कृष्णराज बर्माका नजरमा पुष्पलाल

A+ A A-

पुष्पलालले नेपालमा कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना गरेका हुन् । उनले नै नेपालमा कम्युनिष्ट विचारधारा भित्र्याए । उनले त्यो समयमा कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना नगरेको भए २००७ सालको क्रान्तिमा कम्युनिष्टको पनि योगदान छ भन्न सकिने अवस्था आउँदैन थियो ।

उनले स्थापना नगरेको भए अरु कसैले गथ्र्यो होला तर उनले नै त्यो समयमा पहल गरे । नेपालमा उनलेनै कम्युनिष्ट विचारधारा भित्र्याएका हुन् । पार्टीको स्थापना पुष्पलाल लगाएत अन्य ८ जनाले गरेका हुन् । पुष्पलाल स्थापनाकालदेखि २००९ सम्म महासचिव भए ।

उनलाई महासचिवबाट हटाइयो । त्यसपछि उनी एकीकृत पार्टीको महासचिव भएनन् । पार्टीमा मतभिन्नता हुन्छ नै । तर पार्टीमा मत भिन्नता हुँदा पनि पार्टीमा रहनु पर्छ । नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीमा पनि यो कुरा लागु हुन्छ । हामीहरु पनि २०१९ साल सम्मसँंगै बस्यौ । हामी सबैको पार्टी एउटै थियो ।

मैले उनलाई २००८ सालमा भेटेको हुँ । २००७ सालमा क्रान्ति भयो । म पनि त्यही क्रान्तिमा थिए । म कांग्रेस भएर क्रान्तिमा लागेको थिएन । राणाशासन फाल्नु थियो । त्यसकारण म त्यो क्रान्तिमा लागेको हुँ ।

म २००८ सालमा विरगन्ज गए त्यहाँ प्रजापरिषदको कार्यालय थियो । त्यहाँ म पनि गएको थिएँ । मदनमणी दिक्षितसँग मेरो त्यही भेट भएको थियो । उनी भित्रैबाट कम्युनिष्ट थिए । त्यही अफिसमा धनुषचन्द्र गौतम पनि बसेका रहेछन् । गौतम पनि कम्युनिष्ट नै थिए । उनीहरुसँग चिनजान भयो । मैले मदनमणीजसँग कुरा गरेर सप्तरीमा प्रजापरिषदको कार्यलय खोल्ने भने । छलफल गरेपछि प्रजापरिषदको कार्यलय विरगन्जमा खोलियो । त्यसपछि राजनीतिक दलका नेताहरुसँग भेटघाट हुन थाल्यो ।

पछि धनुषचन्द्र गौतमले नै पुष्पलाललाई म कहाँ ल्याउनु भयो । विरगन्जमा पहिलो पटक मेरो पुष्पलालसँग भेट भयो । म त्यो समयमा सप्तरीमा पढाउँथे । मैले त्यहाँ पढाउने काम करिब दुई बर्ष गरें ।

पछि मैले त्यो काम छोडे । पुष्पलालले मेरो घरमा नै आएर पार्टी सदस्यता दिनु भयो । त्यही समयबाट म जिल्लाको पार्टी सचिव भए । त्यो समयमा पार्टीमा धेरै मानिस हुँदैन थिए । त्यही भएर सदस्यता पाएपछि म सचिव भए । पुष्पलालले यो देशमा कम्युनिष्ट बनाउन धेरै ठूलो मेहनत गरेका थिए । उनले त्याग तपस्या गरेर कम्युनिष्ट पार्टी बनाएका हुन् । गाउँ गाउँ गएर संगठन बनाएका हुन् ।

क्रान्तिकारी नेता

पुष्पलाल श्रेष्ठ क्रान्तिकारी नेता हुन् । देशमा परिवर्तन चाहन्थे, पुष्पलाल । उनी क्रान्तिकारी भएर नै कम्युनिष्ट पार्टीको स्थापना गरेका हुन् । उनी देशमा नयाँ जनवादी व्यवस्था चाहन्थे । तर त्यो विचार सँधै विवादमा रह्यो । अहिले पनि नेपालमा नौलो जनवाद मान्ने कोही पार्टी छैनन् । तर पुष्पलालले सँधै यही कार्यदिशा बोके ।

