बच्चालाई दूध नचुसाउने आमालाई स्तन क्यान्सरकाे खतरा, शिशुलाई पनि असरैअसर

A+ A A-

तपाईंलाई थाहा छ ? आफ्नो बच्चालाई स्तनपान गराउने आमाहरू क्यान्सरजस्तो प्राणघातक रोगबाट जोगिन सक्छन् । आउनुहोस्, खास अध्ययनको निचोड अनि विशेषज्ञका सुझावका आधारमा आज स्तनपान र क्यान्सरबीचको सम्बन्धबारे चर्चा गरौँ । स्तनपानकाे साटो बच्चालाई गाईको दूध वा अन्य प्रोटिन खुवाउने चलन बढ्दो छ । विश्व क्यान्सर अनुसन्धान कोषका अनुसार यसो गर्नु आमा र बच्चा दुवैका लागि हानिकारक हुन्छ । किनकि, स्तनपान बच्चालाई मात्र होइन, आमाको स्वास्थ्यका लागि पनि फाइदाजनक छ । यसको अर्थ, फिगर बिग्रने वा अर्को कामको लागि समय नपुग्ने चिन्ताले स्तनपान नगराउँदा बच्चाको स्वास्थ्यमाथि खेलवाड त हुने नै भयो, कालान्तरमा आमासमेत स्तन क्यान्सरसहित विभिन्न रोगको शिकार हुन सक्छिन् ।

क्यान्सर रोग विशेषज्ञ चिकित्सक (युरोपियन सर्टिफाइड मेडिकल अंकोलोजिस्ट) अरुण शाहीका अनुसार नाबालक शिशुलाई आफ्नो दूध नखुवाउनु मात्र स्तन क्यान्सरको कारण भने होइन । स्तन क्यान्सरका धेरै कारणमध्ये महत्त्वपूर्ण कारण आफ्नो बच्चालाई स्तनपान नगराउनु पनि एक हो । युनिसेफ नेपालले पनि स्तन क्यान्सरको जोखिम बढाउने कारणमध्ये स्तनपान नगराउनुलाई एक मानेको छ । स्तनपान गराउने महिलाहरूमा स्तन क्यान्सर, अण्डाशयको क्यान्सर, मुटुसम्बन्धी तमाम समस्या र डिप्रेसनजस्ता खतरा कम हुने नेपाल अर्बुद (क्यान्सर) रोग निवारण संस्थाको दाबी छ ।

अमेरिका र युरोपमा भएका अध्ययनले पनि नवजात शिशुलाई दूध खुवाउने गर्दा आमालाई स्तन क्यान्सरको खतरा २८ प्रतिशत कम हुने देखाएका छन् । यति मात्र होइन, स्तपानले हृदयरोग हुने खतरा १० प्रतिशत अनि आर्थराइटिस जोखिम ५० प्रतिशतसम्म घटाउँछ । स्तनपान गराउने महिलालाई क्यान्सरको उपचार गराइसकेको अवस्थामा रोग बल्झिने खतरा पनि कम हुन्छ ।

विशेषज्ञका अनुसार बच्चा ६ महिनाको हुन्जेलसम्म नियमित रूपमा स्तनपान गराउने महिलामा क्यान्सर फर्किने सम्भावना अत्यन्तै न्यून हुन्छ । स्तन क्यान्सर दोहोरिने जोखिम स्तनपानकै कारण ३० प्रतिशतले घट्छ । नेसनल क्यान्सर इन्स्टिच्युट जर्नलमा छापिएको शोधमा जति लामो समयसम्म महिलाहरूले स्तनपान गराउँछन्, स्तन क्यान्सरबाट उति धेरै बचावट मिल्ने उल्लेख छ ।

बेलायतको क्यान्सर रिसर्चअनुसार आमाले बच्चालाई दूध खुवाउँदा स्तन क्यान्सरको जोखिम किन घट्छ, ठ्याक्कै पत्ता लागेको छैन । तर, स्तनपानका क्रममा अण्डाशयले त्यति अण्डाको उत्पादन नगर्नु जोखिम घट्नुको एउटा कारण हुन सक्छ । अथवा नवजात शिशुलाई दूध खुवाउँदा स्तनमा कोशिकाहरू बदलिने हुँदा क्यान्सरको कारण बन्न सक्ने परिवर्तनप्रति यो प्रतिरोधी हुनसक्ने क्यान्सर रिसर्च यूकेको रिपोर्ट छ ।

