नदीको कथा भन्ने नाटक : हिउँको पृथ्वी यात्रा

A+ A A-

‘नदीलाई नै पात्र बनायो भने नाटक कस्तो हुन्छ होला ?’ नाटकमा ‘प्रयोग’ गर्न रुचाउने रंगकर्मी घिमिरे युवराजको मनमा कताकता यो कौतुहलताले डेरा जमाएको पनि एक वर्ष नाघिसकेको थियो ।

साँच्चै, नदीले बोल्यो भने के भन्ला ? ऊ रिसाउँदा कसरी गर्जेला ? हाँस्दा कसरी सुसेल्ला ?

आफूखुसी बग्न पाउँदाको आनन्द, आफूखुसी बग्न नपाउँदाको बन्धन उसले कसरी सुनाउँला ?

कताकता नदीलाई नै पात्र बनाएर उसको कथा सुनाउने हुटहुटी जाग्यो घिमिरेलाई ।

तर, सुनाउने कसरी ? सुनाउनुअघि त आफैँले सुन्नु थियो नदीको धुन । आफैँले नाप्नु थियो नदीको गहिराइ । आफैँले पार लगाउनु थियो नदीको किनार ।

पानीका प्रत्येक बुँदमा नदीले भरेको प्राण बुझ्न सकस परिरहेको बेला अन्ततः घिमिरेले कक्षा लिने निर्णय गरे । मनको बाँध नाघेर उर्लिएको आफ्नै इच्छाको बहावलाई शान्त पारिदिएर बुझाइदिने कसले ?

शिल्पी थिएटरका घिमिरेले पहिलो कक्षा लिन पानीविज्ञ डा. अजय दीक्षितलाई बोलाए । नभन्दै दीक्षितले शिल्पी परिवारलाई चार घण्टा लामो लेक्चर दिए । पानीबारे बुझाउन दीक्षितले मानव सभ्यताको कथा हाले । नदीबाटै सुरु भएको मानव सभ्यता आखिरीमा कसरी नदीलाई नै मानवहरूले प्रदूषित बनाइरहेछन् ! अजय दीक्षितको पहिलो कक्षाले रंगकर्मीहरूमा पानी र नदीलाई बुझ्ने प्राथमिक आधार तयार पारिदियो ।

एक किसिमको आधार त तयार भयो तर बनेको आधारमा आफ्नो बुझाइको चाङ थप्न नदीलाई अझै बुझ्नु थियो । त्यसपछि उनीहरूले युट्युबमा भेटे, विहारका एक नदी विशेषज्ञ दिनेश कुमार । दिनेश कुमारको लेक्चर सुनेर शिल्पी टिम यति प्रफुल्लित भयो कि नदीलाई यति सरल तरिकाले पनि बुझ्न सकिँदोरहेछ भन्ने यसअघि कहिल्यै बोध नभएको बताउँछन् घिमिरे । ग्लेसियर पग्लेर बन्ने नदी र ताल जमेर बन्ने नदीबारे बुझ्दै जाँदा नाटकले मञ्चको पहिलो दृश्यस्वरूप हिमाल उभ्यायो । कारण, हामीकहाँ धेरैजसो नदी ग्लेसियर पग्लेर बनेका हुन् ।

नदीबारे बुझ्दै जाँदा थाहा भयो कि हिन्दु सभ्यताअनुसार राखिएका नदीका अधिकांश नाम त ‘फेमिनाइन’ रहेछन् । ‘गंगा, नारायणी, कर्णाली, बागमती, ...अर्थात् नदीलाई हामीले आमा वा भनौँ महिलाको रूपमा लिएका रहेछौँ । तर, ब्रह्मपुत्रजस्ता ठूला नदीहरू र समुद्रको नाम भने पुरुष रहेछन् ।

