के तपाईंलाई कसैले सुनिरहेको छ ?

A+ A A-

रोमको एउटा बादशाहको चर्चित कथा छ । एउटा ठूलो वैज्ञानिक दार्शनिकले दरबारमा बादशाहसमक्ष पृथ्वी गोलो छ भन्ने कुरा प्रमाणित गर्न खोजे । बादशाहले कड्केर भने, 'कस्तो जाली मान्छे रहेछ, सरासर हाम्रोअगाडि झुटो बोल्छ ।' दार्शनिकले फेरि बिन्ती चढाएर भने, 'सरकार मसँग चार प्रमाण छन्, पृथ्वी गोलो छ भन्ने कुरालाई सिद्ध गर्न ।'

राजाले झन् कड्किएर भने, 'अझ मसँग बहस गर्दोरहेछ । म भन्छु– पृथ्वी चेप्टो छ, गोलो छैन ।'

दार्शनिकले अन्त्यमा हार खाएर भने, 'बिराएँ महाराज, हो पृथ्वी चेप्टो छ, गोलो छैन हजुर ।'

विस्मयमा परेका उनका शिष्य र अनुयायीहरूले दरबारबाहिर उनलाई सोधे, 'गुरुजी, कसरी तपाईंले राजाको कुरा मान्नुभयो, चार–चारवटा अकाट्य प्रमाण हुँदाहुँदै ?'

दार्शनिकले भने, 'हो, मसँग चारवटा प्रमाण थिए तर राजासँग देखेनौँ तिमीहरूले हजारौँ तिखातिखा प्रमाण ?'

'तिखातिखा प्रमाण ?'

'हो तिखातिखा तरबार भिरेका हजारौँ पल्टन ।'

इतिहासको पानामा एउटा दार्शनिक र राजाको कथा पढ्दा मनोरञ्जन हुन्छ । तर, वर्तमानमा नेपाली नागरिकले त्यस्तै पीडा भोग्नुपर्दा मनोरञ्जन होइन, पीडा हुन्छ । माथिको प्रसंगमा आजको नेपाल र एउटा इमानदार नेपाली नागरिकको अवस्थाको चित्रणका रूपमा हेर्न सकिन्छ । आज नेपालीका अनगिन्ती प्रश्न र समस्याहरू छन् तर सुन्दिनुपर्नेले सुन्दैन, देख्नुपर्नेले देख्दैन, बोल्नुपर्नेले बोल्दैन । कुनै कामना गरेर पूरा पनि हुँदैन । इतिहासको यो विस्मयकारी मोडमा सन्नाटा छ, शान्ति छैन, झुट छ, सत्य छैन, आँसु छ, आशा छैन, उत्पीडन छ, उन्मुक्ति छैन, आतंक छ, आवाज छैन । अन्तत: आज नागरिकलाई कसैले सुनिरहेको छैन ।

इतिहासतिर फर्कने हो भने पनि पृथ्वीनारायण शाहले ‘मेरा साना दुःखले आर्ज्याको होइन यो मुलुक’ भनेर नेपाल नै मेरो व्यक्तिगत 'वैभव सम्पत्ति' एवं कमाइ होझैँ ठाने । उनले नागरिक आवाज सुन्न चाहेनन् या सुनेर पनि उडाइदिए । भूगोल त समेटियो तर देश बनेन । किनकि भूगोलले मात्र देश बन्दैनथ्यो । राणाहरूले पनि जनताको नागरिक अधिकार छ भन्ने कहिल्यै सोचेनन् । बरु ‘नेपाल हाम्रै सम्पत्ति हो’ भनेझैँ परिवारका सदस्यहरूमा बाँडचुँड गरे, पँजनी चलाए, खाए ।

पञ्चहरूको शासन-संस्कार-संस्कृतिको त कुरै नगरौँ, उनीहरूले त राजा-भक्ति-चाकडी-चम्चागिरीका आधारमा स्वयम्‌ राजालाई नै सिध्याइदिए । मुलुक प्रजातन्त्रमा गयो । राजनीतिक परिर्वतनसँगै सामाजिक आन्दोलनका रूपमा थिचोमिचो, जातिवाद, शोषण, विभेद र बहिष्करणविरुद्धको आन्दोलन भयो । दलित, जनजाति, मधेसी, महिलालगायतका आन्दोलनले सचेतनायुक्त हस्तक्षेप गरे । मुलुक राजनीतिक रूपमा स्वतन्त्र भएको घोषणा भयो । मुलुकमा गणतन्त्र आयो । अब त जनताको जीवनस्तरमा सुधार आऊला भन्ने जनसाधारणमा ठूलो अपेक्षा थियो । तर, विडम्बना नै भन्नुपर्छ, आजको अवस्था कति कहालीलाग्दो छ ? त्यसको कारण ठम्याउन गाह्रो छैन ।

