परीक्षाका लागि शिक्षा कि शिक्षा सुधार्न परीक्षा ?

A+ A A-

झण्डै डेढ सय वर्षअगाडि प्रख्यात अमेरिकी शिक्षाविद् जोन डिबेले तत्कालीन शिक्षा प्रणालीमाथि टिप्पणी गर्दै भनेथे, ‘हामीले आजका विद्यार्थीलाई हिजोको जस्तै गरी पढाएर भोलिका काम नलाग्ने व्यक्ति बनाउँदैछौँ ।’

यो डेढ सय वर्षको बीचमा अमेरिकाजस्ता देशले शिक्षा प्रणालीमा आमूल बदलाव ल्याएर संसारलाई विज्ञान, प्रविधि र विकासको नौलो बाटोमा डोर्‍याउने मस्तिष्कहरू तयार पार्‍यो । तर, हाम्रो शिक्षा प्रणाली डिबेकै टिप्पणीमा रोकिएको छ । हाम्रो शिक्षा हिजो पनि परीक्षामा पास बनाउनका लागि दिने गरिन्थ्यो आज पनि त्यही छ ।

आजको दुनियाँ परिभाषा रट्ने व्यक्तिले हैन, कल्पनाशीलताको शक्ति उपयोग गर्ने व्यक्तिले ‘लिड’ गर्दैछ । देशमा कल्पनाशील व्यक्तिको संख्या बढेर नै देशले फड्को हान्ने हो । आइन्सटाइन, एडिसनदेखि बिल गेट्स, मार्क जुकरबर्ग र एलन मस्कसम्मले कल्पनाशीलताको शक्तिको प्रयोग गरेर नै दुनियाँ हल्लाएका हुन् । अफसोच, हाम्रो विद्यालयदेखि विश्वविद्यालय तहका शिक्षामा व्यक्तिलाई कल्पनाशील बनाउन प्रेरित गर्ने कुनै कार्य गरिन्नन् ।

हाम्रा कक्षाकोठामा किताबका परिभाषा, तिथिमिति, इतिहास, विदेशीले पत्ता लगाइदिएका सिद्धान्त र उनीहरूको जीवनीको भीषण रटान चलिरहेको छ । तिनै तथ्यांक रटान गर्न सक्यो/सकेन भन्ने जाँच्न तीनघण्टे परीक्षाको बन्दोबस्त छ । परीक्षापछि प्रदान गरिने अंकले मानव पुँजीलाई ‘बिकाउ माल’मा परिणत गरिदिएको छ । बजारीकरणले मानवको प्रतिभा, क्षमता र हैसियत अंकमा कैद भएको छ । मानिसको सामाजिक, मानसिक, संवेगात्मक, भाषिक, आलोचनात्मक चेत, प्रश्न सोध्ने, उत्तर खोज्ने, अनुसन्धान र आविष्कार गर्न मद्दत गर्ने शिक्षाका विश्वव्यापी मूल्य मान्यता र उद्देश्य एकातिर छन्, हाम्रो शिक्षा अर्कोतिर छ ।

आज पनि नेपाली विद्यार्थीले एक वर्षको अन्तरालमै कक्षा १० र १२ मा तीनघण्टे राष्ट्रिय परीक्षाको आतंकको सामना गर्नुपरिरहेको छ । केही समयअघिसम्म कक्षा ११ मा पनि राष्ट्रिय परीक्षा कायम थियो । सरकारले नै परीक्षालाई ठूलो हाउगुजी बनाइदिएको छ । विद्यालयका कक्षाकोठा वर्षको अन्तिमतिर आउने परीक्षाको मियो वरिपरि घुमिरहेका छन् । विद्यालय र शिक्षक र विद्यार्थीको सफलताको मानक त्यही तीनघण्टे परीक्षा भएको छ । त्यस परीक्षामा जुन शिक्षण संस्थाबाट राम्रो अंकका साथ धेरै विद्यार्थी उत्तीर्ण हुन सक्छन्, त्यही संस्था ‘राम्रो’ कहलिएको छ ।

त्यसैले विद्यालयको सम्पूर्ण ध्यान शिक्षाको गुदीमा पुगेर शिक्षण क्रियाकलाप गराउने हैन, परीक्षाको गन्तव्यतिर छ । विश्वविद्यालयका कक्षा अनुसन्धान र आविष्कारउन्मुख हैन, मार्कसिट प्रदान गर्ने उद्देश्यमा आधारित छन् । यसले सम्पूर्ण विद्यार्थीलाई घोक्ने मेसिनमा परिणत गरिदिएको छ ।

हाम्रो शिक्षाले व्यक्तिमा सीप आर्जन गर्न सिकाएन । सिर्जनात्मक बनेर आत्मनिर्भर बन्ने तरिका सिकाएन । यो राष्ट्रिय समस्या हो । यसले उत्पादन गर्न नसक्ने मानिस पैदा गरिदियो ।

