परीक्षाको आतंक शिक्षा सुधारको उल्टो बाटो

A+ A A-

कुनै समय थियो, एसएलसीमा राम्रो प्रतिशत ल्याएर पास हुनु प्रतिष्ठाको विषय बन्थ्यो । हाम्रा दाइ/दिदी एसएलसी पास हुनकै लागि ‘घोटिएर’ पढ्थे । हामीले पनि त्यसै गर्‍यौँ । तर, आज समय परिवर्तन भएको छ । आज पढाइलाई अंकमा मात्रै होइन ‘आकार’मा पनि हेरिन थालिएको छ । शिक्षालाई सिकाइसँग दाँज्न थालिएको छ । आविष्कार र अनुसन्धानसँग जोड्न थालिएको छ । क्षमतासँग गाँस्न थालिएको छ ।

१९९० सालदेखि नेपालमा शैक्षिक र प्राज्ञिक मानक बनेको एसएलसीको हाउगुजी यसरी परिवर्तन हुन झण्डै ९० वर्ष लाग्यो । परिवर्तन नहोस् पनि कसरी ? विश्वव्यापी रूपमा शिक्षाको स्वरुप जो बदलिएको छ । शिक्षाको उपादेयता मार्कसिटको नम्बरमा नभई व्यक्तिको क्षमता र दक्षता अभिवृद्धिसँग जोडेर हेर्न थालिएको छ ।

विश्वव्यापी रूपमा हेर्ने हो भने सन् १९५७ मा तत्कालीन सोभियत संघले पहिलोपटक ‘स्पुतनिक–१’ रकेट प्रक्षेपण गरेपछि त्यसको प्रतिस्पर्धा गर्न अमेरिकाले आफ्नो शिक्षा नीतिलाई नै नयाँ ढंगले परिमार्जन गर्‍यो । त्यसको १२ वर्षपछि अमेरिकाले सन् १९६९ मा पहिलोपटक चन्द्रमामा अन्तरिक्ष यान अवतरण गराइछाड्यो । दोस्रो विश्वयुद्धपछि फिनल्यान्डले शिक्षामा गरेको फेरबदलले आज संसारमै खुसी देश र उत्कृष्ट शिक्षा प्रणालीको रूपमा दर्ज भएको छ । ७०/८० को दशकमा कोरिया र चीनमा नयाँ शिराबाट फेरिएको शिक्षाले ती मुलुकलाई कहाँ पुर्‍याएको छ, हामीले देखेकै छौँ ।

तर, नेपालमा भने प्रजातन्त्र स्थापना भएको सात दशक बितिसक्दा पनि शिक्षाको गन्तव्य भने केवल परीक्षा नै बनिरह्यो । परीक्षाको हाउगुजीले व्यक्तित्व विकास सधैँ छायामा नै परिरह्यो । यस्तो लाग्छ, नेपालको यथास्थितिवादमै रुमलिएको शिक्षा प्रणालीको अर्जुनदृष्टि केवल परीक्षा र अंक हो । यसले हाम्रो शिक्षा प्रणालीलाई खोजमूलक नभई परीक्षामुखी बनाइरहेको छ । यसरी शिक्षा परीक्षामुखी बनिरहँदासम्म शिक्षामा खोज, अनुसन्धान र आविष्कारका ढोका बन्द हुन्छन् । जो अहिले भइरहेको छ ।

यद्यपि नेपालको शिक्षामा सुधार गर्न पहल नगरिएको भने होइन । परीक्षामुखी भएको कक्षा १० को एसएलसीलाई अरु कक्षाझैँ विद्यालय र शिक्षकमाझ छोडिदिनुपर्छ भन्नेमा स्पष्ट धार देखापर्‍यो । तर, एसएलसीको नाम एसईईमा परिवर्तन गर्नेबाहेक अरु केही काम भएन । नयाँ न्वारान गरिदिएर फेरि पनि हाम्रो शैक्षिक प्रणालीले उही गल्ती दोहोर्‍यायो । ‘एसईई’ नामको नयाँ न्वारन गरेर शिक्षा भनेकै परीक्षाका लागि हो भन्ने गलत दृष्टिकोण फेरि पनि स्थापित भइनै रह्यो । जसका कारण आज पनि एसईईमा कम अंक/ग्रेड आएको भन्दै कलिला बालबालिकाहरू आत्महत्या गर्न अभिशप्त पारिन्छन् ।

कक्षा १० सम्मलाई विद्यालय शिक्षा भनिने गरेकोमा अहिले कक्षा १२ सम्मलाई विद्यालय शिक्षा भनिएको छ । कक्षा ९ देखि १२ सम्मलाई माध्यमिक तह भनिएको छ । तर, एउटै तहमा कक्षा १० देखि १२ मा राष्ट्रिय परीक्षा लिनुले शिक्षाका नीति निर्माता अल्प–दृष्टिकोण छताछुल्ल पारिदिएको छ ।