ओहो ! नदीको पनि कहीँ लिङ्ग हुन्छ र ? नाटकमा नदीलाई कसरी देखाउने ? मानिसले साना नदीको नाम महिलाको र ठूला नदीको नाम पुरुषको राखिदिएजस्तो राख्न मन लागेन घिमिरेलाई । ‘हामीलाई पोलिटिकल्ली/कल्चरल्ली करेक्ट हुने नाममा लैङ्गिक विभेद गर्नु थिएन । त्यसैले हामीले नाटकमा दुइटा महिला र एक जना पुरुष राखेर तीनवटा नदी राख्यौँ’, घिमिरेले भने ।

अझै नदीलाई बुझ्ने प्रयास यथावत् नै राखेर शिल्पी परिवारले अर्को कक्षा आसामकी नदी विशेषज्ञ कश्मिरा ककतीसँग लियो । कश्मिराका कुराले आफूहरू ‘इनलाइटेन्ट’ भएको दाबी गर्छन् युवराज ।

पानी बगेकै कारण नदी नदी हुँदैन भन्ने बुझ्दा युवराजले यस्तो महसुस गरेका थिए । पानी बगेकै कारण मात्र खोला खोला हुँदैन । खोला आफैँमा खोला हुनका लागि कम्तीमा २ फिट पानी चाहिन्छ । नदीलाई नदी हुनलाई कम्तीमा ६ मिटर पानी चाहिन्छ । नदी अनि खोला हुनलाई चाहिने आधारभूत तत्त्वहरू हुँदारहेछन् । नदीले नदी हुनुको गौरव त्यतिखेर मात्रै गर्न सक्दोरहेछ जतिखेर उसले बोकेर हिँडेको अरु प्रजातिहरूको पनि अस्तित्व ऊसँगै बगिरहोस् । कोसी नदीमा केही वर्षअघिसम्म पाइने डल्फिन बाँच्नका लागि नदीमा कम्तीमा ६ मिटर पानी चाहिने रहेछ । यसरी नदीलाई पानीको थोपाभन्दा माथि पुगेर बुझ्दाको आनन्दले आल्हादित भएका घिमिरेलाई नदी बुझ्ने हुटहुटी अझै सकिएको थिएन ।

त्यसैले उनले वातावरण पत्रकार एवम् लेखक रमेश भुसाललाई पनि कक्षा लिइदिन अनुरोध गरे । कर्णालीको उत्गमस्थलदेखि गंगासम्म २ हजार किलोमिटर लामो यात्रा गरेका भुसालको अनुभव सुनेर युवराजलगायत शिल्पी टिमले नदीलाई हेर्ने नजर नै बदलिएको स्मरण गर्छन् । ‘मानिसजस्तै नदी पनि जीवित प्राणी पो रहेछ ! उसले त ठाउँ र स्वरूप मात्रै परिवर्तन गर्दोरहेछ ! कहिले ऊ हिमालमा गएर बस्छ । कहिले छङछङ बजेर बग्छ....,’ भुसालको धाराप्रावाहिक अनुभव र निचोड सुनेर युवराजलाई नाटकमा देखाइने नदी सकभर जीवन्त बनाउँछु भन्ने अठोट पलाएको थियो ।

‘आखिर नदी भनेको त टोटालिटीमा रहेछ । नदी भनेको त बालुवा पनि रहेछ । जलचर पनि रहेछ । शुद्ध पानी मात्रै पनि त होइन रहेछ नि नदी । होइन भने त हामीले शुद्ध पानी बगाएर नदी बन्यो भनेर भनिदिए भइहाल्यो नि । नदीले अरु जीवन बोकेर बग्छ भने नै त्यो नदी स्वस्थ नदी रहेछ,’ नदीको गहिराइमा रमाउँदै गरेको शिल्पी परिवारले यसरी विभिन्न विज्ञहरूको परामर्शबाट नाटकको कच्चा सामग्री जुटायो ।

घिमिरे यी सबै विज्ञहरूसँग धन्य नभइरहनै सक्दैनन् ।

नदीलाई ‘पर्सोनिफाई’ गरेर नाटक पस्किने उनको जमर्को थप सबल हुँदै थियो । के कुरा देखाउने र नदेखाउने भन्ने खाका बुन्दै गरेका घिमिरे युवराजलाई यी विज्ञहरूले विभिन्न पठनपाठनका सामग्री र डकुमेन्ट्री पनि दिएर थप गुन लगाए ।

