गुरु अर्थात् निद्राबाट जगाउनेवाला, समाजको उपचार गर्ने वैद्य

A+ A A-

आउनुहोस्, आज हामी ‘कर्म गर’ भन्ने गीताको जगत्–प्रसिद्ध एउटा गुरु–गम्भीर वाणीलाई अगाडि सारेर एउटा गुरु–गम्भीर विषयमाथि चर्चा गर्ने जमर्को गरौँ ।

‘गुरु’ भन्ने नेपाली शब्द अङ्ग्रेजी भाषाका Teacher, Preceptor, Tutor, Master जस्ता पर्यायवाची शब्दहरू हुन् भनेर सबैजसो नेपाली–अङ्ग्रेजी शब्दकोशहरूले लेखेका छन् ।

अङ्ग्रेजी भाषाको Chambers, Oxford जस्ता चर्चित शब्दकोशहरूले Teacher शब्दको अर्थ– Someone whose job is to teach, especially in a school भनेर लेखेका छन् । योभन्दा धेरै बोलेका छैनन् । टिचरको पर्यायवाची शब्द Preceptor को अर्थ पनि a teacher or instructor हो भनेर पछाडि नै फर्केका छन् । टिचरको अर्को पर्यावाची शब्द Master को अर्थ Someone especially a man, who commands or controls भनेर लेख्दै अगाडि बढेर Someone with outstanding skill in a particular activity, eg art भनेर अर्थ्याएका छन् ।

EKTA Concise English-Nepali Dictionary ले Teacher को नेपाली अर्थ विद्यालयमा अध्यापन गर्ने व्यक्ति, शिक्षक, अध्यापक भनेर लेखेको छ, अनि Teach-Instruct-Coach- tutor- Train जस्ता पर्यावाची शब्दहरूको छुट्टाछुट्टै प्रयोगलाई अर्थ्याएको छ ।

अङ्ग्रेजी भाषाले कुनै कुरा सिक्न/जान्न कसैलाई सहायता गर्ने अर्थमा Teach को प्रयोग गर्‍यो भने व्यावहारिक तरिकाले कसैलाई कुनै सीप सिकाउन भन्ने अर्थमा Instruct लाई प्रयोग गर्छ । थप सहायताको रूपमा व्यक्तिगत तवरले दिइने विशेष कक्षाहरूलाई जनाउँदा Coach प्रयोग गर्छ भने सहायताको आवश्यकता भएका विषयहरूलाई सिकाउने अर्थमा tutor प्रयोगमा ल्याउँछ । अनि निश्चित खाले ज्ञान र सीपको तालिम दिने अर्थमा Train को प्रयोग गर्छ ।

गुरु शब्दको बहुआयामिक अर्थ

नेपाली शब्दसागर कोशले गुरु शब्दको अर्थ– विद्या वा शिक्षा वा शिल्प वा बुद्धि र कर्मसम्बन्धी योग्यता दिलाउने व्यक्ति, शिक्षक, अध्यापक, उस्ताद, आचार्य उपाध्याय, बुद्धि–बल–विद्या–उमेर आदिमा पूज्य र आदरणीय व्यक्ति, मान्यजन, गर्भाधान सीमान्तोनयनदेखिका सोह्र संस्कारमध्ये जुनसुकै संस्कार गरिदिने मान्छे । अर्ती–उपदेश दिने मान्छे, धर्म वा परम्परा सुरु गराउने मान्छे, विद्वान्‌, अध्यात्मिक चिन्तक जो अरु साधारणहरूभन्दा बुद्धि, नैतिक बल, ज्ञान, अनुभव भएको व्यक्ति आदि– हो भनेर गुरु शब्दले आफ्नो अन्तर्यमा राखेको व्यापक अर्थ र यसको विभिन्न आयामलाई समेटेर अर्थ्याएको छ ।