यस अर्थमा हेर्दा संरचनागत रूपमा सुधार गर्न खोजिँदाखोजिँदै पनि नीति फरक र नियत उही देखिएको छ, हाम्रो शिक्षामा । जसका कारण आज पनि ऐनमा उल्लेख नभए पनि एसईईलाई राष्ट्रिय मुद्दा बनाइएको छ । ठूलो तामझाम, लगानी र प्रचारप्रसारले विद्यार्थी र अभिभावकलाई यो परीक्षाले अनावश्यक रूपमा त्रसित पारेको छ । त्यसैले आजको अभिभावकले विद्यार्थीबाट एसईई परीक्षामा सिर्फ ग्रेड खोजिरहेका छन् । विद्यालयबाट राम्रो ग्रेडको अपेक्षा गरेका छन् । अभिभावकका यही चाहना पूरा गरिदिन विद्यालयका कक्षा र कक्षाकोठा परीक्षाकेन्द्रित भएका छन् । विद्यालय र अभिभावकको अपेक्षाको जाँतोमा विद्यार्थीहरू पुनः उसै गरी पिसिएका छन् ।

खासमा विद्यार्थी शिक्षाबाट ठगिएका छन् । उनीहरूका प्रतिभा, सम्भावना, सिर्जनात्मक तागत दबाइएका छन् । माध्यमिक तह पढ्दै गरेको विद्यार्थीले विद्यालयमा विद्यार्थीले प्रयोगात्मक काम गर्नै पाउँदैन । विद्यार्थी फिल्डमा उत्रेर सिक्न पाउँदैनन् । विद्यार्थी बिहानदेखि साँझसम्म विद्यालयको चौघेरोमा थुनिनुपर्छ । गणित र विज्ञानजस्ता विषय एक दिनमा ३ पिरियडसम्म पढ्नुपर्छ । यति मात्रै होइन, राति अबेलासम्मका लागि पर्याप्त होमवर्क भिडाइएको हुन्छ ।

कैयौँ स्कुलमा कक्षा १० का विद्यार्थीका लागि अतिरिक्त क्रियाकलाप गर्नसमेत बन्देज गरिएको छ । किनकि उनीहरूका अनुसार यसबारे परीक्षामा आउँदैन । समय नाश हुन्छ । अरु कक्षामा पनि गुणस्तरीय अतिरिक्त क्रियाकलाप गराउने झन्झट विद्यालयहरू गर्दैनन् । किनकि यसको मापन परीक्षामा गरिँदैन । विद्यार्थीका सबै सिर्जनात्मक चाहना, क्षमता प्रतिबन्धित छन् । विद्यालयमा विद्यार्थीका लागि प्रजातान्त्रिक वातावरणको हत्या गरिएको छ ।

युरोपका कैयौँ देशहरूमा पाठ्यक्रम निर्माण, पाठ्यपुस्तकको लेखन, विद्यार्थीको समग्र मूल्यांकनको सर्वाधिकार शिक्षकमा हस्तान्तरण गरिएको छ । त्यसैले शिक्षक अयोग्य छ भने योग्यता विकास गर्नतिर लाग्नु सरकारको कर्तव्य हो ।

जोन डिबेको ‘विद्यालयले प्रजातान्त्रिक वातावरणको अभ्यास गर्नुपर्ने’ मान्यता हाम्रा विद्यालय बुझ्दैनन् । यसरी परीक्षाका नाममा विद्यार्थीलाई निसास्सिने गराएर हामीले शिक्षाबाट कस्ता जनशक्ति उत्पादन गरिरहेका छौँ, गर्न खोजिरहेका छौँ ? फेरि दोहोर्‍याऊँ, परीक्षा सिकाइको मात्रा मापन गर्नका लागि हो, शिक्षा परीक्षाका लागि होइन ।

एसईई परीक्षालाई एसएलसीकै संस्करणका रूपमा राखिराख्न निजी विद्यालयको चर्को दबाब छ भन्ने बुझिराख्न गाह्रो पर्दैन । किनकि एसईई विद्यालयमै सीमित भयो भने कैयौँ विद्यार्थी निजीबाट सरकारी विद्यालयतिर सर्नेछन् । निजी विद्यालयले एसईई देखाएर गरिआएको व्यापारमा गिरावट आउन सक्नेछ । अहिले एसईईको भुतले अभिभावलाई सकी नसकी निजी स्कुलमा पढाउन बाध्य भएका छन् ।

५० जनाले एसईई दिएको कुनै एक विद्यालयले ‘ए प्लस’ ल्याउने पाँच जना विद्यार्थीको फोटो गेटमा झुण्ड्याएर अभिभावक आकर्षित गर्ने उद्यममा लागिपरेको छ । त्यसैले निजी विद्यालयको गुणस्तर भनेकै परीक्षामा देखिने ग्रेड भएको छ । सरकारी निजी विद्यालयबीचको तुलना गर्दा निजी स्कुल राम्रा भनेर परिभाषित गरिएको छ, किनकि निजीबाट ‘ए प्लस’ ग्रेड ल्याउने विद्यार्थी संख्या बढी छ । निजी र सरकारी विद्यालयले शिक्षालाई प्रयोगात्मक बनाउने, अनुसन्धान, आविष्कार र सीपमूलक बनाएका छैनन् । त्यसैले सरकारीभन्दा निजी विद्यालय राम्रा भएको प्रचार गरिनु ठूलो भ्रम हो ।