आजको मूल समस्या राष्ट्रिय भावनाको विकास गर्नु हो । आज राष्ट्रिय भावनाको स्थानमा व्यक्तिवादी प्रवृत्ति, साम्प्रदायिक, क्षेत्रीयताको भावनाले जरो हाल्न थालेको पाइन्छ । लोकतन्त्रको राष्ट्रिय भावनामा यदाकदा अराष्ट्रिय तत्त्वले खेल्न थालेको छ, जुन आजको मुख्य चुनौती बन्दै गएको छ । परिणामतः लोकतन्त्रमाथि प्रश्न, व्यक्तिवाद, साम्प्रदायिकता र जातिवादको विकास, राष्ट्रिय मनोबलमा क्षय हुँदै गएको छ । राष्ट्रियताको मुद्दामा समेत ध्रुवीकृत हुँदै गएको छ नेपाली समाज ।

विरासतको चिहानमाथि इतिहास पोलेको खरानी घसेर उभिएका बादशाहहरूले रोमको कथाझैँ सत्यलाई ललकारे पनि जनताको संघर्षपूर्ण अभियान, शहीदको सफेद इतिहासको रक्षा र भविष्यमा सही पुस्तान्तरणका लागि प्रश्नहरू निरन्तर गरिरहौँ, कसैले सुनोस् वा नसुनोस् ।

बजारका अदृश्य हातहरूको थिचोमिचो, दमन र राष्ट्रविरोधी चलखेल जारी छ । प्रश्न र आलोचना गर्ने थुप्रै ठाउँहरू छन् । आजका समस्याहरू वर्गहरूबीचको फराकिलो खाडल र चरम आर्थिक असमानता, बढ्दो सापेक्षित गरिबी, वातावरणीय विनाश र पर्यावरणीय असन्तुलन, सीमित प्राकृतिक स्रोत र साधनको सीमित सम्भ्रान्त वर्गबाट बढ्दो दोहन, वित्तीय सट्टा बजारमा बढ्दो लगानी, बढ्दो भ्रष्टाचार, बढ्दो सामरिक खर्च हुन् ।

यसैगरी सीमित विकसित मुलुकहरूको अस्वस्थ आर्थिक प्रतिस्पर्धा, युद्ध र त्यसबाट हुने विश्वव्यापी असर, तीव्र जलवायु परिवर्तन र तापक्रम बढ्दै जानु, महामारीहरूको बढ्दो खतरा एवं क्रिप्टोकरेन्सीको प्रभाव आदि हुन् । यावत् समस्याका चाङहरूको फेहरिस्त सबैलाई थाहा नै हुनुपर्छ तर समाधानका पाइलाहरू बढाउन आखिर कोही किन चाहँदैन ?

आज नेपाली समाजलाई सूक्ष्म रूपमा हेर्ने हो भने सामाजिक विभेद र छुवाछुतका विरुद्ध बोल्ने नगण्य छन् । दलित महिलाको समानुपातिक प्रतिनिधित्व आलङ्कारिक मात्रै छ । दलित, महिला, जनजाति, मधेसी समुदायलाई सशक्तिकरण गर्ने काम त व्यापक सामाजिक अर्थमा भएकै छैन । समावेशीकरण व्यवस्था समाजका सभ्रान्त वर्गले बाँडीचुँडी लिएका छन् भन्दा अत्युक्ति नहोला ।

