शक्तिराष्ट्रको चासो हुँदैमा जोखिम हुन्छ भन्ने मानसिकताबाट बाहिर आउनुुपर्छ

शक्तिराष्ट्रको चासो हुँदैमा जोखिम हुन्छ भन्ने मानसिकताबाट बाहिर आउनुुपर्छ

A+ A A-

अहिले विश्वसँग दुईवटा विकल्प छन् । ती दुई विकल्प हुन्– परम्परागत संघर्षमै बस्ने कि नयाँ अवधारणामा जाने ? अहिले देखिएको विश्व शक्ति सन्तुलनले पनि यो अभ्यास दीगो छैन भन्ने प्रस्ट सन्देश दिएको छ । सीमा सुरक्षा र सैनिक सामर्थ्यका आधारमा आफ्नो राष्ट्रको शक्ति प्रदर्शन गर्ने यो व्यवस्था सर्वहितमा छैन भन्ने भएकैले नयाँनयाँ अवधारणाहरू बहसमा आएका हुन् । अहिले देखिएको शक्तिसंघर्षले मानव हितभन्दा पनि नेतृत्वमा रहेका व्यक्तिहरूको अहंकारलाई प्रतिबिम्बित गरिरहेको छ ।

कुनै व्यक्ति वा समूहको अहंकारका कारण अरुले दुःख र कष्ट पाउनुपर्ने अहिलेको अभ्यासबाट बाहिर आउनका लागि नै नारीवादी परराष्ट्र नीतिको अवधारणा आएको हो । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र कूटनीति मानवीय हित, सहानुभूति, समभावमा केन्द्रित हुनुपर्छ, न कि पुरुषत्व चरित्रमा आधारित अहिलेको जस्तो अवस्था ।

छिरिनसकेको भू–सामरिक द्वन्द्व

परम्परागत कूटनीतिक अभ्यासका आफ्नै सीमितता छन् । विभिन्न नाम दिइएको भए पनि अहिले भइरहेका कूटनीतिक अभ्यासमा सारमा भने सधैँ परम्परागत सुरक्षा स्वार्थ जोडिने गरेको हामीले देखिरहेकै छौँ । यस्ता स्वार्थका प्राथमिकताहरू परिवर्तन हुनुपर्छ भनेर नारीवादी कूटनीतिको अवधारणा अघि आएको हो । अहिलेका अवस्थामाथि विश्लेषण गर्दा सामान्य अलमल वा द्विविधा मात्रै देखिन्छ, यसलाई ‘स्याडो बक्सिङ’ भनिहाल्नुपर्दैन । हामीले धेरै देशसँग कूटनीतिक सम्बन्ध राखिरहेका छौँ । यस्ता सम्बन्धहरू आपसी हित र स्वार्थकेन्द्रित हुन्छन् । यस्तो अवस्थामा यस्तो द्विविधा वा अलमल हुनु स्वाभाविक हुन्‌जस्तो लाग्छ । तर, हामी आफ्नो स्वार्थप्रति प्रस्ट हुनुपर्छ ।

कतिपय अवस्थामा द्विविधा र अलमल देखिए पनि नेपालले पछिल्लोपटक आफ्नो स्वार्थ के हो भनेर प्रस्ट सन्देश दिइसकेको छ । आफूलाई आवश्यक भएको विषय मात्रै स्वीकार्ने र आवश्यक नपरेका विषय अस्वीकार गर्ने अभ्यास पनि भइसकेको छ । यसलाई मित्रराष्ट्रहरूले पनि स्वीकार गरिसकेका छन् । यस्तो अवस्थामा हामी भूसामरिक द्वन्द्वमा छिरेको छैनौँ ।

यसमा फेरि पनि नारीवादी परराष्ट्र नीतिकै सन्दर्भ जोडिन्छ । हामीले सम्बन्ध राखेका राष्ट्रहरूको स्वार्थको प्राथमिकता परिवर्तन भएका भए यस्तो अवस्था नै आउने थिएन । हाम्रो अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र कूटनीतिक स्वार्थका प्राथमिकताहरू परम्परागत प्राथमिकताकै वरपर घुमेकाले यस्तो अवस्था आउनुलाई स्वाभाविक मान्नुपर्छ । यो अवस्था पहिलोपटक आएको होइन । यसअघि पनि यस्ता द्विविधा र अलमलहरू थिए र भविष्यमा पनि यस्ता अवस्थाहरू सिर्जना हुन्छन् ।

