'सगरमाथा र लुम्बिनीजस्तै र्‍याफ्टिङ पनि पर्यटक तान्ने व्यवसाय हाे, सरकारले चिन्नै सकेन' (अन्तर्वार्ता)

'सगरमाथा र लुम्बिनीजस्तै र्‍याफ्टिङ पनि पर्यटक तान्ने व्यवसाय हाे, सरकारले चिन्नै सकेन' (अन्तर्वार्ता)

A+ A A-

र्‍याफ्टिङ एउटा मनोरञ्जक साहसिक खेल हो । यो खेल पछिल्लो समय नदीहरूमा व्यवसायका रूपमा विकाससँगै तीव्र रूपमा फैलिँदै छ । र्‍याफ्टिङमा हावा भरेर चलाउन मिल्ने डुंगा (र्‍याफ्ट) प्रयोग गरेर पानीको बहावसँगै नदीमा बगाएर जलयात्रा गरिन्छ । नेपालमा र्‍याफ्टिङ सन् १९७६ मा सुरु भए पनि यसले भनेजस्तो गति लिन नसकेको नेपाल एसोसिएसन अफ र्‍याफ्टिङ एजेन्सिज (नारा)का अध्यक्ष शिव अधिकारीले बताए ।

र्‍याफ्टिङका लागि ४ हजार गाइडले लाइसेन्स लिएका छन् भने, नदी किनारामा हजारभन्दा धेरै होटल व्यवसाय चलिरहेको उनी बताउँछन् । हाम्रो देशका ठूला नदीमा विदेशीहरूले पैसा खर्च गर्ने वातावरण बनाए, र्‍याफ्टिङको विकास भए होटल व्यवसाय नदी किनारमा चलाउन सकिने अधिकारीकाे भनाइ छ ।

नेपालको नदीमा र्‍याफ्टिङ गर्न दैनिक हजारौँ विदेशी पर्यटक ल्याउन सकिन्छ । उनीहरूबाट दैनिक एक हजारसम्म अमेरिकी डलर प्रतिव्यक्ति खर्च गराउन सकियो भने नेपालको अर्थतन्त्रमा सहयोग पुग्ने नाराका अध्यक्ष अधिकारीको दाबी छ ।

अधिकारीसँग शिलापत्रकर्मीले र्‍याफ्टिङ व्यवसायका समसामयिक विषयमा गरेको कुराकानी:

नेपालमा र्‍याफ्टिङको अवस्था कस्तो छ ?

नेपालमा पर्यटक लोभ्याउने एउटा मुख्य व्यवसाय हो र्‍याफ्टिङ । यो व्यवसायको सम्भावना आर्थिक हिसाबले राम्राे छ । सरकारले र्‍याफ्टिङ व्यवसाय प्रवर्द्धनका लागि पहल गर्नुपर्छ । तर, गरेको छैन ।

विश्वमा र्‍याफ्टिङलाई सुधार गर्दै पर्यटक र मनोरञ्जनको आकर्षणमा रूपमा विकास भइरहेको छ । नेपालमा भने त्यसको ठीक उल्टो भइरहेको छ । नेपालको नदीमा डलर छरिएको छ तर, सरकारले पहिचान गर्न नसक्दा र्‍याफ्टिङजस्तो पेसा ओझेलमा पर्दा पैसा पानीमा बगिरहेको छ ।

र्‍याफ्टिङ व्यवसायलाई व्यवस्थित गर्न सरकारले कस्तो सहयोग गर्दै आएको छ ?