शिक्षण संस्थाको उद्देश्य मार्कसिटमा राम्रो अंक देखाइदिएर जागिर खान सजिलो पार्ने अभिप्रायबाट प्रेरित छन् । जहाँ शिक्षाको लक्ष्य नै व्यक्तिलाई जागिर बनाउनुमा छ । त्यही शिक्षाबाट व्यक्ति बेरोजगारीको चरम समस्या छ । यसको दोष उद्योगहरू नखोल्ने सरकार पनि हो, साथमा विद्यालय र विश्वविद्यालय पनि दोषको भागीदार छन् । किनभने ती संस्थाले विद्यार्थीलाई शिक्षाको अर्थ अंक प्राप्ति र जागिरको खोजी भन्ने सिकाए । शिक्षण संस्थाले मस्तिष्कमा केही सूचना बोकेका जनशक्ति मात्रै उत्पादन गरे । विद्यार्थीले शिक्षाको नाममा २५ वर्ष ध्वस्त भएको त्यतिबेला चाल पाउँछ, जतिबेला मास्टर्स सकेको तन्नेरीले ३० हजारको जागिर भेट्न दर्जनौँ ठाउँमा आवेदन हाल्छ, अन्तर्वार्ता दिन्छ र असफल हुन्छ ।

शिक्षाले व्यक्तिमा सीप आर्जन गर्न सिकाएन । सिर्जनात्मक बनेर आत्मनिर्भर बन्ने तरिका सिकाएन । यो राष्ट्रिय समस्या हो । यसले उत्पादन गर्न नसक्ने मानिस पैदा गरिदियो । त्यसैले देशको वार्षिक बजेटभन्दा धेरै व्यापारघाटा हुने अवस्थासम्म देश आइपुगेको छ । वार्षिक ४१ करोडको चुइङ्गम र साढे २ करोडका दाँत कोट्याउने सिन्का आयात हुनुमा सीपविहीन जनशक्ति उत्पादन गर्ने देशको शिक्षा हुनुको परिणाम हो ।

यति मात्रै होइन, परीक्षा केन्द्रित शिक्षामा समेत ठूलो संख्यामा विद्यार्थी असफल भइरहेका छन् । विद्यालय तहमा गणित, विज्ञान, सामाजिकजस्ता विषयमा विद्यार्थीको सिकाइ तहअनुरुपको उपलब्धि अत्यधिक कम छ ।

खासमा परीक्षा किन लिइन्छ ? सिकाइ उपलब्धिहरूको लेखाजोखा गर्न । शिक्षाका उद्देश्य कुन हदसम्म पूरा भए/भएनन् भन्ने जाँच्न । विद्यार्थीको मूल्यांकन वर्षको अन्तिममा लिइने तीनघण्टे परीक्षाले मात्रै गर्न सक्दैन । उत्तरपुस्तिका परीक्षकको भाषामा लेखिनुपर्ने लिखित परीक्षाले विद्यार्थीको समग्र मूल्यांकन गर्न सकिन्न । यो एक जटिल विषय हो । विद्यार्थीको औकातलाई अंकमा बदल्न सजिलो छैन ।

जान्ने विद्यार्थीको आडमा परेको ‘लद्दु’ विद्यार्थीले पनि ‘ए ग्रेड’ ल्याइदिन सक्छ । परीक्षाको दिन बिरामी परेको वा कुनै तनावमा परेको ‘ब्रिलियन्ट’ विद्यार्थी पनि फेल भैदिन सक्छ । तीन घण्टामा लेखेको उत्तरपुस्तिका परीक्षकले तीन मिनेटमा जाँच्छ । यो जँचाइ कत्तिको वैज्ञानिक भयो होला, प्रश्न छ । त्यस्तै, एक परीक्षकले जाँचेको उत्तरपस्तिका अर्को परीक्षकले जाँच्दा फरक अंक आउँछ । तसर्थ विद्यमान परीक्षा प्रणाली, प्रश्नको ढाँचाले विद्यार्थीमाथि न्याय पनि गर्दैन ।

स्कुलमा लिइने साप्ताहिक, पाक्षिक, मासिक, त्रैमासिक, अर्धवार्षिक, वार्षिक सबै परीक्षाको एउटै उद्देश्य छ, विद्यार्थी किताबबाट दायाँबायाँ नलागोस् । दिउँसो पनि किताब रटोस्, बेलुका पनि किताबै रटोस् । विद्यालयले किताबका कोरा शब्दमा बाँच्न सिकाए, शिक्षामा होइन । पूजापाठमा ‘भगवत् गीता’ पाठ गर्ने पण्डितले गीता कण्ठ गरेको हुन्छ तर गीताको जीवन बाँचेको हुँदैन । ‘गीता’ किताब रट्नका लागि हैन, त्यस दर्शनमा बाँच्नका लागि हो । स्कुलमा विद्यार्थीलाई ठीक यस्तै बनाइएको छ । शिक्षा जीवनका लागि हो, परीक्षाका लागि होइन ।