नेपालको पछिल्लो नीतिचाहिँ अमेरिका रिझाउने, चीनसँग दूरी राख्ने, भारतसँग मौन बस्नेजस्तो देखिन थालेको सार्वजनिक टिकाटिप्पणी भइरहेका छन् । तर, नेपालले जानाजान यस्तो अभ्यास गरेको होइन । बाहिरबाट विश्लेषण हुँदा यस्तो अवस्था देखिएको हुन सक्छ । तीनै देशहरूसँगको सम्बन्ध पनि उस्तै गरी अघि बढिरहेको छ । यस्ता सम्बन्धमा नेपालले आफ्नो हितअनुसारको व्यवहार गरिरहेको जस्तो देखिन्छ ।

हाम्रा कूटनीतिक संयन्त्रले हाम्रो स्वार्थपूर्तिका लागि काम गरिरहेकै छन् । यसलाई बाहिरबाट आइरहने अभिव्यक्तिले धेरै प्रभाव पारेको जस्तो मलाई लाग्दैन

एमसीसी पास भएको अवस्था, बीआरआईको कार्यान्वयन सुस्त भएको र भारतसँगको सम्बन्धमा सार्वजनिक भएका केही घटनाहरूका कारण यस्तो संशय देखिएको हुन सक्छ । तर, नेपालले यी तीनै देशसँग गर्ने र गरिरहेको व्यवहार आफ्नो हितअनुकूल हुने गरी नै भइरहेको छ । नेपालले अमेरिकासँग आफ्नो स्वार्थ मिल्ने परियोजना स्वीकारेको छ भने स्वार्थ नमिल्ने विषयलाई अस्वीकार गरेर स्पष्ट सन्देश दिइसकेको छ । यसले गर्दा नेपालले कुनै देशलाई रिझाउने र कसैलाई टाढा राख्ने काम गरेको भन्न मिल्दैन ।

भारत र चीनसँगको सम्बन्धको सन्दर्भमा अहिले पनि मिडियामा विभिन्न थरी टिकाटिप्पणी आइरहेका छन् । दुवै देशको सम्बन्धलाई जहिल्यै पनि नेपालमा हुने राजनीतिक उचारचढावको सन्दर्भमा व्याख्या गर्ने गरिन्छ । यी नेपालमा सधैँ चलिरहने घटनाक्रम हो । यदि सार्वजनिक भइरहेका तथ्यहरूलाई सत्य मान्ने हो भने दुवै देशका बीच संवाद कम भएको हो । यस्ता संवादहरू फेरि आपसी प्राथमिकता र स्वार्थका आधारमा पनि तय हुने भएकाले यसमा चिन्ता गर्नुपर्ने विषय म देख्दिनँ । राजनीतिक तहमा संवाद कम भए पनि हाम्रा दुवै छिमेकी जनता तहसम्मै संवाद गर्ने गरी सम्बन्ध बनाउन सधैँ इच्छुक देखिएका छन् ।

शक्ति राष्ट्रइतर सम्बन्ध

नेपालले दुई छिमेकी र हवाईको छिमेकीबाहेकका जापान, युरोप र अस्ट्रेलियासँग नेपालको सम्बन्ध जहिल्यै पनि सद्भावपूर्ण थियो र रहिरहेका छन् । जापान, युरोप र अस्ट्रेलियासँग सरकारको मात्रै नभएर जनस्तरसम्म पनि सम्बन्ध छ । यी मुलुकहरू नेपालीका पढाइ र बसाइसराइका प्रमुख गन्तव्य पनि हुन् । तर, अमेरिका, भारत, चीनको तुलनामा यी मुलुकहरूका प्राथमिकता फरक छन् । यी मुलुकसँगको हाम्रो सम्बन्धको प्राथमिकता पनि फरक छ । यी मुलुकसँगको सम्बन्धको प्राथमिकता परम्परागत सुरक्षा स्वार्थभन्दा पनि बढी सद्भाव बढाउने खालका छन् र यी मुलुकले पनि नेपालमा जनजीविका, पूर्वाधार, शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता क्षेत्रमा बढी इच्छा देखाएका छन् ।

