सन्दर्भमा पुष्पलाल र बीपी

A+ A A-

नेपाली राजनीतिमा साउन महिनाको अलग्गै महत्व रहेको छ । यो महिना देशका दुई अग्रगण्य व्यक्तित्वको स्मृति दिवस पर्दछ । स्मृति अर्थात सम्झना सँधै औपचारिक हुन्छ ।

घरको भित्तामा झुण्ड्याइएको बीपी र पुष्पलालको तस्वीरको फ्रेममा जमेको धूलो टकटक्याएको हुँदैन । मानिस त्यत्तिकै चिच्याउन थाल्दछन, वीर बिश्वेश्वर जिन्दावाद ! पुष्पलाल अमर रहुन् ! मानिस भावनाको थुप्रो हो । उसका लागि यो जगत नै भावना हो । वीपी र पुष्पलाललाई मानिसले त्यही आलोकमा हेरेका छन् ।

२०३५ साल साउन ७ गते पुष्पलालले देहत्याग गर्नुभएको थियो । विदेशी भूमिमा निर्वासित जीवन बिताइरहेका बेला । उहाँ नेपालमा संसदीय अभ्यास र आचरणको माध्यमद्वारा साम्यवादी शासन स्थापना गर्ने मोहमा फस्नुभएको थियो । बीपीसँग उहाँको निकटताको एकमात्र कारण राजाको प्रत्यक्ष नेतृत्वमा सन्चालित निर्दलीय पञ्चायत व्यवस्थाको समाप्ति थियो ।

जतिबेला पुष्पलालको निधन भयो, त्यतिबेलासम्म नेपालको वामपन्थी राजनीतिले कोल्टे फेरिसकेको थियो । शक्तिको चास्नीमा डुब्ने इच्छा राख्ने कामरेडहरु एकपटक फेरी रायमाझी मार्गतिर लहसिएका थिए । पुष्पलाल एक वर्षमात्रै बढी बाँच्नुभएको भए कामरेडहरुको नाटक देख्नुहुने थियो ।

२०३६ सालको जनमतको परिणाम राजाको पोल्टामा हाल्न कामरेडहरुको जनमतसंग्रह बहिष्कारको आव्हानले काम गरेको थियो । पुष्पलाललाई हेर्ने नेपाली वामपन्थीहरुको दृष्टिकोण वस्तुनिष्ठ थिएन । यति हुँदाहुँदै पनि शक्तिप्रतिको आकर्षणमा बाँधिएका वामपन्थीहरुलाई सत्तामा आउन २०४६ सालको जन–आन्दोलनका माध्यमले संवैधानिक राजतन्त्र र बहुदलीय प्रजातन्त्रको स्थापना हुनैपर्यो ।

वर्तमान राजनीतिक परिस्थिति जसरी विकसित हुँदै गएको छ । त्यसको मूल्यांकन गर्ने हो भने वामपन्थीहरुको शक्तिप्रतिको तृष्णा स्पष्ट देखिन्छ । एक वर्ष अघिमात्र एमाले र माओवादी एकताको सूत्रमा बाँधिएर बनेको नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी विभिन्न गुटहरुको समायोजन जस्तो देखिन्छ ।

सरकारको समर्थनमा संसदमा दुई तिहाइ मत छ । तर, त्यसको उपयोग जनताको कल्याणमा भै रहेको छ त ? त्यस्तो देखिदैन । अहिले नेकपाले प्रमुख प्रतिपक्षी दल नेपाली कांग्रेसको रुग्ण अवस्थाको कुरा गर्नुको कुनै अर्थ छैन । किनभने, दुबै पार्टीको अवस्था उस्तै छ ।

पुष्पलालले पक्कै पनि यस्तो कम्युनिष्ट पार्टीको परिकल्पना गरेका थिएनन् । उनको परिकल्पनाको कम्युनिष्ट पार्टीसँग तादात्म्यता राख्ने त्यस्ता संगठन अहिलेको संसारमा कतै पाईंदैन । चीन केही समयपछि राजनीतिक हिसाबले पनि साम्यवादी व्यवस्था टिकाउन नसक्ने अवस्थामा पुग्नेछ । चीनियाँ समाजमा जसप्रकारको परिवर्तन आउन थालेको छ, त्यसलाई अहिलेको चीनियाँ शासन व्यवस्थाले टिकाउन सक्दैन ।

साउन महिनामा मानिसको स्मृतिमा छाउने अग्रगण्य व्यक्तित्व हुनुहुन्छ : बीपी कोइराला । राजनीतिका हिसावले कुरा गर्दा उहाँ ‘साहित्यकार पनि’ हुनुहुन्थ्यो जो राजनीतिको सानो मानिसलाई पनि पोशाक चाहिन्छ, साहित्यमा सम्राट पनि विवस्त्र हुन्छ भन्ने मान्यता राख्नु हुन्थ्यो ।

बीपीले आफ्नो यो मान्यता २०३६ मा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको जयन्ती मनाउने सिलसिलामा रत्न पुस्तकालय बानेश्वरमा आयोजित सभालाई संवोधन गर्दै सुनाउनु भएको थियो ।

