कुइरोको खिल चलाउने ‘पानीफोटो’

A+ A A-

यो फिल्मको सुरुवातमा एउटा लामो दृश्य छ । मैयाँ (मेनुका प्रधान) कुइरो नै कुइरो भएको डाँडामा छिन् । उनीअगाडि कोही हिँडिरहेको देख्छिन् । उसलाई पछ्याउँछिन् । त्यो मान्छे उनीनजिकै पुगेपछि फेरि अलिक पर देखिन्छ । उनी त्यसलाई पनि पछ्याउँछिन् । फेरि त्यहाँ पुग्छिन् । फेरि पर देखिन्छ । उनी जतिजति पर पुग्छिन्, त्यो त्यतित्यति पर पुग्छ । यस्तो लाग्छ ऊ उनीसँग भाग्दैछ । धेरै पर भागिहालेको छैन तर उनी ज्यादा नजिकै आइहाल्छिन् कि भन्ने डरले भाग्दै छ । ऊ घरी उकालोको टुप्पोमा पुग्छ । घरी उनले तल देख्ने ओरालोमा । त्यसपछि उनी उसलाई भेट्नभेट्न लाग्छिन् । उनी उसलाई पछाडिबाट पीठमा छुन लाग्छिन् । अनि सपनाबाट ब्युँझिन्छिन् ।

त्यो सपनाबाट उनी ब्युँझिएको बेलाको उनको अनुहारले फिल्मको समग्र कथालाई समेट्छ । जनयुद्धको क्रममा बेपत्ता पारिएका वा बेपत्ता भएका मानिसहरूको सम्झनामा पर्खिरहनेहरूको व्यथालाई देखाउँछ । ब्युँझिएर पनि उनी शान्त छिन् । उनी यसरी ब्युँझिन्छिन् कि मानौँ, छोरालाई कम्तीमा सपनामा नै भए पनि भेट्न पाएर खुसी छिन् । वा उनी यसरी ब्युँझिन्छिन् कि मानौँ, ब्युँझिएर लाग्ने डर उनलाई लाग्न नै छोडेको छ ।

होस भएको जस्तो । होस नभएको जस्तो । सपनाबाट ब्युँझिएर पनि उनी अर्कै तरिकाले शान्त छिन् ।

उनी हरेक दिन छोराको पर्खाइमा दिन र छोराको भेट्टाइमा रात काट्छिन् । र, त्यसरी नै रात काट्छन् उनका श्रीमान् (अनुप बराल) पनि । त्यसरी नै रात काट्छन् उनीहरूबाहेक अन्य धेरै परिवारहरू पनि । त्यसरी रात काट्नु र ब्युँझिनुमा पक्का पनि मजा त छैन । त्यसले उनीहरूलाई फर्किएको छोरो फिर्ता पनि ल्याउँदैन । तर, त्यसले समय काट्ने बहाना दिन्छ । र, उनी सपना पनि कुइरो लागेको ठाउँमा देख्छिन् । किनकि उनको छोराको पर्खाइ ‘कुइरोमा काग’ भए जसरी नै अलमलमा छ । कुइरो उनीहरूको यात्राको क्रममा धेरैतिर छ । र, त्यो अलमल कुइरोमा हुनेहरूलाई पनि छ । कुइरोबाट पार पाएको विश्वास गर्नेहरूलाई पनि छ । फिल्मको कुइरोले हराएको आफन्तको खोजीको क्रममा ‘कुइरोको काग’ जस्तो बन्न बाध्य हजारौँ परिवारहरूलाई समेट्छ ।