भूमिसुधारको नारा अब कुनै नीति तथा कार्यक्रममा आउनै छाड्यो । शिक्षा, स्वास्थ्य, आवासजस्ता संविधानप्रदत्त अधिकारहरूसमेत व्यवहारमा सुलभ छैनन् । श्रम रोजगारीका लागि विदेशिनुपर्ने बाध्यताको विकल्पमा आयमूलक रोजगार वृद्धिका निम्ति कार्यान्वयनयोग्य ठोस र व्यावहारिक राष्ट्रिय सोच छैन । बढ्दो शहरीकरणले ल्याएका विसङ्गतिहरूलाई सम्बोधन गर्ने कुनै रणनीति तथा कार्यक्रम छैन । अनुसन्धान र विकासमा कसैको ध्येय छैन । अर्थतन्त्र सुधारका लागि भन्दै ल्याइएको तीनखम्बे नीतिअन्तर्गतको सहकारी क्षेत्रको उपादेयता, उत्पादन, वितरण जनताको आधारभूत सेवाजस्ता क्षेत्रमा देखिन्न । आज सहकारीहरूले हिजोका सामन्तहरूको रूप धारण गरेकाले आधुनिक सुदखोरजस्ता भएका छन् । कृषि, उद्योग, पूर्वाधार, यातायात, पर्यटनजस्ता जुनसुकै क्षेत्र हेरे पनि राष्ट्रिय पुँजीलाई प्रोत्साहन गर्ने नीति अपनाइएको देखिन्न, बरु विभिन्न क्षेत्रका बिचौलियालाई पृष्ठपोषण गर्नमै सीमित छन् ।

आज कुनै पनि व्यक्ति इमानदारीपूर्वक यी प्रश्नहरूको समाधान खोजिरहेको छ । राणाकालदेखिका नेपाली समाजका समस्या आज पनि किन ज्युँका त्युँ छन् ? यहाँको समस्या कसलाई थाहा नहोला र ? तर कोही किन चाहँदैन समस्याको समाधान ? कुरो प्रस्ट छ, आज नयाँ–नयाँ स्वार्थ समूहहरू जन्मिएका छन् । नयाँ–नयाँ क्लिप्टोक्रेटहरूको जन्म भएको छ । बरु आज झन् समस्या थपिएका छन् । मुख्य समस्या त के छ भने आज जनताको मनोबल लोप हुँदै गएको छ । अविश्वासको खाडल गहिरिँदै गएको छ । केही व्यक्तिलाई भने भ्रष्टाचारको प्रचुर मौका छ । यसको घातक परिणाम के हुन्छ, यसै कसले भन्न सक्ला र ? यी समस्याहरू बजारको पहलबाट समाधान हुन सक्दैनन् । बरु यावत् समस्यामा बजारले पुँजी सञ्चयको ध्येय राख्छ र शोषण गर्दछ ।

लोकतन्त्र केवल पुँजीपतिहरूको मात्र होइन, यो त सबैको मुक्तिको द्योतक हुनुपर्छ । आचरणका नियम भङ्ग गराउने र अनुशासनको पर्खाल भत्काउने कारकहरू क्रोध, लोभ, मोह, मद, मात्सर्य, वासना, कामना, आशक्ति, मोलाहिजा, नातावाद, कृपावाद, भाग्यवाद, फरियावाद, द्रव्यवाद, हीन मनोग्रन्थवाद, झोलावाद, चिनजानवाद, भागवण्डावाद, डनवाद, मालामालवाद हुन् । आजको समाजको वास्तविक स्वरूपलाई नियालेर हेर्दा नैतिकतापूर्ण जीवनप्रति आकर्षित हुने अवस्थाको सिर्जना गर्न गाह्रो छ । यो गाह्रो भए पनि यसको अर्को विकल्प छैन । द्रुत गतिले अघि बढिरहेको विश्वमा नेपालले गणतन्त्रको पन्ध्र वर्ष बिताइसकेको छ । यो अवधिलाई सानो अवधि मान्न सकिन्न । त्यसैले राज्य निर्माणमा समर्पित सही विचार र सही नेतृत्वले मात्र समस्याहरूको समाधान गर्न सक्छ । समस्याहरूकै समाधानार्थ संविधानसभाबाट संविधान जारी गरियो । संविधानले धेरै हदसम्म जनआकांक्षा सम्बोधन पनि गर्‍यो । तर पनि यसको कार्यान्वयन गर्ने सही नेतृत्व मुलुकले पाउन सकेको छैन । जनताको आवाज संविधानले समेट्यो तर संविधानको मर्म र भावनाको सम्बोधन कसले गर्ने, कसैले सुनिरहेकै छैन ।

संविधानमा उल्लेखित समाजवादतिर उन्मुख हुने हाम्रो आकांक्षा पूर्ति गर्न दुई कुरा हुनु आवश्यक छ । पहिलोः राष्ट्रिय उत्पादन, उत्पादकत्व, आय र रोजगारीमा निरन्तर वृद्धि र दोस्रोः साधारण जनता र बहुसंख्यक विपन्न र आधारभूत वर्गप्रति राज्यको दायित्वको स्पष्ट बोध र तदनुरूप नीति र कार्यक्रम ।