सिंगापुरको शिक्षामा एउटा महत्त्वपूर्ण थेगो रहेछ, ‘थोरै पढाऊ, धेरै सिकाऊ’ । हाम्रोमा भने ठीक उल्टो छ, ‘धेरै पढाऊ, थोरै सिकाऊ’ । यसै कारण हाम्रा विद्यार्थीको सिकाइ एकदमै कमजोर भएका प्रतिवेदनहरू सार्वजनिक भइहेका छन् ।

किताबमा दिइएको घनाकार वस्तुको सतहको क्षेत्रफल फर्मुला लगाएर निकाल्न सक्ने विद्यार्थीले एउटा घनाकार काठ दिएर यसको आयतन निकाल्न दिँदा अलमलिन्छ । किताबमा फूलका भागहरूबारे पढेको विद्यार्थीले साँच्चिकैको एउटा फूल दिएर यसका भागहरूबारे सोध्दा बताउन सक्दैन । यस कारण हाम्रो सिकाइ कमजोर छ ।

‘ए प्लस’ ल्याउने विद्यार्थीको पनि व्यावहारिक सिकाइ कमजोर छ । ‘ए प्लस’ ल्याउने विद्यार्थीले सूत्र प्रयोग गरेर हिसाब गर्न सक्छ तर यसको व्यावहारिक प्रयोग गर्न सक्दैन । सो विद्यार्थीसँग सूत्र निकाल्ने आइडिया पनि छैन, किनकि उसलाई स्कुलमा यसबारेको अभ्यास गराइँदैन । गहिरो खोज, अनुसन्धान र सिर्जनात्मक बनाउने बाटोतिर हाम्रो शिक्षाको प्रवेश नै भएको छैन । एसईईजस्ता परीक्षामा ग्रेडको आकर्षणले हामीले शिक्षाको वास्तविक गन्तव्य बिर्सेका छौँ ।

एसईईलाई अनावश्यक महत्त्व दिएकै कारण शिक्षक र विद्यालय पनि चर्को दबाबमा परेका छन् । यसै कारण उनीहरूले प्रयोगात्मक अंक दिँदा खास प्रयोगात्मक कार्य नगराई सबै विद्यार्थीलाई पूर्णाङ्क दिएर पठाइदिन्छन् । गत वर्ष विद्यालयले परीक्षा लिँदा हजारौँ जनाले ४ जीपीए ल्याउनु र यसपालि केन्द्रले लिँदा ४२ जना विद्यार्थीको मात्र आउनुको कारण छ । एसईईलाई प्रतिष्ठाको परीक्षाको रूपमा चित्रण गरिएको छ । यस कारण कुनै पनि शिक्षक र विद्यालयले आफ्नो गोजीबाट अंक दिने अवसर आएको बेला अंक कम दिएर आफ्नो शिक्षण संस्थाको बदनामी बढाउन चाहँदैनन् । यसको समाधान भनेको एसईईको जिम्मेवारी प्रदेशलाई पनि होइन, विद्यालयलाई दिनु र विद्यालय, शिक्षक र सरकारले विद्यालयमा लिइने परीक्षाको परिणामबाट सच्चिनु हो ।

शिक्षक र विद्यालयले मनपरी अंक दिन्छन् भनेर परीक्षालाई केन्द्रबाट सञ्चालन गर्नु र परीक्षाको आतंक सिर्जना गरिदिनु शिक्षा सुधारको उल्टो बाटो हो । शिक्षकलाई अविश्वास गरेर शिक्षा गतिलो बन्दैन । बरु शिक्षकको व्यावसायिक विकासमा ध्यान दिनु आवश्यक छ । शिक्षकलाई शिक्षाका सबै जिम्मेवारी दिनु आवश्यक छ । ऊ विद्यालयको हर्ताकर्ता हो । युरोपका कैयौँ देशहरूमा पाठ्यक्रम निर्माण, पाठ्यपुस्तकको लेखन, विद्यार्थीको समग्र मूल्यांकनको सर्वाधिकार शिक्षकमा हस्तान्तरण गरिएको छ । त्यसैले शिक्षक अयोग्य छ भने योग्यता विकास गर्नतिर लाग्नु सरकारको कर्तव्य हो । विश्वविद्यालयले शिक्षक निर्माण गर्ने प्रक्रियालाई सुधार्न आवश्यक छ । शिक्षकहरूको योग्यता विकास गर्न लगानी बढाउन आवश्यक छ । योग्य शिक्षकलाई विद्यालयका सबै जिम्मेवारी प्रदान गर्न सक्दा नै शिक्षाले फड्को मार्न सक्छ । होइन भने हामी सधैँ कहिले एसएलसीको नाम त कहिले एसईईको नाममा डरको खेतीमै पिल्सिरहेका हुनेछौँ ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, साउन १६, २०७९ ०६:३३