त्यस्ता परिवार फिल्ममा अरू पनि छन् । हराएको छोरा फर्किंदैन भनेर सद्‌गत गरिसकेका एक जना बाबुछोरा फर्किंदैन भनेर किरिया गरेपछि सपनामा देख्न छाडेको सुनाउँछन् । पहिला त सपनामा भए पनि देखिरहेको तर सद्‌गतपछि देख्न नपाउँदा गल्ती गरिएछ कि जस्तो लागेको बताउँछन् उनी । ‘पानीफोटो’ले १० वर्षे जनयुद्धका क्रममा बेपत्ता पारिएका नागरिकका परिवारले बोकेको असीमित पर्खाइको खिल देखाउँछ । त्यो खिलको नजिकै पुग्छ । कथागत रूपमा त्यसको गहिराइलाई समात्छ । तर, दृश्यगत रूपमा अक्सर सतहतिरै रुमलिन्छ ।

०००

फिल्मको सबैभन्दा बलियो पक्ष यसको कथा हो । केही स्थानमा सपाट लैजानेबाहेक धेरैजसो समय खगेन्द्र लामिछानेले चरित्रलाई बाँधेर राखेका छन् । तिनले कुनै काम गर्नुको कारण दिएका छन् । सबै स्थानमा विश्वसनीय नलागे पनि कम्तीमा कारणबिना नै घटना देखाएर कथा र उपकथालाई अलमलमा पार्दैनन् । उनले बुनेको कथामा छोरा पर्खिरहेका बाबुआमासँग ठोक्किन आउने अन्य चरित्रहरू कुनै न कुनै रूपमा कारणसहित ठोक्किन्छन् । उनी तिनलाई कथामा चाहिएको बेला ल्याएर बाँकी समयमा यस्सै कतै मिल्काउँदैनन् । युद्धको कारण गाउँ छोडेर मासु बेच्ने व्यवसायमा लागेको मानिस होस् या विदेश जाने तयारीमा लागेको मानिस, सबैको कुनै न कुनै विकास फिल्ममा देखिन्छ ।

हराएको छोरा पर्खिरहेका बाबुआमाको कथामा झझल्को र सपना धेरै छन् । उनीहरूको दैनिकीमा सधैँ छोराको अनुपस्थिति खड्किएको छ । आमा र बाबुमा धेरैजसो समय सरिरहने त्यो झझल्को र सपनापश्चात् उनीहरू छोरालाई हेर्न घरबाहिर निस्किएको दृश्यले गहिरोगरी छुन्छ । तर, त्यो झझल्को त्यतिका दृश्यबाहेक बाँकीतिर लगभग आउँदैनन् । वरपरका माध्यममार्फत छोरासँग जोडिएका अन्य सम्झनाहरूलाई केलाउने धेरै ठाउँ हुन सक्थे । जस्तो कि घरका अनेकौँ संरचनामा ती याद जोडिन सक्थे । खाना खाने बेलादेखि खोले पकाउने बेलासम्म पनि छोराका अनेक अनुहार अल्झिन सक्थे । ती सम्भावना भने फिल्ममा खासै आउँदैनन् । तर, हराएको मान्छे के–के कुरामा अल्झिएको हुन्छ भन्ने कुराको पर्याप्त खोजी नगरे पनि बाबुआमाको छोरा खोज्ने दृढ चाहनामार्फत उनी छोरा हराउनुको पीडा भने देखाउँछन् ।

हराएको छोरा कृष्णलाई पर्खिरहेकी उनकी प्रेमिका राधा (मल्लिका महत)को पर्खाइ बाबुआमाको पर्खाइजति बलियो गरी आउँदैन । उनले किन पर्खिन्छन् भन्ने कुरा लामो समय खुलदुली बनाइराखेर पछाडि गएर कारण दिए पनि त्यो कारण उति धेरै बलियो बन्दैन । त्यो कारणले उति धेरै ब्याकअप पाउँदैन । उनको पर्खाइलाई अझै गहनता दिन उनी र कृष्णले बिताएका पलको अरू नै केही टेको चाहिन्थ्यो । त्यो टेको फिल्ममा खगेन्द्र लगाउँदैनन् । बाबुआमाले पर्खिनुका कारण जति स्वाभाविक छ, घरबाहिरकी उनले पर्खिने कारणलाई अझै बलियो आँखा चाहिन्थ्यो । त्यो आँखा फिल्मले छुटाउँछ । त्यसले उनको अनुहारमा पर्खाइको गहनता भरिँदैन ।