परीक्षाले त खासमा लागू गरिएको शिक्षाबारे विद्यालय, शिक्षाको नीति बनाउने निकाय र सरकारलाई जाँच्ने हो । तर, यहाँ विद्यार्थी मात्रै असफल घोषित भइरहेका छन् । तर, खासमा उन्नत जनशक्ति पैदा गर्न नसक्ने देशको सरकार र शिक्षा मन्त्रालय असफल भएको हो ।

विद्यमान परीक्षा प्रणालीअन्तर्गतको परीक्षाले पनि विद्यालयमा विद्यार्थीको सिकाइ निकै कमजोर भइरहेको देखाइरहेको छ तर शिक्षा चलाउने निकायले यस्तै पठनपाठनलाई निरन्तरता दिइरहेका छन् । शिक्षण संस्थामा असफलता दर उच्च हुनु र परीक्षामा सफल भए भनिएका व्यक्ति पनि बेरोजगारीबाट छटपटिएर काम गर्न विदेश जान बाध्य हुनु हाम्रो शिक्षाको घोर असफलताको सशक्त प्रमाण हो ।

आधारभूतदेखि मास्टर्ससम्मको परीक्षामा विगत वर्षहरूका अत्यधिक दोहोरिने प्रश्नहरूले कक्षाकोठाको पढाइलाई थप संकुचित बनाइदिएको छ । ‘ओल्ड इज गोल्ड’ बाट ९० प्रतिशत प्रश्न सोधिने भएपछि विद्यार्थीले थप दुःख किन गरोस् ? शिक्षकले अतिरिक्त कुरा किन पढाओस् ? निजी विद्यालयहरूमा एसईईको परीक्षा राम्रो गराउने नाममा बिहान झिसमिसेदेखि साँझ तिनै प्रश्नोत्तरको रटान चलिरहेको हुन्छ ।

परीक्षाले त खासमा लागू गरिएको शिक्षाबारे विद्यालय, शिक्षाको नीति बनाउने निकाय र सरकारलाई जाँच्ने हो । तर, यहाँ विद्यार्थी मात्रै असफल घोषित भइरहेका छन् । तर, खासमा उन्नत जनशक्ति पैदा गर्न नसक्ने देशको सरकार र शिक्षा मन्त्रालय असफल भएको हो ।

कलेज पढ्दै गरेको विद्यार्थी कलेज नगई घरमै निश्चित प्रश्नहरूको तयारी गरेपछि पास हुने करिब निश्चित हुन्छ । केही समयअघि त्रिविका दुईवटा विषयको परीक्षामा हु–बहु अघिल्लो परीक्षाको प्रश्नपत्र सोधिएको छ । प्रश्नहरू दोहोरिने प्रचलनले शिक्षालाई थप परीक्षाकेन्द्रित बनाउन प्रोत्साहित गरेको छ ।

माध्यमिक तहमा गणितबाहेक सबै विषयमा प्रयोगात्मक कक्षा/परीक्षाका लागि अंक छुट्याइएको छ । नियमित रूपमा प्रयोगात्मक कक्षा सञ्चालन गरेर विद्यार्थीले प्रदर्शन गर्न सकेको खुबीलाई जसरी मापन गर्नुपर्ने हो, त्यो भइरहेको छैन । धेरै विद्यालयमा प्रयोगशालाहरू छैनन् । भएका विद्यालयमा पनि विज्ञानका प्रयोगात्मक सामग्री, कम्प्युटर धुलोले छोपिएको अवस्थामा देखिन्छन् । पहिलो त पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक पर्याप्त प्रयोगात्मक शिक्षा दिने गरी तयार गरिएका छैनन् ।

दोस्रो, विद्यालय, शिक्षक, अभिभावक र परीक्षा प्रणालीले प्रयोगात्मक कक्षा र यसको अभ्यासलाई खास महत्त्व दिएका छैनन् । प्रयोगात्मक अंक शिक्षकको गोजीबाट हाल्ने अंक हो भन्ने आमबुझाइ जो छ, त्यसैले एक दिन पनि प्रयोगात्मक कक्षा सञ्चालन नगरेको विद्यालयले सबै विद्यार्थीको प्रयोगात्मक अंकमा ‘पूर्णाङ्क’ दिएर पठाउँछन् ।

विश्वविद्यालयका प्रयोगात्मक कक्षा पनि कामचलाउ खालका छन् । प्रयोगात्मक कक्षाले विद्यार्थीमा सैद्धान्तिक ज्ञानको प्रमाण देखाउँछ । विद्यार्थीलाई अनुसन्धान, आविष्कार र खोजका लागि हौसला दिन्छ । प्रयोगशालाभित्रै संसारका महान् आविष्कारहरू जन्मिने गर्छन् । तर, हाम्रा शिक्षालयले यी कार्यलाई महत्त्वहीन ठानेका छन् । सैद्धान्तिक सूचनाको रटान गराएपछि परीक्षामा अंक ल्याइहाल्छन् भन्ने बुझाइ छ । यसले संसारमाझ देखापर्न सक्ने नेपाली महान् प्रतिभाहरू विद्यालयभित्रै विलीन भएका छन् ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार २१, २०७९ ०६:२६