सिधै भन्नुपर्दा सरकारले र्‍याफ्टिङ व्यवसायप्रति चासो देखाएको छैन । यो व्यवसायमा कर बढाउने मात्र काम भइरहेको छ । नेपालका नदीनाला विदेशी पर्यटक लोभ्याउने खालका छन् । नदीका वारिपारि रहेका प्रकृतिका मनोरम दृश्यहरूले नै विदेशी पर्यटकहरूलाई आकर्षण गर्ने गरेको हो । तर, सरकारले यसको पहिचान र सदुपयोग गर्न सकेन । मुख्य समस्या यही हो ।

र्‍याफ्टिङको प्रचार गर्न सक्यो भने पनि नेपालले प्रशस्त आम्दानी गर्न सक्छ । पारदर्शिता, प्रचार र काम गर्ने जाँगर भयो भने धेरै गर्न सकिन्छ । हामी भाषण र गफले बिग्रियौँ ।

र्‍याफ्टिङका लागि सबैभन्दा बढी प्रचलित र राम्रा नदी कुन हुन् ?

कर्णाली, सगरमाथा र लुम्बिनी नेपालीको गौरव भएजस्तै र्‍याफ्टिङ व्यवसाय पनि नेपालका हकमा पर्यटक तान्ने मुख्य आकर्षण बनाउन सकिन्छ । कर्णाली नदीमा र्‍याफ्टिङ गर्दा पहाड, हिमाल र तराईको पहिचानसमेत देख्न पाइन्छ । कर्णाली नदीमा र्‍याफ्टिङ गर्न विदेशी तथा आन्तरिक पर्यटक मोहित हुन्छन् ।

नेपालमा र्‍याफ्टिङका लागि धेरै चलेको नदी त्रिशूली नै हो । स्वदेशी–विदेशीहरू बढीजसो र्‍याफ्टिङका लागि त्रिशूली नै जान्छन् ।कर्णाली, तमोर, सप्तकोसी, भोटेकोसीजस्ता नदीमा भने विदेशी पर्यटको आकर्षण धेरै छ । सबैभन्दा छोटो र्‍याफ्टिङ अप्परे सेतीको हो । दमौलीबाट नारायणघाटनजिकको गाइघाट रुट र सेती नदीमा गरिने र्‍याफ्टिङलाई पारिवारिक र्‍याफ्टिङका रूपमा हेरिन्छ ।

र्‍याफ्टिङ व्यवसायले कति पर्यटक तान्न सक्छ ?

र्‍याफ्टिङ गर्ने भनेकै पर्यटकले हो । तर, सरकारले र्‍याफ्टिङ व्यवसायको पहिचान नगर्दा छिमेकी देश भारत र चीनकै पर्यटकसमेत तान्न सकिएको छैन । र्‍याफ्टिङ गर्न भारतीय र चिनियाँ पर्यटक नै तान्न सकियो भने पनि अहिलेको भन्दा दोब्बर आयस्रोत हुन्छ ।

सन् २००५ सम्म नेपाल भित्रिएका २ लाख पर्यटकमध्ये आधा जति र्‍याफ्टिङ गर्न नदीमा पुग्ने गरेको सरकारी तथ्यांक छ । अहिले यो सबै घटेको छ । देशमा पछिल्लो समय चलेको लामो द्वन्द्व, हडताल, भूकम्प र कोरोना महामारीका कारण र्‍याफ्टिङ गर्ने पर्यटक घटेका छन् । आकर्षक योजना बनाएर र्‍याफ्टिङमा पर्यटक तान्न सकिन्छ ।

र्‍याफ्टिङका हकमा नेपालका नदी कति योग्य र सुरक्षित मानिन्छन् ?

नेपाल हिमाल र नदीका लागि धनी छ । कर्णाली, कोसी र गण्डकी संसारमै ऊर्जावान् एवं जीवन्त नदीका रूपमा कहलिएका छन् । हालसम्मको अवस्था हेर्दा र्‍याफ्टिङका नेपाली नदीहरू सुरक्षित र योग्य नै मानिन्छन् ।

नेपालका नदी प्राकृतिक छन् । नदीको वरिपरि पहाडले घरेको हुँदा पनि र्‍याफ्टिङका लागि यहाँका नदीनाला निकै नै आकर्षक छन् । जसका कारण नेपालमा र्‍याफ्टिङ गर्ने आन्तरिक पर्यटकको संख्या पनि बढ्दो छ । नेपालका सयभन्दा धेरै नदी र्‍याफ्टिङ गर्न योग्य होलान् । यो विषयमा अध्ययन भने भएको छैन । यो विषयमा अध्ययन गर्नुपर्ने हो । तर, भएको छैन ।

र्‍याफ्टिङ व्यवसाय कसरी चलिरहेको छ ?