निष्ठावान

पुष्पलाल निष्ठावान नेता हुन् । उनले कहिल्यै पनि व्यक्तिगत कुरामा सम्झौता गरेनन् । उनका कमी कमजोरीका बाबजूद उनी निष्ठावान थिए । उनले व्यक्तिगत स्वार्थकोलागि कसैसँग केही सम्झौता गरेनन् । उनले आफ्नो निष्ठालाई सँधै बचाइ राखे । विचारमा अडिग रहे ।

कम्युनिष्ट पार्टीको घोषणापत्र नेपालीमा छापे

उनले माक्र्स र एंगेल्स मिलेर लेखेको कम्युनिष्ट घोषणापत्र नेपालीमा अनुवाद गरेर छपाए । यो नेपाली कम्युनिष्टहरुको लागि ठूलो उपलब्धी हो । पुष्पलालको यो योगदान कहिल्यै बिर्सन सकिंदैन । उनले त्यो समयमा मेहनत गरेर घोषणापत्र अनुवाद गरेर छपाएका हुन् । जुन नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनकोलागि कोशेढुङा सावित भयो ।

मिलनसार

उनी मिलनसार नेता पनि हुन् । उनी सबैलाई प्रभावित गर्न सक्ने नेता हुन् । उनले भेटे जतिका मानिसलाई प्रभावित पार्थे । उनी आफ्नो विचारमा अडिग भएरनै मानिसलाई प्रभावित पार्न सक्थे । उनको मिलनसार गुण अहिलेका कम्युनिष्टहरुले पनि सिक्नु पर्छ ।

वैचारिक र सैद्धान्तिक

उनको पहलमा नै नेपालमा कम्युनिष्ट पार्टी स्थापना भयो । उनले नै कम्युनिष्ट विचार नेपालमा ल्याए । त्यो समयमा युवाहरुमा कम्युनिष्ट चेत हाल्नमा उनको योगदान छ । सैद्धान्तिकरुपमा पनि उनी प्रष्ट थिए । सैद्धान्तिक र वैचारिकरुपमा उनले कसैसँग सम्झौता गरेनन् । संस्थापक महासचिव भएर पनि २००९ सालमा उनी हटाइए । त्यसपछि उनी कहिल्यैपनि एकीकृत पार्टीको महासचिव बनेनन् । उनले महासचिवको लागि अथवा पदकोलागि विचार र सिद्धान्तसँग सम्झौता गरेनन् ।

हो उनमा पनि विचार र सिद्धान्तको विषयमा समस्या थियो । उनले आफ्नो अड्डी छाडेनन् । तर पदकालागि पनि सम्झौता गरेनन् ।

उनका नराम्रा पक्ष पनि छन् । उनलाई महासचिवबाट हटाएपछि उनले सबैको विरोध गरे । सबैलाई समेटेर जान सकेनन् । यो उनको कमजोरी रह्यो । उनी चीनको नौलो जनवाद सिद्धान्त लिएर बसे । जब कि त्यो त चीनको समाज, भूगोल र राजनीति अनुसार थियो । यहाँ नौलो जनवाद नै ठिक थियो भन्ने अहिले सम्म कहीं कतै देखिएन ।

त्यसबेलाका अरु कम्युनिष्ट कसैले पनि उनको नौलो जनवाद बोकेनन् । साना साना केही संगठनले नौलो जनवाद भनेपनि त्यसले खासै ठूलो आकार लिन सकेन । नौलो जनवादको बहस जति हुनु पथ्र्यो त्यो उनको देहवसान पछि सकियो । उनको कार्यदिशा नेपाली समाज अनुकुल थिएन भन्ने प्रमाणित भयो । तर उनले कसैसँग सम्झौता गरेनन् ।

उनले रुसको असफल फ्रेव्रुअरी क्रान्ति र सफल अक्टोबर क्रान्ति लाई मिश्रण गरेर जानु पर्छ भने । जुन उनको ठूलो गल्ती थियो । जब कि फ्रेव्रुअरी क्रान्ति र अक्टोबर क्रान्ति रुसी मोडेलको हो ।

क्रान्तिको व्याख्यामा चुक्नु भयो

पुष्पलाल जी क्रान्तिको व्याख्यामा चुके । उनले बोकेको कार्यदिशा सँधै विवादमा रह्यो । उनले नेपाली समाज अनुसारको क्रान्तिको व्याख्या गर्न सकेनन् । पहिला रुसी मोडेल ठीक भने पछि त्यो ठीक भएन भने । तर चिनिया मोडेलको नौलो जनवादको कार्यदिशा ल्याए ।

