछन् ।

यस अर्थमा हेर्दा पर्यटकहरूका लागि प्राकृतिक र सांस्कृतिक आकर्षण हो पोखरा ।

अन्तर्राष्ट्रिय र आन्तरिक पर्यटकमाझ रमणीय गन्तव्य भनेर चिनिएको, पर्यटकीय सेवा सुविधामा प्रशस्त लगानी भएको, स्थल र हवाईमार्गबाट काठमाडौंलगायत देशका अन्य शहरहरूसँग जोडिएको नेपालको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पर्यटन गन्तव्य पोखरालाई नेपालको पर्यटन राजधानी घोषणा गरिएमा पोखरामा अझै ठूलो संख्यामा पर्यटकहरू भित्र्याउन सक्ने सम्भावना छ । पोखरा नेपालको पर्यटकीय राजधानीको रूपमा घोषणा भएमा पोखरा शहरमा मात्र नभई पोखरावरपर र समग्र गण्डकी प्रदेशको पर्यटनमा अभूतपूर्व विकास हुने देखिन्छ ।

विश्वका विकसित मुलुकहरूमा राजनीतिक, सांस्कृतिक तथा व्यावसायिक हिसाबले अलगअलग केन्द्रहरूको विकास भएका उदाहरणहरू देख्न सकिन्छ । राजनीति, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक दृष्टिकोणबाट र राष्ट्रिय एकताका लागि देशको राजधानी काठमाडौं हो भने देशका अन्य शहरहरूलाई पनि पर्यटकीय तथा व्यावसायिक केन्द्रको रूपमा विकास गर्नका लागि पोखराजस्ता अन्तर्राष्ट्रिय र आन्तरिक पर्यटकहरूको केन्द्रको रूपमा स्थापित भैसकेको शहरलाई पर्यटकीय राजधानीको रूपमा घोषणा गर्दा पोखरा र गण्डकी प्रदेशमा मात्र नभई समग्र नेपालकै पर्यटन प्रवर्द्धनमा नै ठूलो सहयोग पुग्छ ।

पर्यटकीय सेवासुविधाप्रदायकहरूले दिने सेवाको अनुमानित विवरण (व्यावसायिक संस्थाका प्रतिनिधिसँगको कुराकानीमा आधारित)

औपचारिक रूपमा कुनै गन्तव्य वा शहरलाई पर्यटकीय राजधानीको रूपमा घोषणा गर्नका लागि उक्त गन्तव्यमा विशिष्ट पर्यटकीय पहिचान र पूर्वाधारहरूको आवश्यकता हुने गर्छ । यस्ता पर्यटकीय विशेषताहरूलाई औपचारिक रूपमा वस्तुनिष्ठ मापदण्डका आधार बनाएर मात्र पर्यटकीय राजधानीको रूपमा घोषणा गर्न उपयुक्त हुन्छ । नत्र अन्य स्थानहरूलाई पनि मनगढन्ते रूपमा घोषणा गर्ने परिपाटी बन्न सक्दछ ।

अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा हेर्ने हो भने सामान्यत: पर्यटकीय आकर्षणअन्तर्गत पर्यटकीय गतिविधि, सहज पहुँच, आवासलगायतका पर्यटकीय सुविधा, जागरुक निजीक्षेत्र र पर्यटनमैत्री कानुनी संरचना पर्छन् । यसलाई आधारभूत पूर्वसर्तहरूको रूपमा लिन सकिन्छ ।

पोखराको पर्यटन प्रवर्द्धन हुँदा गण्डकी प्रदेशका अन्य जिल्लाहरूमा रहेका पर्यटकीय गन्तव्यहरूको पनि प्रवर्द्धन हुँदै जान्छ र निजीक्षेत्रलाई पनि नयाँनयाँ पर्यटकीय गतिविधि र सेवासुविधामा लगानी बढाउन प्रोत्साहन मिल्छ ।

नेपालको पर्यटकीय राजधानीको रूपमा स्थापित हुनका लागि पोखरामा उपयुक्त पर्यटकीय मापदण्डहरू पर्याप्त मात्रामा छन् । पोखराका पर्यटकीय आकर्षण, गतिविधि, पर्यटकका लागि उपलब्ध सेवासुविधालगायतका उल्लिखित पर्यटकीय मापदण्ड र पूर्वसर्तबारे केही विचारहरू प्रस्तुत गरेको छु ।