तर, यति हुँदाहुँदै पनि राधाको पर्खाइले हराएका छोराछोरी पर्खिने बाबुआमा र आफन्त मात्र नभएर अरू धेरै थिए भन्ने कुरा भने बताइदिएको छ । त्यस्तै पर्खाइ उनका साथीहरूको तर्फबाट पनि भन्ने ठाउँ थियो । एउटा दृश्यमा क्यारेम खेलेको बेला कसैले हानेको कटलाई ‘कृष्ण कट’ जस्तो भन्नेबाहेक खासै काम भएको छैन । दुवै स्थानमा झट्ट हेर्दा भनिएको छ त, कारण छ त जस्तो हुन्छ । तर, त्यो कारण देखाउनलाई बनाएको जस्तो मात्र लाग्छ ।

बाबुआमासँग कृष्णको अन्तिम फोटो बाँकी छ । बाँकी फोटो छैनन् भनेर कृष्णको साथीले सोधेको बेला आमा भन्छिन्, ‘पहिला धेरै थिए । तर, धेरै त अनेकौँ संस्था तथा बेपत्ता पारिएका व्यक्तिको छानबिन, सत्य निरुपण तथा मेलमिलाप आयोगलाई बाँडेर सकियो ।’ उनले बोलेको त्यो संवादले बेपत्ता छानबिनको प्रक्रियामा सहभागी भएका अनेक संस्था र राज्यको निकायको असफलतालाई प्रस्ट्याउँछ । त्यसले पर्खिने परिवारमा कति गहिरो आघात पारेको छ भन्ने पनि देखाउँछ । यो अवस्था अहिले पनि धेरै फेरिएको छैन । अहिले पनि हरेक वर्ष बेपत्ता दिवसमा उनीहरू कहाँ छन् भनेर खोज्ने क्रम सकिएको छैन । युद्ध सकिएको यतिका समयपछि पनि युद्धका खिल धेरै बाँकी छन् भन्ने कुरा चलचित्रले उठान गरेको छ ।

फिल्ममा रेडियोमा बज्ने समाचारको प्रयोग सुन्दर छ । भलै त्यो समाचार सधैँजसो प्रयोगमा आउँदैन । बेलाबेला त कुनै निश्चित दृश्यको सान्दर्भिकता बढाउन जरुरी भएर मात्र आएको जस्तो लाग्छ । तर, त्यसले पनि फिल्म भएको समयको सन्दर्भलाई बढाउन मद्दत गरेको छ । परिवारको कथालाई देशको कथा थियो भन्ने सन्देश दिएको छ । उनीहरूको कथामा सरकार र उनीहरूले गरिरहेको क्रियाकलाप कसरी मिसिएको थियो भनेको छ । उनीहरू गाउँमा छोरा पर्खिएर बसिरहेका छन् । उनीहरूको पर्खाइले अनेकौँ दुःख पार गरिसकेको छ । तर, त्यति बेला पनि रेडियोमा बजेको समाचारले भन्छ, ‘नेपाली सेनाले बेपत्ता छानबिन प्रक्रियामा आफूहरूले सक्दो सहयोग गर्ने जनाएको छ ।’ मतलब सक्दो सहयोग भएको छैन । यो फिल्मले भनेको समयदेखि अहिलेको समयसम्म पनि त्यो सक्दो सहयोग भएको छैन ।