तर, यति धेरै ज्ञान, जानकारी र तीव्र अठोट हुँदाहुँदै पनि घिमिरेलाई नाटकको दृश्य एक्लै लेख्ने आँट भने कसै गरे पनि आएन ।

सहलेखन र निर्देशनका लागि उनले बेङ्‌लोरमा १३ वर्ष थिएटर गरेर आएका साथी अमजद परवेजलाई अनुरोध गरे । त्यसपछि दुवैजना मिलेर स्क्रिप्टको काम सुरु भयो ।

नाटकमा नदी त देखाउने तर कहाँको नदी देखाउने ? पहाडमा नदीहरू तल बग्छन् । मधेसमा समथर भूमिमा बग्छन् । चाहे नदीमा पानी पर्याप्त होस् या नहोस्, यी दुवै अवस्थामा जनजीवनलाई प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने भनेको आखिर मधेसमा नै हो । त्यसैले निर्देशकद्वयले मधेसको नदी र बस्ती देखाउने निधो गरे ।

बनाउँदाबनाउँदैको बालुवाको घर भत्काएर फेरि बनाएजस्तै भएको थियो सुरुवाती लेखन् । जति लेखे पनि चित्तै नबुझ्ने ! केही सीप नलागेपछि घिमिरेलगायत समग्र शिल्पीको १६ जनाको टिम चार दिनका लागि कोसी किनारमा स्थलगत अध्ययनका लागि पुग्यो ।

गत वर्ष फागुन अन्तिम साताको कुरा हो । त्यहाँ नपुगी आफूले नदीको नाटक लेख्नै नसक्ने युवराजले पहिल्यै महसुस गरिसकेका थिए । ‘म के कुरामा ढुक्क थिएँ भने म त्यहाँ नपुगी यो नाटक लेख्दिनँ । म मात्रै गएर पनि हुँदैन । मेरो टिम नै जानुपर्छ भन्ने मलाई थाहा थियो’, घिमिरेले भने ।

मैथिल, उराउ बस्तीहरूमा बिँडी पिउँदै गरेका आमाहरू । माछा मार्नेदेखि डुंगा खियाउनेसम्म सबैलाई नजिकबाट नियाल्दै गर्दा जीवन्त मञ्चको परिकल्पना मनमनै बुनिएको घिमिरे बताउँछन् ।

‘फागुनको उखरमाउलो गर्मीमा बालुवाको त्यो हिँडाइ गज्जब थियो’, युवराज प्रफुल्ल्ति हुँदै सुनाउँछन् । चार दिन लामो बसाइमा पहिलो दिन त सुन्दरता नै सुन्दरता देखेर आफूहरू चकित परेको सुनाउँछन् उनी । चरा फोटोग्राफर चक्र तिमल्सिनाले ४ घण्टा लगाएर संसारभरका चराबारे दिएको प्रवचन, साँझको डुब्नै लागेको घाम, अर्ना, हात्ती देखेर टिमले त नाटकमा ‘कलर’ मात्रै देखेको थियो पहिलो दिन । ‘कलर र लाइटमा एकदमै खेल्नुपर्छ भन्ने मात्रै लागिरह्यो’, घिमिरे भन्छन् ।

तर, कोसी किनारमा देखिएको सौन्दर्य भोलिपटक सर्लक्कै भत्कियो, जब स्थानीय भोला पासवानले २ घन्टामा आफ्नो बस्तीको कथा सुनाए । ‘त्यसपछि, सबै असुन्दर लागे । स्वीट्जरल्यान्ड, साइबेरियाबाट आउने चराहरू पनि फिका लागे । २० प्रतिशतभन्दा धेरै उब्जनी नहुने बाला । वन्यजन्तुले, घरी बाढीले, घरी सुक्खाले दुःख दिइरहने दैनिकी । सुन्दरताको पनि कति ठूलो मूल्य चुकाएको रहेछ त्यो बस्तीले,’ घिमिरे सम्झन्छन् ।