यसरी हेर्दा नेपाली भाषामा गुरु शब्दले अङ्ग्रेजी भाषामा प्रयोग भएका सबै पर्यायवाची शब्दहरूको अर्थ त समेटेकै छ, अपितु त्योभन्दा पनि धेरै अगाडि गएर यसको उच्च आयामलाई पनि अर्थ दिएको छ । ती अर्थहरूलाई सरसर्ती हिसाबले केलाएर हेर्ने हो भने पनि गुरुलाई हामी तीन तह वा आयाममा कार्यरत देख्छौँ । त्यसमध्ये पहिलो आयाम औपचारिक शिक्षकको भूमिकामा रहेको छ, जसले विद्यालय–विश्वविद्यालयमा अध्यापन गराउने कार्यमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छ । उसले एउटा अबोध शिशुदेखि कर्मठ युवासम्ममा शिक्षा सीपको ज्योति जगाउन सहयोग गर्छ । गुरु शब्दले अर्थ्याउने यो भूमिका विश्व मानव समाजमा प्रचलित भएका सबै भाषाहरूमा भएको यो शब्दको अनुवाद हुने शब्दले बोकेको हुनुपर्छ, जसरी अङ्ग्रेजीको Teacher शब्दले बोकेको छ ।

नेपालीको गुरु शब्दले अर्थ्याउने दोस्रो आयाम परिवार वा कुलगुरुको रूपमा रहेको छ, जसले पारम्परिक–सांस्कृतिक क्रियाकलापहरू– चाडपर्व तथा जन्म, विवाह, मृत्युजस्ता मानवीय जीवनमा घट्ने घटनाहरूसँग गाँसिएको शुभ–अशुभ सबै क्रियाकर्म र संस्कारहरू गराउँदछ वा त्यसमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छ; पुरोहित वा धर्मगुरु । अङ्ग्रेजी भाषाले यी कर्महरू गर्ने व्यक्तिलाई जनाउनुपरेमा Priest शब्दको प्रयोग गर्छ अर्थात् पादरी, पुजारी, पुरेत, लामा आदि ।

सनातनधर्मी हिन्दु परम्परामा गुरु शब्दको तेस्रो तर विशेष र गुढ अर्थ लाग्ने उच्च आयाम पनि रहेको छ । त्यो हो ‘जागृत’ पुरुषको रूपमा जो जीवनका सबै विरोधाभासबाट माथि उठेर समभावमा स्थिर छ र जसले सत्य–ज्ञान–ईश्वर (जे नाम दिए पनि) लाई जानिसकेको छ । उसले मानव चेतनाको उच्चतम अवस्था ‘समाधि’ प्राप्त गरेको छ भन्ने पनि रहेको छ । जसलाई आदरपूर्वक सद्गुरु पनि भनिन्छ ।

अबको शेष चर्चा हामी गुरु शब्दको यसै उच्च आयामवरिपरि केन्द्रित भएर गर्ने प्रयास गरौँ ।

गुरु शब्दको गुढ अर्थ र गुरु–आसन

‘गु’ शब्दको अर्थ हुन्छ अन्धकार र ‘रु’ शब्दको अर्थ हुन्छ अन्धकार निवारण गर्ने, हटाउने । अतः अज्ञानरूपी अन्धकारलाई हटाई व्यक्ति– (विद्यार्थी, शिष्य, खोजी, जिज्ञासु, साधक, भक्त वा सर्वसाधारण, चोर–सज्जन जोसुकै होस्)– मा ज्ञानरूपी आलोक प्रदान गर्नेलाई गुरु भनिएको हो ।

ऐतिहासिक र सामाजिक सन्दर्भले सनातनधर्मी हिन्दु समाजमा एउटा गुरुको स्थान अत्यन्त महत्त्वपूर्ण एवं पवित्र रूपमा रहेको छ । जसलाई अति उच्च आसनमा विराजमान गराइएको छ । हिन्दु शास्त्र–पुराण र प्राचीन संस्कृत साहित्यले गुरु–महिमा वर्णन गरेका छन् । यिनीहरूको सारले भन्छ– गुरु विचारक वा दार्शनिक होइन ऊ द्रष्टा हो । ऊ द्वन्द्वदेखि पार भएको छ । ऊ व्यक्ति होइन, घटना हो । शिक्षक होइन, उत्प्रेरक हो । जसले मुक्तिको बाटो देखाउँछ, सत्यलाई औँल्याउँछ । जसको उपस्थिति नै उसको सान्निध्यमा रहेका व्यक्तिहरूमा आत्म–रूपान्तरणको घटना घटाउने कारण बन्न सक्छ ।

गुरु शब्दले अङ्ग्रेजी भाषामा प्रयोग भएका सबै पर्यायवाची शब्दहरूको अर्थ त समेटेकै छ, अपितु त्योभन्दा पनि धेरै अगाडि गएर यसको उच्च आयामलाई पनि अर्थ दिएको छ । ती अर्थहरूलाई सरसर्ती हिसाबले केलाएर हेर्ने हो भने पनि गुरुलाई हामी तीन तह वा आयाममा कार्यरत देख्छौँ ।