नेपाली समाज अनुसारको क्रान्तिको मौलिक व्याख्या गर्न नसक्नु उनको कमजोरी थियो ।

प्राविधिक बढी भए

उनी आफू महासचिवबाट हटाइएपछि प्राविधिक बढी भए । उनी त्यो समयमा वैचारिक र सैद्धान्तिक बहसमा भन्दा पनि व्यक्तिगत इगोमा गए । मनमोनहनको विरोध गरे । केशरजंग रायमाझीको विरोध गरे । उनको एउटै ध्येय भयो कसरी सबलाई पन्छयएर आफू महासचिव बन्ने । तर त्यो अवसर कहिल्यै आएन ।

म २०१० सालबाट केन्द्रीय कमिटीमा थिए । तर उनले विचारको बहस गरेको वा विरोध गरेको देखिन । सामान्य कुरामा बढी चासो देखाउँथे । त्यसबाहेक उनले खासै केही बहस गरेको थाहा भएन । हामी २०१९ सालबाट मात्रै अलग भयौं ।

उनका कयौं लेखहरु विचारहरु विवादयुक्त छन् । उनले कयौ लेखहरु एक तरिकाले लेखेका थिए भने व्यवहारमा अर्को तरिकाले गरेका थिए ।

नेतृत्व गर्ने मानिसले जेल नेलसँग डराउनु हुँदैन । तर उनी कहिल्यै पनि पक्राउ परेनन् । त्यसमा पनि धेरै प्रश्न उठाउन सकिन्छ ।

पार्टीको दोस्रो सम्मेलनमा पुष्पलालले लेखेको र पास भएको दस्तावेज भनेर प्रचार गरे । तर त्यो समयमा त्यस्तो भएको होइन । उनले कैयाैं कुराहरुको भ्रम फैलाए । जब कि त्यो सम्मेलनमा उनले त्यो दस्तावेज लेखेको दाबी गरेका छैनन् । उनको एउटा लेख छ ३५ बुँदाको त्यो लेखकका आधारमा भन्न सकिन्छ कि उनको विचार र व्यवहार मिल्दैन । ती ३५ बुँदामा कुनै विरोध गर्नु पर्ने कुरा छैनन् । सबै हेरेर भन्ने हो भने उनी संस्थापक नेता मात्र भए । पार्टीमा महासचिव भए । तर सबैसँग तुस पालेर बसे ।

आफू भइन भने यो पार्टी नै चल्दै भन्ने सोच राख्थे । म नै संस्थापक म नै पहिलो महासचिव हुँ म बिना पार्टी चल्दै भन्ने सोच्नु उनको गल्ती थियो ।

२०१७ सालमा तुलसीलाललाई महासचिव बनाउनु भयो । जब कि दरभंगा प्लेनममा हामीसँग केकोलागि लड्नु भयो अहिलेसम्म बुझ्न सकेनौ ।

उनले २०१७ सालमा राजा महेन्द्रले ‘कु’ गरेपछि विरोध गरे तर आमुन्ने सामुन्ने हुन सकेनन् । नेतृत्व गर्ने मानिसले जेल नेलसँग डराउनु हुँदैन । तर उनी कहिल्यै पनि पक्राउ परेनन् । त्यसमा पनि धेरै प्रश्न उठाउन सकिन्छ ।

कु पछि महेन्द्रले सबै राजनीतिक दलहरुलाई बोलाएर छलफल गरेका थिए । तर पुष्पलाल आफू नगई अर्कैलाई पठाए । नेतृत्व गर्ने मानिले त डराउनु हुँदैन । उनले आएर राजालाई तपाईले गलत गर्नु भयो भन्न सक्नु पथ्र्यो । तर उनले अर्को प्रतिनिधि पठाएर आफू बच्न खोजे । यो उनको राजनीतिक चरित्र होइन । जब कि राजाले जहाँबाट बोलाएका हुन त्यहाँ सम्म ससम्मान छोड्ने व्यवस्था मिलाएका थिए । हामी गयौ । हामीले आफ्नो कुरा प्रष्ट भनेका थियौ ।

जे होस् पुष्पलाल नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनको एक धरोहर हुन् । यसलाई कसैले नकार्न सक्दैन ।

(वामपन्थी नेता बर्मासँग शिलापत्रका कृष्ण गिरीले गरेको कुराकानीको आधारमा)

प्रकाशित मिति: मंगलबार, साउन ७, २०७६ २२:१६