राजनीतिकाे ओत लागेर मन्त्रीलाई नै निरीह बनाएकाे कर्मचारीतन्त्र

A+ A A-

समाजमा अनुशासनहीनता र दण्डहीनता बढ्दै गइरहेको छ । त्यसको असर कर्मचारीतन्त्रमा प्रत्यक्ष देखिन्छ । समाजमा देखिएको दण्डहीनतालाई नियन्त्रण गर्नमा मुख्य दायित्व स्थायी सरकार भनिने कर्मचारीतन्त्रको हो । यदि कर्मचारीतन्त्रमा नै दण्डहीनता बढ्दै गयो भने यसलाई कसले नियन्त्रण गर्ने ?

यो विषय सोचनीय छ । यदि अनुशासनहीनता र दण्डहीनतामा नियन्त्रण गरिएन, कानुनी रूपमा निरुपण गर्ने पाइला चालिएन भने यसले कर्मचारी जनताप्रति जिम्मेवार हुने छैनन् । नागरिकलाई गर्नुपर्ने सेवा प्रवाहमा यसले गम्भीर असर गर्छ । यसले समाजमा अपराध र दण्डहीनता बढाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । मन्त्रालय, विभाग र विभिन्न निकायहरूमा संरक्षित कर्मचारी बलिया भएका देखिन्छन् । उनीहरूमा जे गरे पनि हुन्छ भन्ने मानसिकता बोकेको देखिन्छ । विभागीय नीति तथा ऐन नियमबर्खिलाफ गरे पनि जिम्मेवार निकाय या जिम्मेवार कर्मचारी त्यस्ता उद्दण्ड कर्मचारीका अगाडि निरीह देखिन्छ्न् । कुनै पनि किसिमको कारबाही गर्ने हैसियतमा हुँदैनन् ।

कर्मचारीतन्त्रमा दण्डहीनता बढ्नुका धेरै कारणहरूमध्ये मुख्य कारण यी हुन्:

राजनीतिक संरक्षण

जसलाई आफ्नो कार्यक्षमतामा विश्वास छैन, त्यस्ता कर्मचारीले राजनीतिक ओत खोज्छन् । स्वार्थ मिल्न गएमा राजनीतिक संरक्षण पाउँछन् पनि । राजनीतिक संरक्षणका नाममा उसले विभागीय नीति निर्देशन बर्खिलाफ गर्न थाल्छ । ऐन, नियमविपरीतका काम गर्न उसलाई कुनै धक हुँदैन । आफूले अनुशासनहीनता र दण्डहीनताका दायरा नाघ्दै गएपछि संरक्षणकर्ताको अनुक्रम पनि बढ्दै जान्छ । विभागीय प्रमुखको त कुरै छोडौँ, विभागीय मन्त्रीसमेत निरीह भएका प्रशस्त उदाहरण हाम्रासामु छन् । जुन किसिमको राजनीतिक चरित्र विकसित हुँदै गइराखेको छ, यसले राजनीतिक ओत पाएका गलत प्रवृत्तिका कर्मचारी संरक्षित हुने र इमानदारीसाथ काम गर्ने कर्मचारी निरुत्साहित हुँदै जानेछन् ।

कार्यदक्षता मूल्याङ्कन

जब कार्यक्षता मूल्याङ्कनको आधार र मापदण्ड प्रस्ट हुँदैन, तब सही व्यक्ति पदोन्नतिका लागि दाबेदार हुँदैन । जसले गर्दा ठीक व्यक्ति ठीक ठाउँमा पुग्न पाउँदैन । विभाग पनि खटाउन सक्ने हैसियतमा हुँदैन । अनि गलत व्यक्तिले प्रश्रय पाउँछ । गलत व्यक्तिले प्रश्रय पाउनु नै दण्डहीनता बढाउनु हो । गलत प्रकारले कार्यदक्षता मूल्याङ्कन गर्न थालियो भने त्यसबाट फाइदा पाउने भनेका सत्तानजिक रहेका व्यक्तिले हो । यदि गलत व्यक्तिलाई प्रश्रय दिनु छैन भने कार्यदक्षता मूल्याङ्कनका आधार प्रस्ट र पारदर्शी बनाउन जरुरी छ । त्यसपछि मात्रै सही व्यक्ति सही ठाउँमा देख्न सकिन्छ । गलत राजनीतिक संस्कारले जरा गाडेको यो अवस्थामा यस्तो कल्पना गर्नु पनि पापजस्तो लाग्छ ।

कमजोर नेतृत्व

जब कमजोर नेतृत्व हुन्छ, यस्ता चरित्रका कर्मचारीको हालीमुहाली हुन्छ । यस्ता अनुशासनहीन कर्मचारीमा नेतृत्वको पकड पनि कमजोर हुन्छ र विभिन्न शक्तिकेन्द्रमार्फत यस्ता कर्मचारीले नेतृत्वमाथि आफ्नो स्वार्थअनुसार दबाब बनाइराख्छ्न् ।

कर्मचारीतन्त्र भनेको स्थायी सरकार हो । विश्वका विकसित राष्ट्रहरूमा समेत भष्टाचार व्याप्त छ । भ्रष्टाचार र अन्य समस्याका कारण पटकपटक सरकार ढलेका छ्न् तर कर्मचारीतन्त्र बलियो भएका कारण विश्वका विभिन्न राष्ट्रहरू विकासको मार्गमा लम्किइराखेका छ्न् । यसको उदाहरण इटाली हो ।