अमेरिकी शोधकर्ताहरू स्तनपानले स्तन क्यान्सरको जोखिम घटाउनुको मुख्य कारण हर्मोनलाई मान्छन् । बच्चालाई दूध खुवाउने महिलामा एस्ट्रोजेन हर्मोनको मात्रा कम हुन्छ । यसलाई क्यान्सर गराउन सक्ने हर्मोनका रूपमा लिइन्छ ।

कारण अरू पनि छन् तर..

हामीले माथि चर्चा गर्‍यौँ, स्तन क्यान्सर हुने कारण धेरै छन् । ढिला बच्चा जन्माउने, मद्यपान, धूमपान गर्ने, मोटोपना भएका महिलामा पनि यसको जोखिम उच्च हुने डाक्टरहरू बताउँछन् । तर, स्तनपान गराउँदा शरीर बिग्रन्छ भन्ने भ्रमले आमासँगै बच्चाको स्वास्थ्य जोखिममा पर्दै गएको जनस्वास्थ्यविद्हरूको चिन्ता छ । विकसित देशमा ४९ देखि ६० वर्षका महिलामा स्तन क्यान्सर भएको देखिन्छ । तर नेपालमा खासगरी ४० देखि ५० वर्षसम्मका महिलालाई स्तन क्यान्सर बढी भएको पाइएको छ ।

क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. प्रभु साहका अनुसार स्तन क्यान्सरको एउटा कारण एस्ट्रोजन हर्मन हो, जसको सम्बन्ध स्तनपानसँग हुन्छ । नेपालमा महिलाहरूले परिवार नियोजनको अस्थायी साधन तीन महिने सुई लगाउने गरेको पाइन्छ । यस्तो सुईमा एस्ट्रोजन हर्मन बढी हुन्छ ।

त्रिवि शिक्षण अस्पतालकी स्तनरोग विशेषज्ञ डा. सुजिता हिराचन ३० वर्षको उमेरसम्म पहिलो बच्चा नजन्माउने महिलामा पनि स्तन क्यान्सरको जोखिम उच्च हुने बताउँछिन् ।

डा. साहका अनुसार ढिलो महिनावारी सुरु भएको तथा चाँडै नै महिनावारी बन्द भएका अथवा ११ वर्षभन्दा पहिल्यै महिनावारी सुरु भई ५० वर्षभन्दा पछिसम्म महिनावारी भएमा पनि स्तन क्यान्सरको जोखिम हुन्छ । यसको कारण स्ट्रोजन हर्मन नै हो । ‘यसको प्रभाव जति धेरै समय शरीरमा रहन्छ, स्तन क्यान्सरको खतरा उति नै बढ्छ । ११ वर्षमा महिनावारी भएकी महिलाले ३० वर्षमा बच्चा पाइन् भने १९ वर्ष एस्ट्रोजिन हर्मन उनको शरीरमा रह्यो । स्तन क्यान्सर गराउन सक्ने यही हर्मनको असरलाई स्तनपान गराएर निष्प्रभावी बनाउन मद्दत पुग्छ’, डा. साह भन्छन् ।

बच्चा जन्मिएर स्तनपान गराउनेबित्तिकै स्ट्रोजन हर्मोन शून्यमा झर्ने डा. साह बताउँछन् । ५० वर्षको उमेरमा महिनावारी रोकियो भने स्ट्रोजन हर्मोन रहँदैन । स्तन क्यान्सरको जोखिम पनि घट्छ । यसको अर्थ, स्तनपान नगराउने आमाभित्र हानिकारक हर्मनको प्रभाव बढ्दै जान्छ र कालान्तरमा स्तन क्यान्सरको कारण बन्छ ।