उहाँले प्रयोग गर्नु भएको ‘विवस्त्र’ शब्द धेरैले सुनेका थिएनन् । धेरैलाई त्यसको अर्थ थाहा थिएन । समाचारदाताहरुले विवस्त्र शब्दको ठाउँमा निर्वस्त्र शब्द राखेर समाचार बनाए । त्यसपछि विवस्त्र शब्दको अर्थको खोजी शुरु भयो । ‘विवसन’ शब्दकोषले देखाउने अर्को शब्द यही थियो । विवस्त्रको अर्को अर्थ थियो ‘दिगम्बर ।’ कसैले सम्झनामा नै राखेको थिएन यी शब्दहरु ।

बीपी साहित्य र शब्द शास्त्रमा मात्र होइन, राजनीतिमा पनि समग्र परिवर्तनको नाम हो । एकजना सम्पादक भाइले एकपटक मलाई भनेका थिए : ‘बीपी असफल राजनीतिज्ञ हो । त्यत्रो दुई तिहाइ मत पाएर चुनाव जितेको प्रधानमन्त्रीका विरुध्द कतै चाँचूसम्म भएन । कुनै बिद्रोह भएन । कुनै हलचल भएन ।’ अहिलेको सन्दर्भमा सम्पादकको कुरा सही पनि हो ।

तर, तात्कालीक सन्दर्भमा बीपीको अवस्था राजाको कूका विरुद्ध जनता उठेर आउन सक्ने थियो त ? सत्ताको दृष्टिकोणले बीपीको असफलता छर्लङ्ग छ । तर, सत्तामा नभएर पनि सिंगो देश र जनतालाई अभिप्रेरित गर्ने उहाँको व्यक्तित्वको मूल्यांकन कसरी गर्ने ?

आफूजस्तै, अर्थात, चिटिक्क परेको घर होस् । घरमा दुहुना गाई भैंसी हुन् । खानपुग्ने अन्नपात उब्जनी हुने जग्गा होस् । केटाकेटीलाई शिक्षा दिन सकियोस् । हो, योभन्दा ठूलो सपना किन देख्न पर्यो र ? यो भन्दा विशाल समाजवाद किन चाहियो र ?

बीपीको जीवन विभिन्न अवस्थामा बाँडिएको छ । आफ्नो कथामा बीपीको बाल्यकालका दुःखहरु लेखिएका छन् । त्यसरी नै बीपीको यौवन अवस्था, त्यसपछिको जेल जीवन, निर्वासन र निर्वासनपछिको मेलमिलाप । सफलता र असफलताका आ–आफनै परिभाषा होलान् । बीपीको राजनीतिक सक्रियतामा उहाँका प्रतिस्पर्धी धेरै थिए । राजा र आफ्नै दाजु त थिए नै । समकालीन नेताहरुमा ‘जिउँदो शहीद’को मर्यादामा रहनु भएका टंकप्रसाद आचार्य, इतिहासकार डिल्लीरमण रेग्मी, राणा शासनका विरुध्द संघर्षको बिगुल फुक्ने अरु कतिपय व्यक्तित्वहरु – ती सबैभन्दा माथि त वीपी नै रहनुभयो ।

अन्त्यमा आएर दाजु मात्रिकाप्रसाद कोइराला पनि बीपीको त्याग र समर्पणका अगाडि झुक्नुभयो । यसलाई सफलता भन्ने कि असफलता ?

बीपी समाजवादी हुनुहुन्थ्यो । तर, उहाँले आफनो सोचाईको समाजवादको व्याख्या संकेतमा गर्नुभएकोछ । उहाँ व्यवहारिक नेता हुनुहुन्थ्यो । उहाँलाई थाहा थियो : नेपालको रुपान्तरण गर्नु त्यति सजिलो काम होइन । उहाँ प्रत्येक नेपालीलाई आफ्नो जस्तै आर्थिक हैसियत भएको नागरिक बनाउने विचार राख्नुहुन्थ्यो ।

आफूजस्तै, अर्थात, चिटिक्क परेको घर होस् । घरमा दुहुना गाई भैंसी हुन् । खानपुग्ने अन्नपात उब्जनी हुने जग्गा होस् । केटाकेटीलाई शिक्षा दिन सकियोस् । हो, योभन्दा ठूलो सपना किन देख्न पर्यो र ? यो भन्दा विशाल समाजवाद किन चाहियो र ?

यता आएर, बीपीको अभाव खट्किन थालेको छ मानिसलाई । जसले बीपीलाई प्रत्यक्ष चिनेका थिए ती उहाँलाई एउटा पद्धति बसाउन सक्ने नैतिक साहस भएका नेताका रुपमा हेर्दछन् । अर्थात, एउटा भिजनरी । अरु उहाँको साहस र निरन्तरताका लागि सम्झिन्छन् । बीपी त अब हुनुहुन्न । उहाँको अभावमा उहाँका भिजनहरुलाई कसरी व्यवहारमा अनुवाद गर्ने ? मलाई लाग्दछ, उहाँ अहिले यतै कतै हुनुहुन्छ र भन्दै हुनुहुन्छ – देश होस वा कुनै वस्तु होस, सानो सुन्दर हुन्छ ।

बीपी र पुष्पलालको जन्म जुन परिवारमा भयो त्यो सर्वहारा वर्गका प्रतिनिधि थिएनन् । दुवैको जन्म उपल्लो वर्गमा भएको थियो । दुवैको कर्म सर्वहाराको सुखतिर सोझिएको थियो ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, साउन ७, २०७६ ०२:५७