त्यतिञ्जेल श्रीलंका टापु मात्रै पुगेको शिल्पी टिमले कोसी ब्यारेक घुमेर गाउँ पनि घुम्ने निधो गर्‍यो । ‘मछुवाराको कथा खास त्यही गाउँबाट आएको हो’, नाटकमा देखाइएको कथालाई उद्धृत गर्दै उनले भने, ‘त्यो गाउँ घुमेर आएपछि हात्ती, अर्ना, माछा अनि डल्फिन पनि नाटकमा जोडिएर आए ।’

यसरी चार दिन कोसीमा बिताएर मात्रै स्क्रिप्टको काम अगाडि बढेको थियो । स्क्रिप्ट लेख्न मात्रै एक महिना लागेको थियो । चैतबाट भने रिहर्सल गर्दै नाटकलाई थप परिष्कृत गरिएको उनले बताए । यतिसम्म कि नाटक पूर्ण रूपमा बनिनसक्दै नाटकको आफ्नै बहावलाई नजिकबाट छिमोल्न उनै विज्ञहरूले पुनः परामर्श दिएका थिए । कश्मिरा, रमेश भुसाललगायतका विज्ञहरूले नाटक बनाउँदाबनाउँदै दिएको रचनात्मक सुझाव र प्रतिक्रियाले नाटकमा थप ‘भ्यालु एड’ भएको घिमिरेले बताए । साथै, अन्य शुभेच्छुक साथीहरूलाई पनि उनले नाटक देखाएर रचनात्मक सुझाव लिएका थिए ।

मञ्चीय शिल्पको उत्कृष्ट आधार

नाटकको कथानकता त बलियो बनेको थियो । तर, त्यसलाई परिपूर्ति गर्ने मञ्च कसरी तयार पार्ने ? नदी बगेको देखाउनु थियो । नदी सुकेको पनि देखाउनु थियो । बगर देखाउनु थियो । सँगै देखाउनु थियो, समुद्र । समुद्रका शंखेकीरा, नदीका डल्फिन, माछा, बस्तीका हात्ती कसरी देखाउने ?

सेटको प्राथमिक स्वरूप नदीको स्रोतले निर्धारण गरिदिएको घिमिरे बताउँछन् । ग्लेसियर पग्लेर बगेका नदी देखाउन स्नो फाल्ने मेसिन राखियो । नदी र समुद्रको वेग देखाउने कपडा मात्रै २० हजारको भएको उनको दाबी छ । २५ हजारको मात्रै बाँसको टाँटी छ । बगर देखाउन एक ट्रक त बालुवा नै हालिएको छ मञ्चमा ।

त्यति मात्रै होइन, लाइटमा पनि उत्तिकै 'प्रयोग' गरिएको छ । माथिका नदीहरू सुरुसुरुमा नीलो देखाइएको छ भने तल गएपछि उही नदीलाई हरियो देखाइएको छ । समुद्रलाई हरियो देखाइएको छ । हात्तीले मारेर संगीता पात्रको मृत्यु भएपछि रातो रङ एकपटक मात्रै देखिन्छ । नाटकमा 'भिज्यल लिटरेचर'को धेरै ठूलो महत्त्व भएको घिमिरे बताउँछन् । नाटकको अर्को महत्त्वपूर्ण कुरा भनेको यसमा प्रयोग भएको 'प्रब्स' हो, जसले नाटकलाई जीवन्त बनाउन मद्दत पुर्‍याएको छ । माछा, डल्फिन, मुसा, हिमाल, डुंगा, स्नो यी सबैले नाटकमा प्राण भरिदिएका छन् ।

यसरी नाटकको मञ्च तयार हुन मात्रै लगभग ४ लाख लगानी लागेको घिमिरे बताउँछन् ।

‘जसरी औषधि खाने मान्छेलाई औषधिका सबै तत्त्व थाहा हुन जरुरी छैन, ठीक त्यसैगरी नाटकका सबै दर्शकले सबै तत्त्व बुझ्न जरुरी छ भन्ने छैन । उसले त टोटालिटीमा आनन्द लिने हो’, भन्दाभन्दै घिमिरे एकछिन टोलाउँछन् ।