प्रशस्त पर्यटकीय आकर्षण

नेपालको पर्यटकीय राजधानीको रूपमा स्थापित हुनका लागि पोखरामा पर्याप्त पर्यटकीय आकर्षण रहेका छन् । यस्ता आकर्षणलाई निम्नबमोजिम उपसमूहमा वर्णन गर्न सकिन्छ ।

(क) प्राकृतिक आकर्षणहरूः

– फेवातालमा देखिने माछापुच्छ्रेको प्रतिबिम्बलाई पोखराको पहिचानको रूपमा लिइन्छ भने पोखरा शहरबाट धवलागिरि (८१६७ मी), अन्नपूर्ण दक्षिण (७२१९ मी), हिउँचुली (६४४१ मी), अन्नपूर्ण प्रथम (८०९१ मी), मर्दी हिमाल (५५८८मी), माछापुच्छ्रे, (६९९३मी), अन्नपूर्ण तेस्रो (७५५५मी), अन्नपूर्ण चौथो (७५५५मी), अन्नपूर्ण दोस्रो (७९३९मी), लमजुङ हिमाल (६९३२ मी), हिमलुुङ हिमाल (७१२६मी), मनास्लु (८१६३ मी), पिक २९ (७८३५ मी) आदि हिमशिखरहरूको मनमोहक दृश्य देख्न सकिन्छ ।

- पोखरा पर्यावरण पर्यटन र दिगो पर्यटनको नमुना अन्नपूर्ण क्षेत्र र यस क्षेत्रका पदयात्रा मार्गहरू अन्नपूर्ण आधार शिविर, मर्दी हिमाल, रोयल पदमार्ग आदिका लागि प्रवेशद्वार हो ।

- पोखरा उपत्यकाका फेवा, बेगनास, रूपालगायतका सात ताल तलैया, पातले झरना (डेभिड फल्स), सेती नदीको गल्छी आदिका कारण पर्यटक पोखरासँग मोहित हुन्छन् ।

- पन्चासेको जैविक विविधताका साथै सराङकोट, कास्कीकोट, पुम्दीकोट, मट्टीखान, रूपाकोट, ठूलाकोट, काँहुडाँड आदि स्थलहरू छोटो हाइकिङ र दृश्यावलोकन गर्नका लागि उपयुक्त छन् ।

(ख) धार्मिक तथा सांस्कृतिक आकर्षण :

- तालबाराही मन्दिर, विन्ध्यवासिनी मन्दिर, विश्व शान्ति स्तुपा, माटेपानीको गुम्बा, पुम्दीभुम्दीको शिव मन्दिर आदि ।

- घान्द्रुक, लान्द्रुक, धम्पुस, सिक्लेश, ताङतिङ, याङ्जाकोट आदि पर्यटकीय गाँउहरू तथा गुरुङ संस्कृति, पोखराको पुरानो बजार र नेवार संस्कृति, कास्कीकोटको कुलमण्डन शाहको दरबार ।

(ग) उद्यान, संग्रहालय आदि मानवनिर्मित मनोरञ्जनका स्थल ।

- संग्रहालयहरू : पृथ्वी नारायण क्याम्पसस्थित पुतली संग्रहालय, क्षेत्रीय संग्रहालय, गोर्खा संग्रहालय, नेपाल पर्वतारोहण संग्रहालय आदि ।

- मेथलाङ शहीद पार्क, बसुन्धरा पार्क आदि ।

बेगनास ताल । तस्वीर स्रोतः दामोदर थापा ।

पर्याप्त पर्यटकीय गतिविधि:

- अन्नपूर्ण आधार शिविर, मर्दी हिमाल, रोयल पदमार्ग, पन्चासे आदिमा पदयात्रा ।

- सराङकोटबाट गरिने प्याराग्लाइडिङ र जिपलाइन ।

- अल्ट्रालाइट र जाइरोकप्टर उडान ।

- बन्जी जम्प ।

- पोखरादेखि सराङकोटसम्मको केबुलकार ।

- सवारीसाधनबाट गरिने दृश्यावलोकन भ्रमण ।

- हेलिकोप्टरबाट गरिने दृश्यावलोकन ।

- फेवा र बेगनास तालमा डुङ्गा सयर ।

- चरा अवलोकन ।

- तारा र ग्रहहरूको अवलोकन ।

- अंङ्ग्रेजी र नेपाली नयाँ वर्षमा आयोजना गरिने सडक महोत्सवहरू, सांस्कृतिक कार्यक्रम,