वरिष्ठ स्त्रीरोग विशेषज्ञ डा. भोला रिजाल स्तनपान गराउँदा शारीरिक बनोट (फिगर) बिग्रन्छ भन्ने सोच नेपाली आमाहरूमा हाबी हुँदै गएकाले यसबारे सचेतना अत्यावश्यक भएको बताउँछन् । ‘बच्चालाई दूध खुवाउँदा शरीर बिग्रन्छ भन्ने सोच नै गलत र भ्रामक छ । अपुष्ट, अप्रमाणित हल्लाको पछि लागेर आफूसँगै आफ्नो सन्तानको स्वास्थ्यमाथि खेलवाड गर्न हुँदैन । बच्चालाई स्तनपान गराउँदा आमाको शरीर सन्तुलनमा राख्न पाे मद्दत पुग्छ त’, डा. रिजाल भन्छन् ।

‘क्यान्सरको नेता स्तन क्यान्सर’

विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार संसारमा क्यान्सरले मृत्यु कारणको नेतृत्व गरिरहेको छ । अनि क्यान्सरहरूको नेतृत्वचाहिँ स्तन क्यान्सरले गरिरहेको छ । सन् २०२० मा मात्रै झण्डै एक करोड मान्छेले क्यान्सरका कारण ज्यान गुमाएका छन् । यीमध्ये २२ लाख बढी मृत्युको कारण स्तन क्यान्सर भएको डब्लूएचओको प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । सन् २०२१ सम्म अरू सबै क्यान्सरलाई पछि पार्दै स्तन क्यान्सर सबैभन्दा बढी मानिसको शरीरमा हुर्किरहेको छ । क्यान्सरका एक सय वटा केसमा १२ जना स्तन क्यान्सरका बिरामी हुने गरेको नयाँ रिपोर्ट छ ।

नेपालमा स्तन क्यान्सर

नेपाल अर्बुद (क्यान्सर) रोग निवारण संस्थाका अनुसार हामीकहाँ महिलाहरूमा हुने क्यान्सरमध्ये दोस्रो सबैभन्दा बढी हुने स्तन क्यान्सर नै हो । पहिलो नम्बरमा पाठेघरको मुखमा हुने क्यान्सर छ । तर, स्तन क्यान्सरका बिरामीको संख्या बर्सेनि बढ्दै गएकाले निकट भविष्यमै पहिलो स्थानमा स्तन क्यान्सर नै हुने संस्थाको प्रक्षेपण छ ।

विश्वभरिका क्यान्सर बिरामीहरूको तथ्याङ्क राख्ने संस्था ग्लोबोक्यानको रिपोर्टअनुसार सन् २०१५ देखि २०२० सम्म नेपालमा ११ हजार ५ सय ६५ क्यान्सरपीडित महिला थिए । यीमध्ये १ हजार ९ सय ७३ जना सन् २०२० मा थपिएका हुन् । यो भनेको महिलामा हुने सबै क्यान्सरमध्ये १७.१ प्रतिशत हो ।

पाँच वर्षमा ७ हजार ३ सय ८५ महिलाले क्यान्सरका कारण ज्यान गुमाए । यसरी ज्यान गुमाउनेमा सबैभन्दा बढी पाठेघरको मुखको क्यान्सर भएका महिला थिए भने दोस्रोमा स्तन क्यान्सरका बिरामी थिए । वितगको तुलनामा अस्पतालहरूमा स्तन क्यान्सरका बिरामी बढिरहेकाले आगामी दिनमा स्तन क्यान्सरबाट हुने मृत्युदर शीर्ष स्थानमा हुने नेपाल अर्बुद निवारण संस्थाको चेतावनी छ । क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. शाहीका अनुसार नेपालमा हरेक दिन स्तन क्यान्सरका कारण दुईदेखि तीन जना महिलाले ज्यान गुमाउने गरेका छन् ।

नेपालमा प्रौढ महिलाहरूमा स्तन क्यान्सर बढी पाइने गरेको नेपाल अर्बुद रोग निवारण संस्थाले जनाएको छ । स्तन क्यान्सरका बढीजसो बिरामी ३० देखि ५० वर्ष (अझ बढी ४० देखि ५०) उमेरका हुने गरेका चिकित्सकहरू बताउँछन् । क्यान्सर रोग विशेषज्ञ शाही स्तन क्यान्सरले डरलाग्दो रूप लिँदै गरेकाले यसको निराकरणमा प्रभावकारी काम गर्नुपर्नेमा जोड दिन्छन् । उनका अनुसार अहिले सबैभन्दा बढी अनुसन्धान स्तन क्यान्सरमै भइरहेको छ ।