गलत प्रवृत्तिका कर्मचारी नेतृत्वको नियन्त्रणमा नरहने अवस्था आउँछ भने यसले दण्डहीनता भित्र्याउन सहयोग पुग्छ । कार्यदक्षता कमजोर भएका तर पहुँचले माथि पुगेका कर्मचारीमा नेतृत्व क्षमताको कमी देखिन्छ । तसर्थ नेतृत्वमा लिएर जाँदा नेतृत्व क्षमता हेर्न जरुरी छ । अन्यथा त्यस्ता कर्मचारीले नेतृत्व दिन त सक्दैनन् नै, जिम्मेवारी लिने क्षमता पनि उनीहरूमा हुँदैन ।

कारबाही कार्यान्वयन नहुनु

जब नेतृत्वले गलत तत्त्वका कर्मचारीबाट भएका बदमासीमा नियन्त्रण गर्न सक्दैन, त्यस्ता कर्मचारीबाट भए/गरेका अपराध अनुसन्धान गर्न सक्दैन र न्याय निरुपण कार्यान्वयन गर्न सक्दैन भने त्यस्ता कर्मचारीमा जे गरे पनि हुन्छ भन्ने मानसिकता विकसित हुँदै जान्छ । यस्तो अवस्थाले दण्डहीनता बढ्नमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । अहिलेको अवस्थामा राजनीतिक तथा अन्य शक्तिकेन्द्रको नजिक भएका कारण यस्ता कर्मचारीमाथि कसैको नियन्त्रण पनि रहँदैन । उसले जे गरे पनि नेतृत्वले केही पनि गर्न सक्दैन । यस्तो अवस्था आयो भने यस्ता कर्मचारीले आफू मात्रै होइन, अन्य कर्मचारीमा पनि अनुशासनहीनता र दण्डहीनता बढाउन मुख्य भूमिका खेल्छ । यो कुरा सरकारका लागि कुनै पनि बेला प्रत्युत्पादक हुन सक्छ ।

स्वार्थ

गलत प्रवृत्तिलाई प्रश्रय दिने भनेको स्वार्थले हो । जब शक्तिकेन्द्रमा रहेकाको स्वार्थ मिल्न जान्छ, तब गलत प्रवृत्तिका कर्मचारीको हालीमुहाली हुन्छ । आफ्नो स्वार्थमा काम गर्न र नीति नियमबाहिर गएर काम गर्नका लागि यस्ता प्रवृत्तिका व्यक्तिहरूको स्वार्थ मिल्न जान्छ । गलत स्वार्थका लागि चोचोमोचो मिल्न जान्छ भने यसले बढाउने भनेको दण्डहीनता र अनुशासनहीनतालाई नै हो ।

भ्रष्टाचार

भ्रष्टाचार अहिलेको जल्दोबल्दो समस्या हो । भ्रष्टाचारका लागि खलपात्र चाहिन्छ । यस्ता खलपात्र खोज्न र फेला पार्न गाह्रो पनि छैन । स्वार्थ समूहले आफ्नो स्वार्थका लागि यस्ता किसिमका कर्मचारी अगाडि सारेर भ्रष्टाचार भएका थुप्रै घटना हाम्रासामु छ्न् । करसम्बन्धी, ठूलाठूला ठेक्का, विमान खरिद, ठूला खरिदलगायतमा ऐन कानुनबाहिर गएर अथवा ऐनलाई आफ्नो स्वार्थमा अर्थ्याएर गरिएका भ्रष्टाचार बग्रेल्ती छ्न् ।

नैतिक धरातल

नेतृत्व तहमा रहेका व्यक्तिको नैतिकतामा प्रश्नचिह्न खडा हुन्छ भने त्यस प्रकारका नेतृत्वले आफ्नोमातहतका मन्त्रालय, विभागका कर्मचारीहरूका अगाडि उभिएर नेतृत्व गर्ने नैतिक बल हुँदैन । नैतिक धरातल गुमाएका व्यक्तिले कुनै पनि काम गर्दा त्यसको परिणामबारे मतलब राख्दैन । किनकि त्यसमा कुनै पनि प्रश्नचिह्न खडा हुन्छ भने त्यो कुराबारे ती व्यक्ति संवेदनशील पनि हुँदैनन् ।

अन्त्यमा,

कर्मचारीतन्त्र भनेको स्थायी सरकार हो । विश्वका विकसित राष्ट्रहरूमा समेत भष्टाचार व्याप्त छ । भ्रष्टाचार र अन्य समस्याका कारण पटकपटक सरकार ढलेका छ्न् तर कर्मचारीतन्त्र बलियो भएका कारण विश्वका विभिन्न राष्ट्रहरू विकासको मार्गमा लम्किइराखेका छ्न् । यसको उदाहरण इटाली हो । द्वितीय विश्वयुद्धपछि इटालीमा हालसम्म ६९ वटा सरकार आएका छन् । तर, त्यसले जनजीवन अथवा राष्ट्रको विकासमा तात्त्विक असर गरेको छैन । यसको कारण भनेको कर्मचारीतन्त्र राष्ट्रको स्वार्थ र आवश्यकताअनुसार सञ्चालन हुनु नै हो । यो चेतना नेपालका कर्मचारी र राजनीतिक नेतामा आउँछ भन्ने मलाई विश्वास छैन । त्यो भएपछि हाम्रा सन्तान दरसन्तानको नियति भविष्यमा हालको भन्दा ठूलो फेरबदल हुने छैन ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असार १८, २०७९ २२:११