- सभा, सम्मेलन, पर्यटन आदि ।

पहुँच

- पोखरा र काठमाडौं जोडने पृथ्वीराजमार्ग ।

- पोखरा र चितवनलगायत तराई तथा नेपालको पूर्व–पश्चिमका शहर जोड्ने मुग्लिङ–नारायणगढ खण्ड र पृथ्वी राजमार्ग ।

- पोखरा र पाल्पा, बुटवल, भैरहवा, लुम्बिनी तथा सुनौली जोड्ने सिद्धार्थ राजमार्ग ।

- पोखरा र बाग्लुङ राजमार्ग र पोखरादेखि बेनी तथा जोमसोमहुँदै लोमाङथाङ जोड्ने निर्माणाधीन सडक ।

- पोखरादेखि काठमाडौं, सिमरा, भरतपुर, भैरहवा, नेपालगञ्ज, धनगढी र जोमसोम आदिजस्ता ठाउँहरूसँग सिधा हवाई सम्पर्क ।

- पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल (शीघ्र सञ्चालनमा आउने) ।

- पोखरादेखि गण्डकी प्रदेशका अन्य गन्तव्यमा जानका लागि पर्याप्त पहुँचमार्गहरू (मोटरबाटो, पदयात्रा मार्ग आदि) ।

स्तरीय पर्यटकीय सुविधा:

- पाँचतारेदेखि पर्यटकस्तरका गरी ५ सयभन्दा बढी सुविधायुक्त होटल ।

- पोखरा वरपर सराङ्गकोट, बेगनास, रूपाकोट आदि स्थानमा सुविधायुक्त रिसोर्ट ।

- पोखरा वरपरका गाउँहरूमा ‘होम स्ट’ र अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्रमा संचालित ‘टी हाउस’ ।

- पर्यटकीय स्तरका र सुविधायुक्त नेपाली र विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय परिकार पाइने रेस्टुरेन्ट, सांस्कृतिक कार्यक्रम ।

- कफी सप, बार, लाउन्ज बार आदि ।

- सभा, सम्मेलनका लागि पर्याप्त होटल कोठा, सभाकक्ष र प्रदर्शनीस्थल ।

- सार्वजनिक ट्याक्सी ।

- काठमाडौंदेखि पोखरा तथा चितवनदेखि पोखरा सञ्चालन हुने पर्यटक यातायात सेवा ।

- पर्यटकहरूले पर्वतारोहण, पदयात्रा आदि साहसिक गतिविधिमा जाँदा आवश्यक पर्ने उपकरण खरिद गर्ने पसल र पर्यटकहरूले उपहारका सामान खरिद गर्ने पसल, पर्याप्त डिपार्टमेन्टल स्टोर ।

- पर्याप्त बैंक, एटीएम मेसिन तथा विदेशी मुद्रा सटही गरिने काउन्टर, बीमा कम्पनी ।

- संकटमा परेका पर्यटकहरूलाई उद्धारका लागि हेलिकोप्टर सेवा, अस्पताल, जनशक्ति ।

- आन्तरिक र अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटकमाझ पोखराको पर्यटकमैत्री छवि ।

सक्षम सेवा प्रदायकहरू

- पर्यटकीय सेवासुविधा तथा गतिविधिमा खर्बौं रुपैयाँ लगानी गरेको सबल र सक्षम निजीक्षेत्रको उपस्थिति ।

- पर्यटकहरूका लागि टुर, पदयात्रा तथा पर्वतारोहण सञ्चालन गर्ने ट्राभल एजेन्सी, ट्रेकिङ एजेन्सी, र्‍याफ्टिङ एजेन्सी, पर्यटक यातायात सञ्चालन गर्नेलगायतका विभिन्न एजेन्सीहरू उनका छाता संगठन तथा अनुभवी व्यवसायी तथा जनशक्तिको उपलब्धता रहेको ।

- पर्यटकका लागि पर्याप्त पथप्रदर्शक, पदयात्रा तथा उच्च हिमाली पथप्रदर्शक, प्याराग्लाइडिङ पाइलट, बन्जी मास्टर तथा र्‍याफ्टिङ गाइडको उपलब्धता ।

- पर्यटन तथा आतिथ्यता र विदेशी भाषा अध्यापन गराइने तालिम केन्द्र, शैक्षिक संस्था तथा स्रोत व्यक्तिको उपलब्धता ।