यो गुरु एउटा चिकित्सकजस्तै हो, एउटा अद्वितीय हिलर । बुद्धले स्वयम्‌लाई वैद्य नै भन्नुभएको छ । व्यक्ति तथा समाजको सामूहिक बिमारीको उपचार गर्ने महावैद्य ।

समसामयिक जागृत रहस्यदर्शी ओशो गुरुको यसै भूमिका र महत्त्वलाई सम्झाउँदै सुमधुर वाणीमा भन्नुहुन्छ:

‘गुरुको भूमिका तिमीलाई सत्यको एउटा झलक देखाउने हो, शिक्षा दिनलाई होइन, तिमीलाई जगाउनका लागि हो । गुरु शिक्षक होइन; गुरु त जगाउनेवाला हो । उसले तिमीलाई कुनै सिद्धान्त दिँदैन । यदि उसले तिमीलाई कुनै सिद्धान्त दियो भने तब त ऊ दार्शनिक हो । यदि उसले संसारको भ्रमका बारेमा तर्कपूर्ण व्याख्या गर्छ, यदि ऊ विवाद गर्छ, प्रवचन दिन्छ, तिमीलाई दिमागी हिसाबले कुनै तर्कशारणी वा सिद्धान्त थमाउँछ, तब ऊ वास्तविक गुरु होइन, त्यो सद्गुरु होइन । ऊ तब एउटा शिक्षक त हुन सक्छ, कुनै सिद्धान्त विशेषको शिक्षक तर ऊ सद्गुरु होइन । गुरुले सिद्धान्त दिँदैन, उसले विधिहरू दिन्छ । विधिहरू, जसले तिमीलाई तिम्रो निन्द्राबाट जगाउँछ । त्यसैले एउटा गुरुसँग बस्नु भनेको बहुतै गाह्रो काम हो ।’

गुरुले प्रकृतिजगत् र चेतना, जीवन र मृत्यु, भोग र मोक्ष, लौकिक–अलौकिकजस्ता गहनतम् राज–रहस्यलाई हाम्रोअगाडि संवादमार्फत खोल्ने काम गर्छन् । साधनाको विधि दिन्छन् । साधनापथमा साधक/शिष्यको मार्गनिर्देशन गर्छन् । यसै साधनाको चरणमा गुरु–शिष्यबीचमा संवाद घटित हुन्छ । सबै बाह्रवटा उपनिषद् गुरु–शिष्य संवाद परम्पराको अनुपम उदाहरण हो ।

गीतामा कृष्ण र अर्जुन, गौतम बुद्ध र भिक्षु, अष्टावक्र र जनक, सुकरात र प्लेटो गुरु–शिष्य संवाद परम्पराको प्राचीन र ऐतिहासिक उदाहरणहरू हुन् । बीसौँ शताब्दीको वैज्ञानिक युगमा आएर पनि जागृत रहस्यदर्शीहरू रामकृष्ण परमहंस र स्वामी विवेकानन्द, श्रीयुक्तेश्वर गिरी र परमहंस योगानन्द, स्वामी राम र जस्टिन ओ ब्राइन (स्वामी जयदेव भारती), अनि महर्षि रमण, जे. कृष्णमूर्ति, ओशो, सद्गुरु र तिनका साधक शिष्यहरूबीचको संवादलाई पनि समसामयिक उदाहरणको रूपमा लिन सकिन्छ ।

गुरुलाई भगवत्तासँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ । गुरु ईश्वर हो । सद्गुरु ईश्वरभन्दा पनि माथिल्लो आसनमा विराजमान छन् । यो श्लोक हेरौँ:

गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुर्गुरुर्देवो महेश्वरः ।
गुरुः साक्षत् पर्र ब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः ।।
अज्ञानतिमिरान्धस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया ।
चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः ।।

अज्ञानरूपी अन्धकारमा रुमल्लिएर बसेकालाई ज्ञानरूपी गाजलको काँटी (शलाका) को सहाराले आँखा उघार्न सहयोग गर्ने भनेर गुरुको स्तुति गरिएको हो । त्यसैले गुरुलाई ब्रह्मा, विष्णु, महेश्वरसँग तुलना गर्दै उनलाई परब्रह्मका रूपमा सम्मान गरिएको छ ।