नेपाली विशेषताको समाजवाद भनेको के हो ? 'नेपाली विशेषता' भनेकै के हो ? समाजवाद एकैपल्ट सम्भव हुने कुरा होइन, त्यसका चरणहरू के के हुन् ? हामी अहिले कुन स्थितिमा छौँ ? समाजवाद फेरि खास क्षेत्रमा राज्यको दायित्वमै सीमित हुने कुरा पनि हैन होला । यो एउटा समाजिकीकरणको कुरा पनि होला । सामाजिक, राजनीतिक प्रक्रिया र अभियानको कुरा पनि होला । समसामयिक विश्व र त्यस तहमा भइरहेका प्रविधिलगायत अन्य विकासबाट प्रभावित हुने कुरा पनि होला । जलवायु परिवर्तन र त्यसका प्रभावहरूले वातावरण र मानव जातिको भविष्य नै खतरामा परेको सन्दर्भमा मानव शोषण मात्र हैन, वातावरणीय शोषणको पक्ष पनि समाजवादको सोचले आत्मसात् नगरी हुन्न । (शर्मा पीताम्बर, २०७९, मार्क्सवादको सान्दर्भिकता घटेको छैन, झनै बढेको छ, वर्ष १ अङ्क १ वामपन्थ त्रैमासिक)

माथि उल्लेखित शर्माको भनाइलाई सूक्ष्म रूपमा सम्बोधन नगर्ने हो भने संविधानले परिकल्पना गरेको समाजवाद कसरी, कसले, कहिले, किन, कसका लागि आउँछ ? के समाजवाद कोरा कल्पनाको गुलियो विष मात्र हो, जसले हरेक चुनावमा जनतालाई लठ्याउँछ ? संविधानलाई कसले सुन्ने र कसले बदल्ने हो समाज ? के तपाईंलाई कसैले सुनिरहेको छ ?

अर्थतन्त्र सुधारका लागि भन्दै ल्याइएको तीनखम्बे नीतिअन्तर्गतको सहकारी क्षेत्रको उपादेयता, उत्पादन, वितरण जनताको आधारभूत सेवाजस्ता क्षेत्रमा देखिन्न । आज सहकारीहरूले हिजोका सामन्तहरूको रूप धारण गरेकाले आधुनिक सुदखोरजस्ता भएका छन् ।

फेसबुक, ट्विटर, गुगलजस्ता कम्पनीहरूले लोकतन्त्र र पुँजीवादको स्वरूपमा नै परिवर्तन ल्याइरहेका छन् । पारम्परिक पुँजीवाद 'निगरानी पुँजीवाद'मा रूपान्तरित हुँदै गएको छ । प्रविधिको विकासले मानिसको सोच र आचरणलाई समेत निगरानीमा राखिरहेको छ । वर्ल्ड इकोनोमिक फोरमका अनुसार अटोमेसनले सन् २०२५ सम्ममा ८ करोड ५० लाख मानिसलाई रोजगारीबाट विस्थापित गर्ने आकलन छ । आज आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सलाई एक रणनीतिक प्रविधि मानिन्छ, जसमा प्रमुख शक्तिहरू प्रतिस्पर्धात्मक लाभ हासिल गर्ने लक्ष्य राख्छन् । यसद्वारा ल्याइएका सकारात्मक परिवर्तनहरूले श्रम उत्पादकता र जीवनस्तर बढाउन, स्वास्थ्य र शिक्षामा सेवाहरू सुधार गर्न, विज्ञानलाई गति दिन सक्छ भने श्रमबजारको स्वरूप परिवर्तन गर्न सक्छ । आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स समयको वेग र गन्तव्यको आवेगसाथ निरन्तर विकसित हुँदैछ, जुन धेरै हदसम्म अप्रत्याशित छ ।

आजको विश्वको प्रमुख चिन्ताको रूपमा आणविक युद्ध/प्रसार र ड्रोन आक्रमण, ब्लकचेन टेक्नोलोजीले ल्याउने आर्थिक जोखिम र अपारदर्शिता, अटोनोमस भेहिकलले ल्याउने वातावरणीय खतरा, डिजिटल प्लेटफर्मले ल्याउने असमानता र विभेद, वायोइन्जिनियरिङले ल्याउने डीएनए संकट, सोसल मिडियाको भ्रम र हस्तक्षेप तथा विविध उच्च प्रविधिले निम्त्याउने विनाश प्रमुख भएर आएका छन् ।