यसरी नौ जनाको कलाकार नाटक अवधिभर १ घण्टा १० मिनेटसम्मै व्यस्त भइरहन्छन् । कलाकार पवित्रा खड्का, संगीता उराँव, झकेन्द्र बीसी, ज्योति पोखरेल, रविन परियार, गोविन्द ओली, हिमाल भुजेल, सुशीला लोहार, ज्याक बराललगायतले नाटकमा अब्बल अभिनय गरेका छन् ।

अर्थ खोज्दै जाँदा

नाटकमा प्रयोग भएका हरेक जीवजन्तु, भाषा, नदीको रङ, नदीका प्रकार सबैको आफ्नै महत्त्व भएको घिमिरे बताउँछन् ।

कम्तीमा ६ मिटर पानी चाहिने हुँदा हाल कोसीमा लोप भएको डल्फिन देखाउनुु विशेष कारण भएको घिमिरे बताउँछन् । त्यस्तै, नदीका किनारा बस्तीमा पाइने हात्तीले पनि जीवन्त देखाएको छ नाटक । त्यसमाथि जीवजन्तुहरूमा सबैभन्दा धेरै पानी पिउने प्राणी नै हात्ती हो ।

अरु त अरु नदीका मात्रै चारवटा स्वरूप देखाइएको छ । सुरुमा बच्चाजस्तै खुसी, चञ्चल नदी देखाइएको छ, मानौँ ऊ ग्लेसियरबाट भर्खरै पग्लिरहेको हो । दोस्रो, आफू बलियो भइरहेजस्तो । बलियो हुँदै दौडँदै गरेको नदी देखाइएको छ । तेस्रोपटकमा भने नदीलाई बग्नै सकस भइरहेको देखाइएको छ । आफ्नै रङ आफ्नो होइनजस्तो, किनाराबाट आफैँ छुटेजस्तो । चौथोमा देखाइएको छ– बग्नै नसकेको नदी । कुरिरहेको समुद्र, जसलाई बाफ बनेर माथि उड्न हतार छ ।

यसरी नदीका पनि चारवटा स्वरूप देखाइएको छ । शिशुदेखि मर्दासम्मको देखाइएको हो ।

नाटकमा निर्देशकहरूले अलिकति चलाखी गरेको पनि देखिन्छ । मधेसको परिवेश देखाइएको नाटकमा मधेसका तीन थरी भाषा सबै प्रयोग भएको देखाइएको छ । थारू, मैथिली र उराउ भाषा प्रयोग गराएर पात्रबाट नाटकले समग्र मधेस नगरीलाई नै प्रतिनिधत्व गर्ने महत्त्वाकांक्षा देखाएको छ ।

अर्को सुन्दर पक्ष भनेको नाटकका गीतसंगीत पनि हुन् । नाटकका दृश्यलाई साथ दिने पाँचवटा गीत नाटकसँगै बीचमा बगिरहन्छन् । जसमध्ये तीनवटा गीत घिमिरे स्वयम्‌ले लेखेका हुन् भने बाँकी दुइटा गीत अमजदले लेखेका हुन् । दृश्य र संवादको पुलको काम गरेको गीत, गीतको ध्वनि र रफ्तारले नाटकमा ध्वनि थपिदिएका छन् ।

१३ ठाउँमा मञ्चन

हाल काठमाडौंमा मञ्चन भइरहेको ‘हिउँको पृथ्वी यात्रा’ अन्य १३ ठाउँमा मञ्चन भइसकेको छ । पहिलोपटक कालिङपोङमा देखाइएको यस नाटक चितवनको नारायणी कला केन्द्र, जनकपुर, कोसी टप्पुका विद्यालयहुँदै प्रकाशपुरमा देखाइएको थियो ।