सन्त कविरलाई पनि गुरु र गोविन्द दुवै जनालाई एकै पटक भेटदा कसको पाउमा पहिले झुक्ने हो, कसलाई पहिले पुज्ने र सम्मान गर्ने हो, द्विविधा भएको थियो । अन्त्यमा उनले गुरुलाई नै ईश्वर भन्दा माथिल्लो आसनमा राखेका छन् र गोविन्दलाई छोडेर पहिले गुरुकै पाउमा निहुँरिएका छन् । यो दोहाले त्यही भन्छ:

गुरु गोविन्द दोई खडे, काके लागूँ पाँव ।
बलिहारी गुरु आपकी, जो गोविन्द दियो बताय ।।

एउटा व्यक्तिको विद्यार्थी, शिष्य, साधक, भक्त, ज्ञानीहुँदै उसको मुक्तिसम्मको यात्रामा गुरुले विभिन्न चरणमा विभिन्न भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ । त्यसैले हिन्दु सनातन धर्ममा आषाढशुक्ल पूर्णिमालाई गुरु–पूर्णिमाको रूपमा मनाइन्छ । यस दिन सत्य, ज्ञान, मुक्तिको मुमुक्षु साधक–शिष्यहरूका साथै आमसर्वसाधारणले पनि आफ्ना गुरु, सद्गुरु, जगत्‌गुरुप्रति सम्मान र अहोभाव समर्पित गर्दछन् । यस दिनलाई एउटा विशिष्ट दिनको रूपमा लिइन्छ ।

यो दिनलाई गुरु–पूर्णिमाका साथै व्यास जयन्तीको रूपमा पनि मनाइन्छ । वेदलाई ऋक, यजु, साम र अथर्व गरी चार भागमा विभाजन गर्ने, ब्रह्म सूत्र, अध्यात्म रामायण, महाभारत र अठाह्र पुराणहरूको रचना गरी आर्यवाङ्मयको सिर्जना र विकासमा पुर्‍याएको योगदानलाई प्रशंसा र कदर गर्दै उनलाई चारमुख नभएको ब्रह्मा, दुई हात भएका विष्णु र त्रिनेत्र नभएका शम्भु हुन् भनेर उनको सम्मानमा व्यास जयन्ती मनाइन्छ ।

आषाढ पूर्णिमा नै किन ?

तर मनमा जिज्ञासा उठ्छ ! वर्षा, झरी, बादल, चट्याङको यस विषम मौसममा जब पूर्णिमाको पूर्ण चन्द्र पनि कालो बादलले घेरिएको/छोपिएको हुन्छ । बादल छाँटिएको आक्कल–झुक्कल क्षणमा मात्र पूर्ण चन्द्रको झलक देखिन्छ, अनि त्यो पनि अति मधुरो । शरद ऋतुको पूर्णिमा पनि त छ, जसको सौन्दर्यको वर्णन गरेर कवि र साहित्यकार कहिल्यै थाक्दैनन् । अनि गुरु–पूर्णिमा आषाढशुक्ल–पूर्णिमाको दिन नै किन ?

यो जिज्ञासाको समाधानका लागि आउनुहोस् हामी सन् १९७५ को गुरु–पूर्णिमाको दिन भारतको पुणेस्थित भगवान् श्री रजनीशको आश्रम (अहिले रजनीश इन्टरनेसनल कम्युन बनिसकेको छैन र उहाँले ओशोको नाम पनि धारण गरिसक्नुभएको छैन । यो पछि विकसित भएको घटनाक्रम हो । तर, अब हामी उहाँलाई ओशो भनेर नै सम्बोधन गर्नेछौँ) पुगौँ र स्वयम् अवलोकन गरौँ ।

ओशो लाआत्सु भवनमा बस्नुहुन्छ र उहाँको बिहान–बेलुकाको प्रवचन च्वागंत्सु हलमा हुन्छ । यो महिना ओशो गीताका सूत्रहरूमाथि बोलिरहनुभएको छ । आज गीताको अन्तिम अध्याय १८ का सूत्रहरूमाथिको तेस्रो प्रवचन हो । विगत दुई वर्षको अवधिमा विभिन्न चरणमा गरेर उहाँले गीताका १ देखि १७ अध्यायसम्मका सूत्रहरूमाथि दुई सयवटा प्रवचन गरिसक्नुभएको छ । जसमध्ये अध्याय १ देखि १६ सम्मका १७५ वटा प्रवचनको सात भागमा गीता दर्शन पुस्तक प्रकाशित पनि भइसकेको छ ।