हामीले यस्ता मुलुकहरूसँगको कूटनीतिक सम्बन्धलाई व्यापक बनाएर विकास सहायता, ज्ञान, सीपको हस्तान्तरणमा बढी सफलता हासिल गर्न सक्थ्यौँ होला । वा, नेपालीहरूको प्रमुख गन्तव्य भएकाले बढी लाभ लिने किसिमका सम्बन्धहरू बनाउन सक्थ्यौँ होला । यो एउटा पाटो हो । तर, यी देशसँगको सम्बन्ध धमिलो हुँदै गएको भन्नेचाहिँ म ठान्दिनँ । कूटनीतिक तहमा अहिलेका भन्दा बढी संवाद र सम्पर्क बढाउन सकेमा हामीले यी मुलुकबाट लिन सक्ने लाभलाई कम आँक्न मिल्दैन । अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा नेपालको उपस्थितिलाई बलियो बनाउन पनि यस्ता मुलुकसँगको कूटनीतिक सम्बन्धलाई नेपालले प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ ।

नेपाल–चीन सम्बन्ध

नेपाल र चीनबीचको सम्बन्धलाई पछिल्लो पटक एमसीसीसँग जोडेर बढी व्याख्या भएजस्तो लाग्छ । चिनियाँ पक्षबाटै पनि यसमा धेरै चासो व्यक्त भएको घटना सार्वजनिक भएका छन् । चीन र नेपालबीचको आफ्नै खालका स्वार्थ र सम्बन्ध छन् भने अन्य मुलुकसँग पनि नेपालको आफ्नै खालको स्वार्थ र सम्बन्ध छ । चिनियाँ नाकामा घट्दो चहलपहललाई जोडेर पनि नेपाल र चीनबीचको सम्बन्ध विश्लेषण भइरहेका छन् । तर, नेपाल र चीनबीचको सम्बन्धमा चिसोपना आउने गरी नेपालले कुनै गतिविधि गरेको जस्तो मलाई लाग्दैन । चीनबाट पाउनुपर्ने अपेक्षित लाभ लिन नसकिएका कारण पनि यस्ता व्याख्या भएका हुन सक्छन् । नेपालको आन्तरिक राजनीतिमा देखिएको उचारचढावका कारण पनि यस्तो बुझाइ बढेको हुन सक्छ ।

दुवै देशबीच उच्च राजनीतिक तहको संवाद भइरहेका छन् । पछिल्लोपटक पनि चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीका विदेश विभाग प्रमुखले नेपाल भ्रमण गरेर आफ्ना एजेण्डाहरू राखिसकेका छन् । चीनले नेपाली भूमि आफूविरुद्ध प्रयोग नहोस् भन्ने चाहेको सन्देश प्रवाह गरिरहेको छ । नेपालले यसमा चीनलाई आस्वस्त पनि पार्दै आएको छ । दुवै देशले आफ्ना एजेण्डाहरू राख्ने क्रम चलिरहेकाले यसलाई संवादहीनता अवस्था भन्न नमिल्ला । बरु नेपालले चीनको तर्फबाट लिन सक्ने लाभको क्षेत्र पहिचान गरी र आफ्नो आर्थिक क्रियाकलापलाई लाभ हुने गरी कूटनीतिक संवादलाई प्राथमिकतामा राख्न सक्छ । यसका लागि चीनले पनि उदारता देखाउन जरुरी छ । चीनको वैदेशिक सम्बन्धको प्राथमिकतामा नेपाल सानो हिस्सा मात्रै हो तर यदि प्रमुख हिस्सा हो भने नेपालका लागि अवसर हो ।

नेपाल–भारत सम्बन्ध

प्रधानमन्त्री मोदी लुम्बिनीबाट काठमाडौं नआउनु र हेलिकोप्टरबाट आउनुलाई पनि विभिन्न विश्लेषण भइरहेका छन् । कूटनीतिक रूपमा उनले कुनै सन्देश दिएका हुन सक्छन् । यदि यो हो भने पनि त्यति धेरै चिन्ता गरिरहनुपर्ने विषय होइन । तर, एउटै घटनालाई हेरेर नेपाल र भारतबीचको सम्बन्धलाई व्याख्या गर्नु पनि त्यति उपयुक्त देखिँदैन । नेपाल र भारतबीचको सम्बन्धका विविध आयाम छन् । मोदीले लुम्बिनीबाट काठमाडौं नआउँदैमा दुई देशबीचको सम्बन्ध मौन रहेको वा संवादहीनताको अवस्थामा रहेको भनेर व्याख्या गर्दा अनुपयुक्त हुन्छ ।