कोसी टप्पुको किनारमा यो नाटक मञ्चन गर्दा सबै स्थानीयहरू आफ्नो कथा भनेकोमा भावुक बनेको दृश्य अझै पनि शिल्पी टिमको मानसपटलमा ताजै छ । ‘नाटकमा हात्ती आउँदै गर्दा हिजो भर्खरै त हात्ती आएको थियो भनेर भनिरहेका थिए, उनीहरू’, उनले भने ।

संयोग भन्ने कि दुर्भाग्य, काठमाडौंमा यो नाटक चलिरहँदा युरोपमा यतिखेर हिट वेब चलिरहेको छ । मधेसमा पानी नपरेर गाउँगाउँमा धानका खेत धाँजा फाटेका छन् ।

त्यसो त नदीको कथा बोकेर नाटक थप जिल्लाहरू पुग्ने यात्रामा छ । हेटौँडा, कपिलवस्तु, लुम्बिनी, पोखरा, धनगढीलगायतका शहरमा नाटक लिएर जाने जमर्को भएको घिमिरेले सुनाए । त्यति मात्रै होइन, आसाममा हुने फिल्म फेस्टिबलमा पनि आउँदो अक्टोबरमा नाटकसँगै यात्रा गर्ने उनले बताए ।

सम्भवतः नदीजस्तै युनिभर्सल कथा बोकेर बग्नुको मज्जा नै बेग्लै छ । धर्म, लिङ्गभन्दा पर राखेर सेकुलर' नदी देखाउने प्रयत्नमा रहेका घिमिरेले महत्त्वाकांक्षाको उठान गरेका छन् । नाटकले नदीको कथा भन्न जान्यो कि जानेन ? ‘कति बुझाउन जानेँ, जानिनँ, त्यो निचोड निकाल्ने जिम्मा दर्शकको’, फैसला गर्ने जिम्मा घिमिरे दर्शकलाई नै दिन्छन् ।

०००

संसारभर जलवायु परिवर्तन, अतिवृष्टि, अनावृष्टिबारे बहस भइरहेको बेला शिल्पी थिएटरले नदी दोहन र जलवायु बिपत्तिबारे नाटक पस्किएर नेपाली नाटकमा मौलिक कथावाचन गरिदिएको छ । माझी बस्तीको मौलिक र दारुण कथाबाट नाटकले विश्वव्यापी रूपमा छलफल भइरहेको जलवायु परिवर्तनको मुद्दालाई टड्कारो रूपमा प्रस्तुत गरिदिएको छ ।

जलवायु परिवर्तनकै कारण लामो समयसम्म पर्न नसकेको पानी एकातिर, अर्कोतिर बिजुली आउने झिनो आशाका बीच माझी बस्तीको गुजारामा परेको प्रत्यक्ष प्रभाव देखाएको छ नाटकले । पानीको अभावमा बस्तीमा हात्ती छिर्न थालेका छन् । नदीमा माछा पाइन छाडेको छ । पाइहाले पनि आर्मीको सिन्डिकेट छ । नदी दोहनको पराकाष्ठा छ । यी सबका बीच माझी बस्तीको एउटा न्यून आय भएको परिवारले जलवायु परिवर्तन, नदी दोहनको कस्तो मूल्य चुकाउन बाध्य हुनुपर्छ । नाटकले छर्लङ्ग देखाएको छ ।

जलवायु परिवर्तन, नदी दोहनजस्ता मूलभूत र जटिल मुद्दालाई पनि यति सरल तरिकाले नाटकमार्फत भन्न सक्नु नै यस नाटकको बलियो पक्ष हो । त्यसभन्दा पनि सबल पक्षचाहिँ नाटक जलवायुसम्बन्धी मुद्दामा आधारित हुँदाहुँदै पनि कलाको जलपले मुद्दा हावी हुन दिएको छैन । सम्भवतः यही नै नाटकको सुन्दर पक्ष हो । यस अर्थमा हेर्दा नाटकले नदीलाई मात्रै होइन, दर्शकलाई पनि आफ्ना नाट्य छालहरू लिएर बगाउन सफल भएको छ ।

तस्वीर स्रोत : घिमिरे युवराज

प्रकाशित मिति: सोमबार, साउन ९, २०७९ ०८:१८