यस्तै, एउटा अर्को दृश्यमा सद्गत गर्ने कि नगर्ने भन्ने विषयमा छलफल हुँदा गाउँका पुरुषहरू श्रीमतीहरूले भनेको सुन्नुहुँदैन भन्दै बाबुलाई उकास्छन् । आफ्नो कुलको निर्णय आफैँले गर्नुपर्छ भन्ने खाले विचार राख्छन् । तर, मैयाँ त्यस्तो मान्दिनन् । उनी फिल्मभर छोराको खोजीमा हार मान्दिनन् । उनी परिवारमा पनि श्रीमान्‌सँग झुकेर बस्दिनन् । उनी आफ्नो निर्णय गर्न खोज्छिन् । श्रीमान्‌ले नमानेको बेलामा पनि आशा बाँकी राखेर छोरा खोज्न जान्छिन् । एउटा दृश्यमा उनलाई देखाउँदा रेडियोमा महिला–पुरुष बराबर हुन्छ भन्ने विषयमा बहस भइरहेको छ । त्यहाँ बहस गर्ने महिला आवाज महिलाहरू जुनसुकै स्थानमा पनि बराबर रहन सक्छन् भनिरहेकी छन् । पुरुष भने नेतृत्व लिने ठाउँमा महिलालाई गाह्रो हुन्छ भन्न खोज्दैछन् । महिला र पुरुषबीचको अधिकारको विषयमा तत्कालीन समयमा चलिरहेको बहसलाई त्यो बहसले थोरै भए पनि सम्झाउन खोजेको छ । र, परिवर्तनशील समाज देखाउन मैयाँले उनले तराईमा भेटेको युवककी आमाले नै उनीसँग कुरा गरेको देखाइएको छ ।

अनि सबैभन्दा सुन्दरचाहिँ कृष्णको चरित्रलाई अदृश्य बनाएको प्रयोग छ । उसको बाल्यकाललाई देखाउँदा फिल्ममा भौतिक रूपमा ऊ देखिने गरी देखाइएको छैन । ऊ र उसको साथीलाई एकै ठाउँबाट लगिएको भनिएको छ । उनीहरू सँगै भएको देखाइएको छ तर एउटा साथीलाई मात्र देखाइएको छ । कृष्णको भने प्वाइन्ट अफ भ्यु मात्र देखाइएको छ । त्यसले हराउने ऊ फेरि एउटा मात्र मान्छे हैन भन्ने कुरालाई दर्शाएको छ । ऊ तमाम हराएका मान्छेको प्रतिनिधि हो । ऊ बाबुआमाका लागि फोटोमा सीमित भइसकेको छ । उसको अहिलेको अनुहार कस्तो होला, उनीहरूको आँखामा छैन । ऊ एक हैन । ऊ अनेक हो । ऊ फिल्म सकिएपछि अक्षरमा आउने बेपत्ता पारिएका नागरिकहरूको संख्यामध्ये सबै हो । यो फिल्मले छोडेको सबैभन्दा बलियो स्टेटमेन्ट हो ।

०००

तर, कथा पक्ष र केही प्राविधिक पक्षमा सुन्दर तरिकाले बुनिए पनि फिल्म कमजोरीबाट मुक्त भने छैन । मेकिङमा इमानदारिता भए पनि त्यसले फिल्मको दृश्यगत सम्भावनालाई भने सीमित गरेको भान हुन्छ । विशेषगरी फिल्मका धेरै दृश्यहरूले कथा र संवादलाई मात्र अँठ्याएका छन् । सुरुवातको सपनावाला दृश्य र कृष्णलाई अदृश्य देखाइएको बेलाका दृश्य अनि बेलाबेला बाबुआमालाई एउटै फ्रेममा देखाउँदा बीचमा घरको पिलर पर्नेजस्ता कम्पोजिसन भए पनि फिल्ममा यसको बलियो उपस्थिति भने छैन ।