माथि उल्लिखित पोखराका पर्यटकीय सेवासुविधाप्रदायकहरूमध्ये धेरै औपचारिक रूपमा नेपाल सरकारका सम्बिन्धत निकायहरूमा दर्ता भई सञ्चालन भइरहेका छन् भने कतिपय दर्ता हुने प्रक्रियामा छन् ।

तस्वीर स्रोतः प्रेमबहादुर थापा ।

संरचना, स्रोत र साधन

- प्रदेश सरकारको पर्यटनमैत्री नीति, कार्यक्रम तथा स्रोतसाधनको विनियोजन ।

- पर्यटनको विकासका लागि पर्यटन क्षेत्र हेर्ने मन्त्रालय र नियमन गर्ने पर्यटन कार्यालय ।

- पर्यटन विकास र प्रवर्द्धनका लागि स्थापित नेपाल पर्यटन बोर्डको एक मात्र प्रादेशिक कार्यालय ।

- पर्यटक प्रहरीको संरचना ।

- आन्तरिक र अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटकहरूमाझ पोखराको पर्यटकमैत्री, सफा र स्वच्छ छवि ।

उत्कृष्ट पर्यटकीय गन्तव्य हुनका लागि माथि उल्लिखित सबै मापदण्डहरूका आधारमा पोखरा विश्वका कुनै पनि प्रख्यात गन्तव्यभन्दा कम छैन । पोखरामा रहेका प्राकृतिक, सांस्कृतिक, धार्मिकलगायतका आकर्षणको अझ प्रभावकारी तवरले संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्न, खर्बौं रुपैयाँ खर्च गरेर निजीक्षेत्रले तयार गरेका सेवासुविधा तथा गतिविधिहरूबाट प्रतिफल प्राप्त गर्न, पर्यटन क्षेत्रबाट स्वदेशमा नै रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्न र सरकारको राजस्व बढाउनका लागि पोखरा र गण्डकी प्रदेशमा पर्यटनभन्दा महत्त्वपूर्ण अर्काे विकल्प देखिँदैन ।

पोखरा आफैँमा एक सर्वोत्कृष्ट गन्तव्य हो भने अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र, मुक्तिनाथको मन्दिर, युनेस्कोको प्रस्तावित विश्व सम्पदा सूचीमा रहेका मुस्ताङका लोमाङथाङ र मुक्तिनाथ क्षेत्रका गुफा, बाग्लुङ कालिका र बाग्लुङ जिल्लामा अवस्थित नेपालको एक मात्र सिकार आरक्ष ढोरपाटन सिकार आरक्ष, नेपालको पहिलो ग्रामीण पर्यटकीय गाउँ सिरुवारी, म्याग्दीका तातोपानी कुण्ड आदि गण्डकी प्रदेशका पर्यटकीय गन्तव्य हुन् ।

पोखराको पर्यटन प्रवर्द्धन हुँदा गण्डकी प्रदेशका अन्य जिल्लाहरूमा रहेका पर्यटकीय गन्तव्यहरूको पनि प्रवर्द्धन हुँदै जान्छ र निजीक्षेत्रलाई पनि नयाँनयाँ पर्यटकीय गतिविधि र सेवासुविधामा लगानी बढाउन प्रोत्साहन मिल्छ ।

पोखराको पर्यटकीय छवि पनि पर्यटन र पर्यटकमैत्री नै छ । पोखराको प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक विविधता, पर्यटकीय गतिविधि तथा सुविधालाई समेटेर तयार पारिएको पर्यटन ब्रान्ड ‘पोखरा : प्योर एज प्यारेडाइज’ले पनि पोखराका पर्यटकीय पक्षहरूलाई उजागर गरेको छ ।

यसरी पोखरा र वरपरका स्थानहरूमा समेत लगानी बढाउने, नयाँ पर्यटकीय गतिविधि सञ्चालन गर्ने र बढीभन्दा बढी आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटक ल्याउनका लागि पोखराको अद्वितीय पर्यटकीय सम्पदालाई संघीय सरकारले मनन गर्नुको विकल्प देखिँदैन । यसर्थ पोखरालाई नेपालको पर्यटकीय राजधानी घोषणा गरेर नेपालको पर्यटनलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउन वाञ्छनीय देखिन्छ ।

(लेखकका उल्लिखित विचारहरू निजी हुन् ।)

प्रकाशित मिति: मंगलबार, साउन १७, २०७९ ०६:२९