आन्तरिक र विदेशी पर्यटकले नै र्‍याफ्टिङ व्यवसाय चलिरहेको छ । र्‍याफ्टिङ व्यवसायको मुख्य आयस्रोत नै पर्यटक हुन् । धेरै विदेशी पर्यटक १५ दिनदेखि १ महिनासम्म खोलामै बसेर रमिता हेर्दै अध्ययनसमेत गर्छन् । त्यो रहर पूरा गर्न विदेशीले ३ देखि ५ हजार अमेरिकी डलरसम्म खर्च गर्छन् ।

मैले एड्रिफ एड्भेन्चर चलाएको दशक भयो । तुलनात्मक रूपमा विदेशी पर्यटककै भरमा चलेको छ । तर, सन् २००५ देखि विदेशी पर्यटकहरू असाध्यै कम छन् । यो व्यवसाय नेपालीहरूको भरमा चलाएर मात्र हुँदैन । अब नयाँ योजना र प्रविधिको पनि प्रयोग गर्नुपर्छ ।

पछिल्लो समय देशका अधिकांश र्‍याफ्टिङ व्यवसाय आन्तरिक पर्यटकहरूले नै चलेका छन् । हाल स्वदेशी पर्यटकहरूले र्‍याफ्टिङका लागि दैनिक ४ हजार रुपैयाँसम्म प्रतिव्यक्ति खर्चिंदै आएका छन् । र्‍याफ्टिङका लागि अहिलेसम्म नेपालका १६ वटा नदी खुला गरिएको छ । त्यसमध्ये कर्णाली, सुनकोसी र भोटेकोसी र्‍याफ्टिङका लागि संसारकै उत्कृष्ट दश नदीमा पर्छन् । खासगरी यी तीनवटा नदीमा विदेशीहरू महँगो रकम तिरेर र्‍याफ्टिङको मज्जा लिन्छन् ।

र्‍याफ्टिङ व्यवसायका चुनौती र समस्या के–कस्ता छन् ?

प्रकृतिको दोहनका कारण र्‍याफ्टिङ व्यवसायीलाई चुनौती थपिएको छ । अर्कातिर स्थानीयवासीले खोलामा ढल मिसाउन थालेका छन् । सरकारले पनि अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा पर्याप्त प्रचार–प्रसार गर्न सकेको छैन । गिट्टी, बालुवा तस्करीले ठूलो असर गरिरहेको छ । गिट्टी बालुवाका कारण पानी बग्ने टु‌ंगाे हुँदैन ।

खासगरी नदीमा यस्तो क्रियाकलाप भइरहेको देख्दा विदेशीहरू तिमीहरूमा मानवीयता छैन भनेर सोध्छन् । धेरैजसो नदीलाई फोहोरमैलाको डम्पिङ साइट बनाइएको छ । पछिल्लो समय देशैभर निर्माण भइरहेका विभिन्न जलविद्युत्‌ आयोजनाका कारण र्‍याफ्टिङ व्यवसाय धरापमा पर्दैछ ।

सरकारले विश्वकै उत्कृष्ट र्‍याफ्टिङ गन्तव्य मानिएका नेपालका विभिन्न नदीहरूको संरक्षण नगर्दा र जथाभावी जलविद्युत्‌ आयोजनाका लागि लाइसेन्स बाँड्दा यो व्यवसायमा चुनौती थपिएको छ ।