धेरैजसो समय चरित्रको कथालाई भन्न संवादको प्रयोग भएको छ । त्यो संवादले ब्याकस्टोरी भनेको छ तर, त्यो ब्याकस्टोरी अरू कुनै सिनेमाको भाषाबाट भन्न सकिने सम्भावना सीमित भएको छ । बाबुले आर्मीको पेन्सन हुने जागिर छोडेको भनिएको छ । तर, त्यसको कुनै पनि ट्रेस देखिने गरी फिल्ममा आउँदैन । फिल्ममा प्रयोग भएका केही डिभाइस कुनै दृश्यमा चाहिएर आउँछन् । बाँकी बेला आउँदैनन् । जस्तो कि रेडियोमा बज्ने समाचार र कार्यक्रम बाँकी बेला आउँदैन । यदि तिनलाई मज्जाले चलाउने हो भने समाचार सुन्ने पात्रको बानीसँग खेल्ने ठाउँ बन्थ्यो । उनले रेडियो खोलेको वा बन्द गरेको दृश्यमा वा कुनै दिन रेडियो नसुनेको दृश्यमा केही स्टेटमेन्ट बन्थ्यो । रेडियोको माध्यमबाट बुढाबुढीको सम्बन्धलाई अझै चलाउन मिल्थ्यो । उनीहरूको प्रतिक्रिया दिन मिल्थ्यो । त्यसपछिका दृश्यमा चाहिने अरू धेरै कुरा जोड्न मिल्थ्यो । त्यो कुरा फिल्मले छुटाउँछ ।

फिल्ममा प्रयोग भएका धेरैजसो फ्रेमहरूले चरित्रलाई देखाउने वा घटनालाई देखाउनेबाहेक आफ्नो स्वतन्त्र अर्थ र अस्तित्व बनाउन असफल भएका छन् । युद्धको कथालाई ती धेरै हिसाबले नवीन हुन सक्थे । भएका छैनन् । फिल्मलाई भन्न फ्रेमको समानान्तर न्यारेटिभ भन्ने मौका निर्देशकले गुमाएका छन् । दृश्यको फ्रेमिङले निक्कै कम बेलामा मात्र चरित्रको मनोदशालाई समेट्छन् । तीमध्ये धेरै त सामान्य नै लाग्छन् ।

कथामा सबैभन्दा ठूलो कमजोरी कृष्ण र उसको साथीलाई अपहरण गरेर लगेको दृश्यमा छ । तिनलाई समात्न सेना माओवादीजस्तो भएर किन गाउँमा जान्छ भन्ने कुराको खासै ठूलो अर्थ देखिन्न । उसलाई समातेको देखिन्छ तर उनीहरूलाई लैजाने तरिका अरू नै तरिकाले पनि हुन सक्थ्यो । अनि माओवादी कमान्डरको उनीहरूप्रतिको रिस पनि जस्टिफाई हुँदैन । कमान्डरले तिनलाई सजाय दिने बेला बोलेका भारी संवादको पनि त्यहाँ खासै धेरै काम थिएन ।

बाबुआमाबाहेक बाँकी चरित्रको एकअर्काबीचको रियाक्सन कमजोर छ । विशेषगरी कृष्णको ठूलोबाबुको पात्र निर्माण र अभिनय जबर्जस्ती आएको जस्तो लाग्छ । उनी फिल्मको मेजर सङ्घर्ष ल्याउने पात्र हुन् भनेर अर्कै ध्रुवमा उभ्याएजस्तो लाग्छ । मैयाँको चरित्रसँगै आउँदा राधाको अनुहारको भाव कमजोर बन्छ । युद्धको समयबाट गुज्रिएको र लामो समय भारतमा गएर परिवारसहित फर्किएको युवकको भूमिकामा खगेन्द्र लामिछाने स्वयम्‌ले निभाएको भूमिकामा पनि चरित्रको उत्ति गहिराइ देखिँदैन । ऊ जवाफ दिनुपर्छ भनेर कृष्णको बाबुसँग भागेको कुरा सुन्दर भए पनि ऊ फर्किएर समाजसँग भएको घुलन फेरि पनि बाबुले ‘पहिला त फरासिलो नै थियो’ भन्ने संवादबाट मात्र भन्न खोजिएको छ । जबकि ऊ नबोल्न चाहेको कुरा उसले बोकेको सत्यको भारीले हो भन्ने कुरा फिल्मको पछिल्तिर खुल्छ । उसले सत्य लुकाउन गर्न सक्ने सम्भावनाहरू फिल्मले धेरै खोजी गर्दैन ।