बिहानको साढे सात बजेको छ । स्वामी आनन्द मैत्रेयजीले सन्न्यासी/जिज्ञासुहरूले ओशोलाई सोधेका प्रश्नहरू र आज प्रवचन हुने सूत्रलाई संकलन गरी प्राथमिकता मिलाएर एउटा पेपर प्याडमा राखेर लाआत्सुमा गएर माँ विवेक (ओशोको हेरविचार गर्ने) लाई दिइसकेका छन् । आश्रमको कार्यमा स्वामी मैत्रेयजीको यो गहन जिम्मेवारी थियो । आगामी १५ मिनेट ओशोले ती प्रश्नहरू हेर्नुहुन्छ र उत्तर दिने हिसाबले प्रश्नको क्रम निश्चित गरेर त्यसमा कविता, चुटकिला केही भन्नुपर्ने भएमा सोधिएका प्रत्येक प्रश्नको त्यसै पानामा टिप्नुहुन्छ वा छुट्टै पानामा टिपेर त्यसै पानामा नत्थी गर्नुहुन्छ । १५ मिनेटभित्र यो काम सकेर ओशो नुहाउन जानुहुन्छ, अनि उतैबाट तयार भएर ठीक ८ बजे प्रवचन दिन च्वागंत्सु हलमा पुग्नुहुन्छ । यो आश्रमको एउटा निश्चित र नियमित प्रक्रिया थियो ।

त्यो बिहानी प्रश्नको प्याड ओशोलाई पठाइसकेपछि लाआत्सुबाट बाहिर निस्कने क्रममा माँ दिव्या भारतीले एउटा प्रश्नको पाना स्वामी मैत्रेयजीलाई दिइन् । मैत्रेयजीको हातमा परेको त्यो पानामा सोधिएको प्रश्न आजको दिन गुरु–पूर्णिमाको सन्दर्भमा अति महत्त्वपूर्ण थियो । अघि पठाइएका सबै प्रश्नहरू सूत्रसँग सम्बन्धित जिज्ञासाहरू थिए । मैत्रेयजी बडो असमञ्जसमा पर्छन् । प्याड त ओशोलाई पठाइसकिएको छ र ओशो हेर्दै पनि हुनुहुन्छ । के गर्ने ? उनी पौने ८ बजेसम्म लाआत्सुको ढोकामा पर्खिन्छन् । अनि पौने ८ बजे ओशो नुहाउन बाथरुम छिरेपछि उनी ओशोको कोठाभित्र जान्छन् र माँ विवेकलाई प्रश्नको पाना देखाउँदै– ‘आजको प्रवचनका लागि एउटा सान्दर्भिक प्रश्न भर्खरै आएको छ । यसलाई प्याडमा राखिदिनुस्’ भनेर अनुरोध गर्छन् । माँ विवेकले तत्काल जवाफ फर्काउँछिन्– 'No way !' (अब सम्भव छैन) किनकि उहाँले प्रश्नको प्याड हेरिसक्नुभएको छ र आफूले जवाफ दिने हिसाबले त्यसको क्रम मिलाएर राखिसक्नुभएको छ । अब केही गर्न समभव छैन ।’

मैत्रेयजीले विवेकलाई आजको गुरु–पूर्णिमाको सन्दर्भलाई लिएर सोधिएको प्रशनको महत्त्व सम्झाउँछन् र सोधिएको प्रश्नको कागजलाई प्याडमा भएका प्रश्नहरू सोधिएका कागजहरूको तल अन्तिममा राखिदिन अनुनुरोध गर्छन् । मैत्रेयजीलाई सबैले आदर गर्थे । विवेकले पनि उनले गरेको प्रस्तावलाई सोझै हुँदैन भन्न सकिनन् र अनिच्छापूर्वक नै त्यो प्रश्नको कागजलाई प्याडको क्लिप थिचेर ओशोले मिलाएर राखिसक्नुभएको अन्तिम कागजको तल राखिदिइन् र त्यो प्याड सचिव माँ लक्ष्मीलाई पठाइदिइन् ।