मिडवाइफरी सोसाइटीकी अध्यक्ष एवं जनस्वास्थ्यविद् डा. लक्ष्मी तामाङचाहिँ नेपालमा भइरहेको स्तन क्यान्सरसम्बन्धी अध्ययन, अनुसन्धान प्रभावकारी हुन नसकेको बताउँछिन् । ‘खासगरी युरोपमा भएका अध्ययनलाई मान्दा स्तनपान नगराउनु स्तन क्यान्सरका धेरै कारणमध्ये एक हो । नेपालमा यसबारे अध्ययन, अनुसन्धान गर्ने हो भने नयाँ तथ्य पनि पत्ता लाग्न सक्छ । तर, हामीकहाँ यस्तो विषयमाथि अनुसन्धान गर्ने योजना वा कार्यक्रम नीतिनिर्माताले बनाउन आवश्यक ठान्दैनन् ।’

स्तनपान नगराउनेबाहेक महिलामा स्तन क्यान्सर हुने कारण के-के हुन् त ?

आमा, सानीमा, दिदीबहिनी, आमातिरकी हजुरआमाबाट पनि स्तन क्यान्सर वंशाणुगतरूपमा हुनसक्ने डा. शाही बताउँछन् । विवाह भएको तथा बच्चा नपाएका महिलाहरूमा पनि यसको जोखिम उच्च हुन्छ ।

स्तनरोग विशेषज्ञ डा. सुजिता हिराचन विशेषगरी ३० वर्षभन्दा माथिको उमेरमा पहिलो बच्चा जन्माउने महिलाहरूमा स्तन क्यान्सर हुन सक्ने बताउँछिन् । उनका अनुसार बच्चा जन्माएका महिलाहरू पनि स्तन क्यान्सरको खतरामा हुन्छन् ।

‘१० वर्षभन्दा बढीसम्म परिवार नियोजनको चक्की तथा विभिन्न हर्मोनको प्रयोग, अनावश्यक विकिरण (एक्सरे) को प्रयोग धेरै गरेका महिलामा, रक्सी तथा चुरोट खाने र अत्यधिक बोसोयुक्त खानेकुरा खाने महिलालाई स्तन क्यान्सरको रिस्क बढी हुन्छ’, भक्तपुर क्यान्सर अस्पतालका डा. साह भन्छन् ।

लक्षणहरू के हुन्छन् ?

स्तन क्यान्सर सुरुकै अवस्थामै पत्ता लगाउँदा धेरै खालका जाेखिम घटाउन सकिन्छ । पहिलो चरणमा थाहा पाउँदा शतप्रतिशत निको हुन्छ । दोस्रो चरणमा पुगेका ८० प्रतिशत बिरामीको सफल उपचार सम्भव छ भने तेस्रो चरणमा पुगेका ६० प्रतिशत र अन्तिम अर्थात् चौथो चरणमा पुगेका बिरामी १० देखि १५ प्रतिशतसम्म मात्र बाँच्छन् ।

चिकित्सकहरूले बताएअनुसार स्तन क्यान्सरका लक्षण, थाहा पाउने तरिका र उपचारविधिबारे बुँदामा उल्लेख गरिएकाे छः

यस्ता हुन्छन् लक्षण

स्तनको कुनै पनि भागमा दुख्ने वा नदुख्ने गिर्खा आउनु ।
दुवै स्तन समान नभई आकार र बनोटमा फरक देखा पर्नु ।
स्तन सुन्निएर कडा भई दुख्न थाल्नु ।
स्तनको मुन्टाबाट रगत अथवा फोहर पदार्थ आउनु ।
स्तनको मुन्टा सिधा बाहिरतिर नफर्की दायाँ, बायाँ वा घुमेर भित्रतिर फर्कनु ।
स्तनको छालामा रङ अथवा नरमपनामा केही परिवर्तन देखापर्नु ।
स्तनमा गिर्खा नदेखिए पनि काखीमा गिर्खा देखिनु ।
ढिलो भएको खण्डमा स्तनमा सानातिना दानाहरू देखा परेपछि घाउ बन्नु ।