फिल्ममा केही दृश्यको निरन्तरतामा ढुङ्गा लाग्छ । बाबुआमा राति गफ गरिरहेको बेलामा बाहिर पानी परेको ठूलो आवाज सुनिन्छ । तर, त्यसको भोलिपल्ट बिहानै राधा आइपुग्दा आँगन र परतिरको बारी पानी नै नपरेजसरी सुख्खा हुन्छ । यस्तै, बेलाबेला आउने प्राकृतिक दृश्य र डाँडाहरूको वाइड सटले पनि खासै बलियो उपस्थिति छोड्दैनन् ।

छोरासँगको उनीहरूको आत्मीयताको गहिराइ धेरै कम मात्र फिल्ममा आउँछ । उनीहरू छोरालाई निरन्तर खोजिरहेका छन् भन्ने हिसाबले मात्र त्यो पोखिन्छ । फिल्मले त्यसलाई फोटोमा मात्र सीमित पार्न खोज्दा घरसँग जोडिएका अरू धेरै कुराहरूलाई समेट्न सकेको छैन । जसले गर्दा त्यो घरसँग हामीलाई धेरै अपनत्व महसुस हुँदैन ।

फिल्मको कला पक्षमा धेरै सामान्य र सतही भएर पनि संवाद लेखनमा भने खगेन्द्र लामिछानेको विकास झनै बलियो देखिन्छ । उनले फिल्ममा पनि धेरै जम्प कट चलाएका छन् तर त्यसले कथालाई बोकेर लगेको भने छ । जस्तो कि छोराको सद्गत गर्ने विषयमा गाउँलेले दिएको दबाबपछि बाबु श्रीमतीलाई ‘तँसँग केही भन्नु छ’ भन्छन् । त्यसपछिको दृश्यमा उनले त्यो कुरा भनिसकेपछि श्रीमती रिसाएर सुतिरहेकोबाट सुरु हुन्छ । यस्ता कटहरूले फिल्मको कथामा सुन्दर गति भने दिएका छन् ।

०००

फिल्म जुन रूपमा बनेको छ, त्यसको कथानक र प्राविधिक पक्षमा भएका सफलता र असफलता एक ठाउँमा राख्दा फिल्मले विषयगत रूपमा भने भन्नैपर्ने कथा भनेको छ । युद्धले दिएका चोटहरूका कहिल्यै नहराउने घाउहरू पनि छन् है भन्ने यथार्थलाई बल दिएको छ । यसअघि बनेका युद्धसम्बन्धी फिल्महरूले कुनै न कुनै रूपमा युद्धको तत्कालीन समयलाई भन्न खोजेका थिए । यो फिल्म युद्ध सकिएपछि र युद्धका धेरै चीज रोकिएपछि पनि अधुरै रहेका केही जटिल तर समाधान हुनैपर्ने मुद्दालाई उठान भने गरेको छ ।

ती कुरा अहिले पनि धेरै घरमा भइरहेका छन् । मैयाँले देखेका जस्ता सपना अहिले पनि धेरैले घरमा देखिरहेका छन् । फिल्ममा जसरी कृष्ण चरित्र अदृश्य छ, ती सबै धेरैको स्मृतिमा धूमिल हुँदै गएका छन् । तिनका फोटाहरू धेरैका घरका ढोकामाथि र एल्बममा कहिलेसम्म जोगिन सक्ने हो भन्ने थाहा नभई बसेका छन् ।

जसरी भने र जुन सफलतामा भने, त्यसमा कमजोरी औँल्याउने धेरै ठाउँ छन् । तर, पानीफोटोमार्फत खगेन्द्र लामिछानेले नेपाली जनयुद्धलाई छोएर गएका र जनयुद्धले बनाएका अनेकौँ उपकथालाई भन्ने गतिलो सुरुवात भने गरेका छन् ।

आगामी दिनमा यस्ता उपकथा अझै आउनेछन् । यद्धले दिएका कुइरोमा हराउनेले मनमा बोकिरहेका यस्ता खिल अझै गहिरो गरी देखाइनेछन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन १४, २०७९ १३:४१