अब च्वागंत्सु हल जाऔँ । ८ बज्न ५ मिनेट बाँकी छ । आज अन्य दिनको तुलनामा सन्न्यासी र जिज्ञासुको संख्या धेरै छ । सभाहल भरिइसकेको छ र मुख्य द्वारको ढोका पनि बन्द भइसकेको छ । भित्र प्रवेश गर्न नपाउनेहरू ढोकाबाहिर सिँढी र छेउछाउमा जहाँसम्म ओशोको स्वर सुनिन्छ, त्यहाँसम्म छरिएर शान्त भएर बसेका छन् ।

ठीक ८ बजे हलभित्र ओशोको आगमन हुन्छ । भरिभराउ हलमा सुई खसाल्दा पनि आवाज सुन्न सकिने मौनता छ । उपस्थित सबैलाई सधैँजसो एउटा प्रदीर्घ नमस्कार गरेर ओशो एक फिट अग्लो अर्ध–वर्तुलाकार पोडियममा राखेको कुर्सीमा बस्नुहुन्छ । माँ योग लक्ष्मीले आजको प्रवचनका लागि प्रश्न र सूत्र लेखिएको प्याड शिष्टता र विनम्रतापूर्वक ओशोको हातमा दिन्छिन् । ओशोले त्यो प्याडलाई आफ्नो काखमा राखेर क्लिपले च्यापिएको कागजहरूलाई एक–एक गरेर हेर्दै पल्टाउन थाल्नुहुन्छ ।

यो असमान्य घटना थियो । किनकि योभन्दा पहिले आफूले आधा घण्टा अगाडि हेरिसकेको र क्रम मिलाएर राखिसकेको कागजलाई माथिल्लो कागजमा लेखिएको प्रश्न पढ्दै प्रवचन सुरु गर्नुहुन्थ्यो । तर, आज पहिले हेरिसकेका सबै पाना पल्टाउनुभयो । अन्तिम कागजमा गएर उहाँको दृष्टि पर्‍यो । प्रश्न पढेर उहाँका मोहिनी आँखा झन् ठूला भए । ओठमा हास्य फिँजारियो अनि देब्रे हातले प्याडको क्लिप थिचेर दाहिने हातले त्यो अन्तिम कागज बाहिर निकालेर प्याडको सबैभन्दा माथि राख्नुभयो । अनि प्याडबाट आफ्नो दृष्टि हटाएर अगाडि शान्त भई बसेका स्रोताहरूतिर हेर्दै आफ्नो मधुर मोहिनी बोलीमा प्रवचन सुरु गर्नुभयो ।

अब सबै उहाँकै बोलीमा:

'पहिलो प्रश्न : ओशो, आषाढ पूर्णिकाको दिनलाई गुरु–पूर्णिमाको रूपमा मनाउनुको पछाडि के रहस्य छ ?

धर्म जीवनलाई हेर्ने एउटा काव्यात्मक ढगं हो । जीवनलाई हेर्ने एउटा बाटो गणितको हो र अर्को बाटो काव्यको हो । गणितबाट यात्रा गरियो भने विज्ञानमा पुगिन्छ र काव्यबाट यात्रा गरियो भने परमात्मामा पुगिन्छ । तर, काव्यको भाषा बुझ्न गाह्रो छ । किनकि जीवनका सबै भाषा गणितको भाषा हो र गणितको भाषासँग त तिमी परिचित छौ तर काव्यको भाषासँग परिचित छैनौ ।

तिमीले काव्यको भाषालाई कविता मात्र बुझ्यौ भने त्यो कल्पना मात्रै हुन जान्छ । त्यो पहिलो भुल हो । यदि तिमीले कविताको भाषालाई गणितको जस्तो सत्य–तथ्य भनेर बुझ्यौ भने त्यो दोस्रो भुल हुन्छ । यी दुवै भुल गर्नबाट जो जोगिन सक्छ, त्यसले नै आषाढ पूर्णिमा गुरु–पूर्णिमा हुनुको रहस्य बुझ्न सक्छ ।

दुईवटा गल्ती हुने सम्भावना हुन्छ । तिमीले काव्यको भाषालाई कविता मात्र बुझ्यौ भने त्यो कल्पना मात्रै हुन जान्छ । त्यो पहिलो भुल हो । यदि तिमीले कविताको भाषालाई गणितको जस्तो सत्य–तथ्य भनेर बुझ्यौ भने त्यो दोस्रो भुल हुन्छ । यी दुवै भुल गर्नबाट जो जोगिन सक्छ, त्यसले नै आषाढ पूर्णिमा गुरु–पूर्णिमा हुनुको रहस्य बुझ्न सक्छ । काव्यको भाषा तथ्यसँग होइन, रहस्यसँग सम्बन्धित छ ।