यसतर्फ सूक्ष्म ध्यान केन्द्रित गर्नु आजको आवश्यकता हो । चाहे हामीले मानौँ या नमानौँ । समयको रफ्तारमा नचल्ने हो भने हाम्रो अस्तित्व पनि डाइनोसरको जस्तै हुन्छ । तर पनि कुन कुरालाई कसरी लिने ? कसरी अपनाउने भन्ने कुराको ज्ञान हुनु भने जरुरी छ । यदि त्यसो भएन भने हामी डाइनोसर नबन्ने नाममा त्योभन्दा पनि विकराल किसिमले लोप भएर जानेछौँ । परिवर्तित समयमा चाहेर या नचाहेर धेरै कुराहरू परिवर्तन हुन्छन्/भइरहेका छन् । आजको युग प्रविधिको युग हो, यहाँ कति कुराहरू हामीले आवश्यकताले ग्रहण गर्दछौँ भने कति कुराहरू समयक्रमसँगै अभ्यास हुँदै जाँदा आफैँ आउँछन् । त्यसैमध्येको एउटा स्व-स्वीकार्य पद्धति हो– प्रविधि शासन, जुन देशको भौगोलिक नक्साभन्दा धेरै फराकिलो भई आज ग्लोबल शासनको रूपमा उदाएको छ । यस बिन्दुमा नेपाल कहाँ छ ? कसैले देखिरहेको या सुनिरहेको छ ?

समकालीन पुँजीवादको विशेषता के हो भने यसले पर्यावरण मात्र हैन, मानिसको व्यक्तिगत सूचना, सम्बन्ध, सोच, सिर्जना सबैलाई नाफा निकाल्न सकिने वस्तुमा परिणत गरिदिएको छ । पुँजीलाई गतिशील र चलायमान गराइराख्न हर प्रकारका वित्तीय उपकरणको विकास भइरहेछ । यसको विकल्प दिनु समाजवादको उद्देश्य हुनुपर्छ । नेपालमा समाजवादउन्मुखताका लागि यीलगायत पक्षहरूबारे चर्चा र बहस हुन सुरु भएकै छैन । तर, संविधानले दिशानिर्देश गरिसकेको छ । नेपालीहरू आज विकास र लोकतन्त्र चाहन्छन् । विकास निर्माणको मेरुदण्ड भनेको सुशासन हो । जुन लोकतन्त्रको पनि अनिवार्य सर्त हो । प्राकृतिक स्रोत साधनको दिगो प्रयोग, भोक र गरिबीबाट उन्मुक्ति, मर्यादा र समानता, न्याय, समृद्धि र शान्ति नै हो आजको प्राथमिकता । यसलाई सचेतपूर्वक सम्बोधन हुन जरुरी छ, तर अवस्था डरलाग्दो छ । जनविश्वासको संकट चुलिँदो छ । नागरिकलाई सुन्न जरुरी छ । तर के तपाईंलाई कसैले सुनिरहेको छ ?

यस घडीमा केही जनता चित्त बुझाएर बसेका छन् । केही मन बाँधेर या कुँड्याएर बसेका छन् । केही हैरान भएर चुप छन् । केही पलायन भइसके । केही अझै चिच्याइरहेकै छन् तर देख्ने, सुन्ने कसले ? जसले सुन्नुपर्ने हो, उनीहरूले सुन्दैनन् । पशुपतिनाथले घण्टौँसम्म सुन्लान् तर बोल्दैनन्, रक्षा गर्छन्/गर्दैनन्, उनमै निहित छ । प्रश्नहरू असरल्ल र छरपस्ट छन् । इतिहासको कुनै कालखण्डमा कोही कसैले जनताको संघर्षको चिहान खोतल्नेछ र त्यस क्रममा आजका अनुत्तरित प्रश्नहरूको न्यायोचित जवाफ माग्ने नै छ । विरासतको चिहानमाथि इतिहास पोलेको खरानी घसेर उभिएका बादशाहहरूले रोमको कथाझैँ सत्यलाई ललकारे पनि जनताको संघर्षपूर्ण अभियान, शहीदको सफेद इतिहासको रक्षा र भविष्यमा सही पुस्तान्तरणका लागि प्रश्नहरू निरन्तर गरिरहौँ, कसैले सुनोस् वा नसुनोस् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, असार २७, २०७९ ०६:३३