वरिष्ठ स्तन क्यान्सर सर्जन डा. कपेन्द्रशेखर अमात्यका अनुसार माथिका लक्षण देखा पर्दैमा स्तन क्यान्सर नै भएको भन्नचाहिँ मिल्दैन । स्तनमा देखिने ८० प्रतिशत गिर्खा क्यान्सर हुँदैनन् । स्तनमा गिर्खा देखिए डाक्टरकहाँ परीक्षण गराएर मात्र क्यान्सर हो वा हैन भन्ने कुरा थाहा पाउन सकिन्छ ।

आफैँ थाहा पाउन सकिँदैन ?

सुरुमा उपचार गरे अरु क्यान्सरजस्तै स्तन क्यान्सर पनि निको हुन सक्छ । तर, त्यसका लागि सुरुमै के गर्ने, त्यो उपायचाहिँ अपनाउनुपर्ने हुन्छ । प्रत्येक महिला आफैँले घरमै बसी सजिलै आफ्नो स्तनको परीक्षण गर्न सक्छन् । यसलाई ब्रेस्ट सेल्फ एक्जामिनेसन भनिन्छ ।

प्रत्येक महिना आफ्नो स्तन आफैँले परीक्षण गर्न सकिन्छ । महिनावारी भएको पाँच दिनपछि जाँच गर्नु उपयुक्त मानिन्छ । किनकि अरुबेलाको तुलनामा यो अवस्थामा स्तन कमलो हुन्छ । महिनावारी बन्द भइसकेका महिलाले पनि महिनाको एकपल्ट आफ्नो स्तन छामेर आफैँ जाँच गर्दा राम्रो हुन्छ । हरेक महिना जाँच गर्दा सानो परिवर्तन पनि थाहा हुन्छ । यसरी थाहा पाएर उपचार गर्दा क्यान्सर पहिलो चरणमा समेत पुग्न पाउँदैन । सबै अवस्थामा गिर्खा आफैँले पत्ता लाउन सकिन्छ भन्नेचाहिँ हुँदैन । त्यसैले बेला-बेला चिकित्सकको सुझावअनुसार परीक्षण गराउँदा राम्रो हुन्छ ।

आफैँले थाहा पाउन कपडा फेर्दा वा नुहाउँदा यसको जाँच गर्न सकिन्छ । ऐनाअगाडि उभिएर वा ओछ्यानमा पल्टेर पनि परीक्षण गर्न सकिने डा. साह बताउँछन् । ‘स्तनलाई छाम्दा हातको औँलामध्ये बीचका तीनवटा औँलाको माथिल्लो एक तिहाई भागको प्रयोग गर्नुपर्छ । दाहिने हातले देव्रे स्तन अनि देव्रे हातले दाहिने स्तन जाँच्न सकिन्छ । स्तनको पाँच वटै भागको क्रमबद्ध रूपमा जाँच्दा माथि उल्लेखित लक्षण पत्ता लगाउन सकिन्छ ।

४० वर्षभन्दा माथिका महिलाले वर्षमा एकपटक मेमोग्राम गर्नुपर्छ । अथवा मेमोग्राम नभएका ठाउँमा भिडियो-एक्सरे गर्न सकिन्छ । २० वर्षभन्दा माथिका प्रत्येक महिलाहरूले यसको जाँच गर्नुपर्छ ।

बच्चालाई ज्यान

वरिष्ठ स्त्रीरोग विशेषज्ञ चिकित्सक भोला रिजालका अनुसार स्तनपानले आमामा स्तन क्यान्सरजस्तो प्राणघातक रोगको जोखिम मात्र घटाउँदैन, आफ्नो सन्तानको शारीरिक, मानसिक र भावनात्मक विकासमा पनि सहयोग पुर्‍याउँछ । भन्छन्, ‘आमाको दूधमा कैयौँ मिनरल्स हुन्छन् । यसको मद्दतले नवजात शिशुमा एन्डीबडिज बन्छ । एन्टीबडिज बन्नु भनेको बच्चा विभिन्न रोगबाट जोगिनु हो ।’

विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार जन्मेको पहिलो घण्टामै आमाको दूध पिउने बच्चा कम उमेरमा मर्ने खतरा २० प्रतिशत घट्छ । आमाको दूध पिउने बच्चामा डायरियाको जोखिम कम हुन्छ । आन्द्रामा संक्रमणको खतरा ६४ प्रतिशत घट्छ । ६ महिना वा त्योभन्दा बढी समयसम्म स्तनपान गर्ने बच्चामा खानपानसँग जोडिएका एलर्जीहरू कम हुन्छन् ।

आमाको दूध पिउने बच्चामा श्वासप्रश्वाससम्बन्धी संक्रमणको खतरा ७२ प्रतिशतसम्म कम हुन्छ । निमोनिया, सिजनल ज्वरो, रुघाखोकीकाे सम्भावना कम हुन्छ । आमाको दूधमा कोलेस्ट्रोल र अन्य फ्याट कम हुन्छ । नर्व टिश्यूको राम्रो विकास हुन्छ । यस्ता बच्चाको आईक्यू लेभल २ देखि ५ प्वाइन्ट बढी हुने अध्ययनहरूले देखाएका छन् ।

६ महिनासम्म बच्चा केवल आमाको दूधमा आश्रित हुन्छ । यस्तोमा उसलाई जरुरीअनुसार दूध पिलाउनुपर्छ । एक अनुमानका अनुसार आमरूपमा बच्चालाई २४ घण्टामा ८ देखि १२ पल्ट दूध खुवाउँदा शरीरको आवश्यकता पूरा हुन्छ । तर, प्रत्येकपल्ट स्तनपान कम्तिमा १० देखि २० मिनेटसम्म गराउनुपर्छ । बच्चाले ६ देखि ७ पल्ट पिसाब गर्‍याे वा दुई पल्ट आची गरिरहेको छ भने उसलाई पर्याप्त मात्रामा पोषण मिलेको मान्न सकिन्छ ।

स्तनपानबाट आमा र बच्चाबीच भावनात्मक सम्बन्ध थप बलियो हुन्छ । यति मात्र होइन, स्तनपान गराउँदा आमाको चार सयदेखि ५ सय क्यालोरीसम्म खर्च हुन्छ । अर्थात् बच्चा पाएपछि आमाले मोटोपनबाट मुक्ति पाउन सक्छिन् । स्तनपान गर्ने बच्चामा एलर्जीको जोखिम कम हुन्छ । तर, अन्य प्रकारको दूधले एलर्जी हुने स्म्भावना बढाउँछ ।

महिलालाई मात्र होइन

स्तन क्यान्सर महिलालाई मात्र हुन्छ भन्ने धेरैको बुझाइ छ । तर, पुरुषमा पनि स्तन क्यान्सर हुने चिकित्सकहरू बताउँछन् । कुल स्तन क्यान्सरको एक प्रतिशत पुरुषलाई हुन्छ । नेपालमा स्तन क्यान्सरका तीन हजार रोगीमध्ये हरेक वर्ष करिब ५० पुरुषलाई स्तन क्यान्सर हुने गरेको क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. प्रभु साह बताउँछन् । पुरुषहरूमा खासगरी ५० देखि ६० वर्षको उमेरमा स्तन क्यान्सर हुने गरेको डाक्टरहरूको भनाइ छ ।

महिलाको तुलनामा पुरुषको स्तन आकारमा सानो हुन्छ । गिर्खा पनि सानै हुन्छ । महिलामा गिर्खा दुई सेमिको हुँदा याे पहिलो चरणको मानिन्छ तर त्यही गिर्खा पुरुषमा चौथो चरणको हुन सक्छ । स्तन सानो हुने भएकाले त्यहाँबाट छालामा सर्ने सम्भावना उच्च हुन्छ । त्यसकारण पुरुषहरूले स्तनमा कुनै पनि किसिमका गिर्खा आएमा तुरुन्त जाँच गराइहाल्दा राम्राे हुन्छ ।

(२१ माघ २०७८ मा शिलापत्रमा पहिलाे पटक प्रकाशित याे सामग्री स्तनपान सप्ताह सुरु भएकाे अवसरमा पुन: प्रकाशन गरिएकाे हाे ।)

प्रकाशित मिति: सोमबार, साउन १६, २०७९ ०७:२४