नेपालले अमेरिकासँग आफ्नो स्वार्थ मिल्ने परियोजना स्वीकारेको छ भने स्वार्थ नमिल्ने विषयलाई अस्वीकार गरेर स्पष्ट सन्देश दिइसकेको छ । यसले गर्दा नेपालले कुनै देशलाई रिझाउने र कसैलाई टाढा राख्ने काम गरेको भन्न मिल्दैन ।

हामी दुई देशबीच विभिन्न विवाद सुल्झिन बाँकी छन् भने दुई देशबीचको सम्बन्ध उस्तै गतिमा अघि बढिरहेका छन् । हामीले राजनीतिक नेतृत्वको गतिविधिलाई मात्रै नियालेर दुई देशबीचको सम्बन्धलाई व्याख्या गरिरहेका हुन्छौँ । तर, नेपाल र भारतबीचको सम्बन्ध राजनीतिक गतिविधिले थोरै मात्र निर्धारण गर्छ । त्योभन्दा बढी सम्बन्ध मजबुत बनाउन जनस्तरको सम्बन्ध, धर्म र व्यापारजस्ता क्षेत्रले पनि उत्तिकै भूमिका खेलेका छन् । नेपाल र भारत दुवैले एकअर्कासँग मौन बसेर अघि बढ्न सक्ने स्थिति रहँदैन ।

भारतको राष्ट्रिय स्वार्थको प्राथमिकतामा अहिले अन्य विषय नै बढी प्राथमिकतामा रहेकाले पनि दुई देशबीचको कूटनीतिक गतिविधिमा कमी आएको हुन सक्छ । नेपालमा भारतको सुरक्षा स्वार्थ सधैँ प्राथमिकतामा रहिआएको छ । नेपालको राजनीतिक घटनाक्रम र आन्तरिक मामिला अहिले यो खालको सुरक्षा चिन्ता गर्नुपर्ने खालको पनि छैन । मेरो विचारमा, विकास सहायता र अन्य सम्बन्धका प्रक्रियाहरू अहिले नियमित नै भइरहेका छन् ।

दोस्रो शीतयुद्धको केन्द्र नेपाल होला ?

दोस्रो शीतयुद्ध वा त्यसको केन्द्र नेपाल हुन्छ कि हुँदैन भनेर अहिले नै अनुमान त गर्न सकिँदैन । तर, विश्व शक्तिराष्ट्रहरूको केन्द्रमा नेपाल भयो भने यो नेपालका लागि आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव र वैभव हासिल गर्ने महत्त्वपूर्ण अवसर हुन सक्छ । नेपालले जहिल्यै पनि असंलग्न परराष्ट्र नीति र शान्तिको पक्षमा वकालत गरिरहेको छ । नेपालले आफू कसैको अहितका लागि कसैको पक्षधरता नलिने भनेर भन्दै आएको छ र व्यवहारमा पनि उतार्दै आएको छ ।

असलंग्न र तटस्थताको आफ्नो नीतिप्रति नेपालले शक्तिराष्ट्रहरूलाई आश्वस्त पारिरहन सक्ने हो भने नेपालप्रति शक्तिराष्ट्रहरूको चासो अवसरमा बदलिन सक्छ । नेपालले आफ्नो कूटनीतिक कौशलता देखाउने अवसर पनि हो । शक्तिशाली राष्ट्रको चासो हुँदैमा सधैँ नकारात्मक असर पर्छ र जोखिम हुन्छ भन्ने मानसिकताबाट हामी बाहिर आउन सक्नुपर्छ । शक्तिराष्ट्रले हामीप्रति किन चासो देखाए र हाम्रो सामर्थ्य के रहेछ भन्ने तथ्य बुझ्यौँ भने त्यो हाम्रो लागि अवसर हुन सक्छ । शक्तिराष्ट्रहरूको शक्तिसंघर्ष सधैँ नकारात्मक नभई सकारात्मक पनि हुन सक्छ । शक्तिराष्ट्रहरूले हाम्रो असलंग्न र तटस्थ परराष्ट्र नीतिप्रति विश्वस्त भए पनि उनीहरूलाई कहिल्यै पनि संशय रहँदैन । उनीहरूलाई विश्वस्त पार्नका लागि हामीले हाम्रा कूटनीतिक च्यानललाई परिचालन गर्न सक्नुपर्छ भने हाम्रो व्यवहारबाट पनि हामी कसैको अहितमा प्रयोग हुन्नौँ भन्ने देखाउन सक्नुपर्छ ।