... सबै धर्म एउटा महाकाव्य हो । यदि तिमीलाई यो बोध छ भने आषाढको पूर्णिमा तिम्रो लागि अर्थपूर्ण हुन जान्छ, अन्यथा आषाढको पूर्णिमा देखिँदैन । आकाश खुला छैन, बादलले ढाकिएको छ, चन्द्रमाको प्रकाश पनि मधुरो छ । सुन्दर र प्यारो अरु पूर्णिमाहरू छन् । शरद पूर्णिमा छ । त्यसलाई गुरु–पूर्णिमा मनाउनका लागि किन चुनिएन ? त्यो बढी सहुलियतपूर्ण र ठीक हुन्थ्यो होला ! तर होइन । जसले आषाढ पूर्णिमा गुरु–पूर्णिमाका लागि चुन्यो, उसले केही भन्न खोज्दै छ । कतैतिर संकेत गर्दै छ । ...आषाढमा बादलले चन्द्रमालाई घेरेजस्तो शिष्यहरूबाट गुरु घेरिएको हुन्छ । गुरु पूर्णिमाजस्तो हो र शिष्य आषाढजस्तो ।

शिष्यहरू हरेक प्रकारको, जन्म–जन्मान्तरको संस्कारहरू लिएर गुरुनजिक आउँछन् । तिनीहरू अँध्यारो कालो बादल हुन् । ती आषाढका मौसम हुन् । त्यस्तो वातावरणमा पनि उज्यालो दिन सक्ने, चम्किन सक्ने नै गुरु हो । त्यसैले आषाढको पूर्णिमा चुनिएको हो । यसले गुरुतिर पनि संकेत गर्छ, अनि शिष्यतर्फ पनि संकेत गर्छ । स्वभावतः गुरु र शिष्यको मिलन जहाँ हुन्छ, त्यहीँ सार्थकता छ ।

यदि तिमीले यो काव्य प्रतीकलाई बुझ्यौ भने कि तिमी आषाढजस्तै हौ, अँध्यारो बादल हौ, अनि तिमीभित्र कति धेरै कामना र वासनाको जल भरिएको छ र थाहा छैन, तिमीले कति जन्म–जन्मको संस्कार लिएर हिँडिरहेका छौ । तिमी बोझिल छौ । तिमीलाई तोड्नु छ, चिर्नु छ । तिम्रो अन्धकारले भरिएको हृदयमा उज्यालो पुर्‍याउनु छ, त्यसैले पूर्णिमा ।

पूर्ण चन्द्रको ज्योतिमा शीतलता हुन्छ । त्यसैले चन्द्रमालाई गुरुको रूपमा चुनियो । सूर्यलाई गुरुको प्रतीकको रूपमा चुनेको भए पनि हुन्थ्यो । त्यो बढी तथ्य सङ्गत हुन्थ्यो हाला ! किनकि चन्द्रमासँग त आफ्नो प्रकाश छैन । यसलाई अलि गहिरो गरी बुझ्नुपर्छ ।

सूर्यको आफ्नै प्रकाश छ । चन्द्रमाको प्रकाश त उधारो हो । चन्द्रमामा सूर्यको प्रकाशको प्रतिफलन हुन्छ । ...प्रकाश त सूर्यकै हो । चन्द्रमाले दर्पणको काम गर्छ । पूर्वीय धर्म–दर्शनले युगौँसम्म धेरै सोच–विचार गरेर गुरुलाई दुइटा कारणले चन्द्रमाको प्रतीकको रूपमा चुनेको हो ।

पहिलो कारण हो– जसरी चन्द्रमाको आफ्नो प्रकाश हुँदैन, त्यसरी नै गुरुको पनि आफ्नो प्रकाश हुँदैन । गुरुसँग भएको प्रकाश त परमात्माको हो । त्यो त मात्र प्रतिफलन हो । उसले जे दिएको छ, त्यो उसको आफ्नो होइन । गुरु त निमित्त मात्र हो, दर्पण हो ।

जसरी सूर्यतिर सोझै हेर्न सकिन्न, त्यसरी नै परमात्मातिर पनि सोझै हेर्न सकिन्न । सूर्यतिर सोझै एकछिन हेर त ! प्रकाशको ठाउँमा आँखा अँध्यारोले भरिन्छ । त्यसैगरी परमात्मालाई सोझै हेर्न असम्भव छ । अन्धो हुन्छौ, आँखा फुट्छ । त्यहाँ प्रकाश अत्यधिक छ । तिमी त्यसमा टुट्न, खण्डित हुन त सक्छौ तर विकसित हुन सक्दैनौ ।

गुरु परमात्मा र शिष्यको बीचमा छ । गुरु दर्पण हो । परमात्माको प्रकाश आफूले समाउँछ र शिष्यलाई दिन्छ । तर, यो दिने प्रक्रियामा प्रकाशको त्वरा र तिव्रता समाप्त भइसकेको हुन्छ । प्रकाश मधुरो र शीतल भइसकेको हुन्छ । दर्पणमा ठोक्किनाले प्रकाशको गुण–धर्ममा परिवर्तन आउँछ । सूर्य कति प्रखर छ, अनि चन्द्रमा कति मधुर छ । परमात्मालाई सोझै हेर्न सम्भव छैन । गुरु दर्पण बनेको छ । जो असम्भवप्राय: थियो, गुरुले नै त्यसलाई सम्भव बनाएको छ; जो सुदूर आकाशको प्रकाश हो, त्यसलाई जमिनमा झारेको छ । गुरु माध्यम हो । त्यसैले हामीले चन्द्रमालाई प्रतीकको रूपमा चुन्यौँ ।

दोस्रो कारण हो– गुरुसँग आफ्नो केही हुँदैन । ऊ शून्यवत् भइसकेको छ । यदि ऊसँग आफ्नो केही हुन्थ्यो भने परमात्माको प्रतिफलन विकृत भइसक्थ्यो । त्यो शुद्ध हुँदैनथ्यो ।

चन्द्रमासँग पनि आफ्नो प्रकाश छैन, जसलाई उसले सूर्यको प्रकाशसँग मिलाउन, मिश्रण गर्न सकोस्, प्रदूषित गर्न सकोस् । चन्द्रमा पनि शून्य छ, गुरु पनि शून्य छ । एउटाले सूर्यबाट प्रकाश लिन्छ र पृथ्वीलाई दिन्छ । अनि अर्कोले परमात्माबाट लिन्छ र शिष्यलाई दिन्छ । दुवै बीचमा छन् । दुवैले तापको प्रखरतालाई माधुर्यमा रूपान्तरण गर्छन् ।

... त्यसैले आषाढ पूर्णिमा गुरु–पूर्णिमा हो । मैले भनेका यी सबै कुरालाई तिमीले पुराणमा नखोज्नू । यसका लागि तिमी कुनै शास्त्रमा खोज्न नजानू । यो त मैले जस्तो देखेको हो, त्यस्तै तिमीसँग भनिरहेको छुँ ।'

(यो प्रवचनको विस्तृत रूप गीता दर्शन भाग ८, अध्याय १८, प्रवचन संख्या ३ मा पढ्न र अडियोमा सुन्न सकिन्छ । )

अन्त्यमा,

नेपाली भाषामा गुुरु शब्दले संज्ञासँगै– गह्रुङ्गो, गहकिलो, साह्रो, कठोर, लामो, दीर्घ, वजनदार, तौलदार, पच्न गाह्रो, महत्त्वपूर्ण, ठूलो, विशाल, विस्तृत आदि विशेषणहरूलाई पनि आफूमा समेटेको छ ।

यसै शब्दबाट गुरुआमा, गुरु–आश्रम, गुरु–आसन, गुरुकर्म, गुरुकथा, गुरुकन्या, गुरुक्रम, गुरुकापी, गुरुकारण, गुरुकार्य, गुरुकुल, गुरुकोप, गुरुखलक, गुरुखानदान, गुरुगणेश, गुरुगृह, गुरुघण्टाल, गुरुघात, गुरुघाती, गुरुत्व, गुरुत्तरजस्ता गहन अर्थ बोक्ने शब्दहरू बनेका छन् ।

यो पंक्तिकारको मनमा एउटा जिज्ञासा छ– के विश्वमा प्रचलित अन्य भाषाहरूमा पनि गुरु शब्दको अनुवाद हुने शब्दले यति धेरै संज्ञा, विशेषणका शब्दहरू उत्पन्न गरेको छ र यति गहन अर्थ बोकेको छ ? भाषा विज्ञानमा चासो राख्नेका लागि यो एउटा अनुसन्धानको विषय हुन सक्छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, असार २९, २०७९ ०६:१५