नेपालले लिएको असंलग्न र तटस्थताको नीति नै यसका लागि सबैभन्दा राम्रो औजार हो । यसका लागि हामीले बुझ्नुपर्ने शक्तिराष्ट्रको चासो र प्राथमिकता हो । उनीहरूको प्राथमिकता र चासो बुझ्न सक्ने वित्तिकै हामी त्यस्ता सघंर्षको चपेटामा पर्दैन । बरु, यो हाम्रो लागि आफ्नो कौशलता देखाउने र आफ्नो स्वार्थ पूर्तिको अवसर हुन सक्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा नेपालको उपस्थिति

अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा नेपालको उपस्थिति कमजोर भइरहेको छ । यसका कारण विविध हुन सक्छन् । यसमा राजदूत र कूटनीतिक पूर्वाधारलाई मात्रै दोष दिनु उपयुक्त देखिँदैन । एक सार्वभौम राष्ट्रको रूपमा नेपालको प्राथमिकता के हो ? त्यसले पनि नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा उपस्थिति र सक्रियतालाई निर्धारण गर्छ । असंलग्न आन्दोलनको अवधिलाई हामी नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय उपस्थिति बलियो भएको अवधि ठान्छौँ । तर, त्यो बेलाको सन्दर्भ र अहिलेको सन्दर्भ एकदमै फरक छ । त्यो बेला उक्त आन्दोलनमा सहभागी हुनु र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा उपस्थिति नेपालका लागि प्रमुख प्राथमिकता वा भनौँ एक प्रकारको बाध्यता पनि थियो । तर, अहिलेको अवस्था त्योभन्दा फरक छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा बलियो उपस्थिति बनाउने राष्ट्रहरूको उदाहरण हेर्‍यौँ भने उनीहरूको परम्परागत सुरक्षा स्वार्थ वा आफ्नो आधिपत्य बढाउने वा कायम राख्ने मनशायका साथ उनीहरूले त्यसलाई बढी महत्त्व दिएको देखिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा अहिलेको अवस्थामा बलियो उपस्थिति नेपालको प्राथमिकता होइन र यो अत्यावश्यक पनि छैन । तर, अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा सक्रियता हरेक राष्ट्रका लागि आफ्नो कौशलता र सामर्थ्य देखाउने अवसर भने हो ।

दोस्रो शीतयुद्ध वा त्यसको केन्द्र नेपाल हुन्छ कि हुँदैन भनेर अहिले नै अनुमान त गर्न सकिँदैन । तर, विश्व शक्तिराष्ट्रहरूको केन्द्रमा नेपाल भयो भने यो नेपालका लागि आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव र वैभव हासिल गर्ने महत्त्वपूर्ण अवसर हुन सक्छ ।

नेपालमा राजदूत नियुक्तिमा पनि विभिन्न टिकाटिप्पणी हुने गरेका छन् । करिअर डिप्लोम्याटको हकमा यो त्यति विवादित देखिन्न तर राजनीतिक नियुक्तिमा भने सधैँ विवाद रहने गरेको छ । मलाई लाग्छ, यो हाम्रो आन्तरिक मामिला हो । जबसम्म नियुक्त भएका व्यक्तिले आफ्नो राष्ट्रको प्रतिनिधित्व गरेर आफ्नो प्राथमिकता र स्वार्थहरू निर्धारण गर्छन्, त्यसपछि कूटनीतिक पूर्वाधारमा रहेका अन्य दक्ष व्यक्तिहरूले नै तिनलाई कार्यान्वयन गर्छन् ।

नीतिभन्दा गतिविधिमा चिन्ता

बीआरआई, एमसीसीलगायतका सबै विषयहरू नेपालको वैदेशिक सम्बन्धका लागि महत्त्वपूर्ण हिस्सा भएकाले यसमा स्वाभाविक रूपमा बढी चर्चा हुने नै भयो । यी विषयमा भएका सार्वजनिक बहस र विचार विमर्शले हाम्रो आवश्यकता के हो र के होइन भन्ने छुट्याउन सहयोग पुगेको छ ।

हाम्रो परराष्ट्र सम्बन्धका महत्त्वपूर्ण विषय भएकाले यसमा चर्चा र बहस हुनुपर्थ्यो र भयो । यसैका आधारमा नेपालले आफूलाई आवश्यक भएको र नभएको विषय छुट्याएर आफू तटस्थ रहेको भन्ने सन्देश पनि दिएको छ । बीआरआई, एमसीसी र एसपीपीजस्ता विषयले नेपाल विवादको भूमरीमा फसेको होइन कि बरु नेपाल आफूलाई अनुकूल हुने परियोजनामा प्रस्ट छ र नेपालले कसैको दबाब र प्रभावमा नभई आफ्नो आवश्यकताअनुसारका सर्तहरू स्वीकार्छ भन्ने सन्देश पनि दिएको छ ।

नेपालले यो सन्देशलाई आफ्ना मित्रराष्ट्र र छिमेकीलाई थप प्रस्ट रूपमा बुझाउन जरुरी छ । आफ्नो हित अनुकूल रहेको प्रस्ताव र परियोजना स्वीकार्ने र आफूलाई आवश्यक नभएका परियोजना वा प्रस्ताव अस्वीकार गरेको यो घटनाले नेपाल कसैको अन्ध समर्थक वा कसैको विरोधी नभएको भन्ने सन्देश प्रस्ट रुपमा प्रवाह पनि गर्नुपर्छ । यस्ता बहस र गतिविधिले नेपालको कूटनीतिक कौशल थप बढाउन र अन्तर्राष्ट्रिय जगत्‌मा आफ्नो तटस्थ छवि निर्माणका लागि थप सहयोग गर्छ ।

कूटनीतिक कौशल

कूटनीतिक कौशलताको कुनै आदर्श विन्दु हुँदैन । कूटनीतिक कौशलता जहिले पनि सुधार्दै जान सकिन्छ । हामीले सबैबाट कूटनीतिक कौशलताको अपेक्षा गर्नु पनि उपयुक्त हुन्न । कूटनीतिक सम्बन्धलाई कायम राख्नका लागि हाम्रो आफ्नै प्रणाली छ र त्यसले जहिल्यै पनि आफ्नो हिसाबले काम गरिरहेको हुन्छ । कूटनीतिक कौशलता वा भनौँ क्षमता भनेको अर्को पक्षसँग संवादमार्फत आफ्नो स्वार्थको परिपूर्ति हो । हाम्रा कूटनीतिक संयन्त्रले हाम्रो स्वार्थपूर्तिका लागि काम गरिरहेकै छन् । यसलाई बाहिरबाट आइरहने अभिव्यक्तिले धेरै प्रभाव पारेको जस्तो मलाई लाग्दैन ।

नेपालले अहिले पनि आफ्ना मित्रराष्ट्र, शुभचिन्तक र अन्तर्राष्ट्रिय विकास साझेदारबाट आफूलाई चाहिएको लाभ लिइरहेकै छ । तर, यो भन्दैमा हामी कूटनीतिक अभ्यासको निकै राम्रो अवस्थामा छौँ भन्न खोजेको भने होइन । बरु, हामीले हाम्रो अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र कूटनीतिलाई अझै नयाँ आयामहरू दिन सक्छौँ । यसमा सुधार गर्ने धेरै ठाउँहरू पनि छन् । हाम्रो अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र कूटनीतिका प्राथमिकताहरू बदलेर सर्वोपरि हितमा केन्द्रित गराउनेतर्फ हामी अग्रसर हुनुपर्छ ।

सार्वभौमिकता र सीमारक्षा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र कूटनीतिका प्रमुख प्राथमिकता रहँदै आएका छन् र हामीले हाम्रा प्राथमिकताका दायरालाई अझै फराकिलो बनाउने प्रशस्त स्थान छन् । हामीले हाम्रा प्राथमिकताको दायरा फराकिलो बनायौँ भने हाम्रा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका आयाम पनि फैलिँदै जान्छन् । हामी परम्परागत दायरामै सीमित भयौँ भने हाम्रो अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको दायरा पनि परम्परागत नै रहन्छन् ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध तथा कूटनीतिक विभागकी उपप्राध्यापक पाण्डे अस्ट्रेलियास्थित मोनाश विश्वविद्यालयमा ‘नेपालमा नारीवादी परराष्ट्र नीति’ विषयमा विद्यावारिधि पनि गरिरहेकी छिन् ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, साउन ८, २०७९ ०६:३४