गीत लेख्न सिकाउने ‘तारे जमिन पर’

A+ A A-

मैले यसपल्ट ‘तारे जमिन पर’ लाई फरक तरिकाले बुझेँ ।

धेरैपल्ट दोहोर्‍याउनेमध्येको एउटा फिल्म यो । हरेकपल्ट हेर्दा फरकफरक केही बुझिरहेको हुन्थेँ । केही न केही नयाँ कुरा भेटिरहेको हुन्थेँ । लामो समय सङ्गत गर्दै जाँदा एउटै मान्छेको पनि फरकफरक बानी थाहा पाएको जस्तो ।

एउटा सुन्दर फिल्मको क्षमता सायद यही हो । जसमा धेरै तत्त्वका जीवन अटाएका हुन्छन् । ती सबै तत्त्व फरकफरक समयमा फरकफरक मान्छेसम्म पुगी जीवित भइरहन्छन् ।

मलाई यो फिल्म पहिलोपल्ट कहिले हेरेँ याद छैन । तर, सुरुवाततिर हेर्दा के बुझेको थिएँ याद छ । त्यो बेला मलाई विल्कुलै बालबालिकाका लागि बनाइएको फिल्म भन्ने लागेको थियो । फिल्ममा भएको मुख्य पात्र इशान अवस्थीको कथा मात्र लागेको थियो । इशानलाई पढ्न आउँदैन, चित्र बनाउन आउँछ । तर, उसलाई आउने कुरा उसलाई नआउने कुरासँग भिड्न सक्दैन । आफूलाई नआउने कुरा गर्नुपर्दाको बोझबाट ऊ भाग्न सक्दैन । उसलाई आउने कुरा गर्नु पनि शिक्षा नै हो भन्ने बुझ्न नपाएर उसका बाबुआमाले घरबाट टाढाको स्कुलमा होस्टेलमा राखेर पढाउन खोज्छन् । ऊ त्यहाँ पनि सिक्न सक्दैन । उसलाई के भइरहेको छ, ऊ किन सिक्न सकिरहेको छैन, कसैले बुझ्न नै सक्दैनन् ।

पछि त्यो स्कुलमा एक जना आर्ट टिचर आउँछन् । उनले नै उसको समस्या बुझ्छन् । नआउने कुराको खोजीमा धुन्दाधुन्दै लागिरहँदा इशानले हराएको आउने कुरा खोज्न सघाउँछन् । उनको घर गएर त्यो समस्या किन भएको थियो, बुझ्छन् । ती आर्ट टिचर आमिर खान हुन्छन् ।

यसरी सुरुवाती चरणमा इशानलाई एक पात्र मात्रै देख्दा म उसका लागि दु:खी भएको थिएँ । उसलाई त्यो दु:खबाट निकालेकोमा आमिर खानको चरित्रसँग कृतज्ञ भएको थिएँ ।

त्यसपछिका केही हेराइमा मैले इशानको ठाउँमा धेरैपल्ट आफूलाई पाएँ । आफूले कुनै कुरा सिक्न गरेको सङ्घर्षलाई पाएँ । मलाई स्कुलमा कुनै कुरा रट्न आउँदैनथ्यो । बनाएर भन्न भने आउँथ्यो । केहीपल्ट नरटेको भनेर सरले उठबस गराउन लगाएको कुरा सम्झिएँ । त्यो हेराइमा मलाई इशान केवल पात्र लागेन । ऊ मेरैवरिपरि भएको म अनि मेरा साथीहरू लाग्यो । ती साथीहरू जो मसँगै सानामा सजाय पाएर उठबस गर्थे । अनि सँगै मैले आफ्नो लेखन क्षमता पनि सम्झिएँ । मलाई सानैबाट लेख्न आउँथ्यो तर आफूले जानेको कुरा धेरैलाई भन्न सक्दैनथेँ । अरूले आफैँ बुझिदिए खुसी हुन्थेँ । केही सरहरू हुनुहुन्थ्यो, जसले मेरो त्यो क्षमता बुझिदिनुभएको थियो । त्यसैको बलले मैले लेखिरहन सकेको थिएँ ।

त्यसपछिका हेराइहरूमा मैले फिल्मभर शिक्षापद्धति र त्यसका कमजोरीहरू देखेँ । कसरी हाम्रो विद्यालय शिक्षाले पास भएर ठूलो मान्छे बन्नुपर्छ, अनि सबैलाई जित्नुपर्छ भनेर सिकाइरहेको छ भन्ने देखेँ । आफ्नो काँधमा कसरी थाहै नपाई शिक्षाले ठूलो जागिर खानुपर्छ भन्ने बोझ थमाइदिएको छ भन्ने बुझेँ । फिल्ममा आमिर खानले गर्ने कुरा त समग्र शिक्षाक्षेत्र यस्तो हुनुपर्छ भनेर सुनाइएको स्टेटमेन्ट रहेछ भन्ने बुझेँ ।

यति बेलासम्म फिल्म बन्ने प्रक्रिया अनि फिल्मले भन्ने कुराका बारेमा पनि धेरथोरै बुझ्ने भइसकेको थिएँ । फिल्ममा कुन संवाद किन भनियोदेखि कति बेला भनियो भन्ने कुराले अर्थ राख्छ भन्ने बुझ्ने भइसकेको थिएँ । इशानको घरमा पुगेर फर्किएपछि आमिर खानको चरित्र शिक्षा प्रणाली र त्यसमा परिवार कसरी दास भइरहेको छ भन्ने कुरा गर्दै भुतभुताउँछन् । उनी त्यसो भनिरहँदा आफ्नो सहकर्मी शिक्षकसँगै बारीमा बिउ रोपिरहेका हुन्छन् । पछिल्ला हेराइहरूमा उनले त्यो कुरा बिउ रोप्दै किन भने भन्ने कुरा बुझेँ । त्यो संवाद बिउ रोपिरहेको बेला भन्नुले निकै ठूलो अर्थ राख्छ । निर्देशक सायद भन्न चाहन्थे– बिउ रोप्दा हामी बिउलाई जबर्जस्ती गर्दैनौँ । उसलाई उम्रिन मिल्ने सहज वातावरण दिन्छौँ, अनि उसलाई चाहेजसरी उम्रिन दिन्छौँ । ऊ उम्रिएपछि जता जान चाहन्छ, जाओस् भनेर थाङ्ग्रासमेत हालिदिन्छौँ । उसलाई उसले चाहेजसरी हुर्किन सहज बनाइदिन्छौँ । त्यही कुरा हामी विद्यालयमा पढ्ने सानो बालकलाई किन गर्दैनौँ ?

त्यो हेराइमा एक शिक्षकले कुनै विद्यार्थीलाई ऊ भएर बुझ्न खोज्दा कति फरक पर्छ भन्ने बुझेँ । अनि सँगै फिल्मले वकालत गरेको ‘हरेक विद्यार्थीमा भएको विशेष क्षमतालाई पहिचान गरेर त्यसलाई नकुल्ची बुझ्ने बनाउनुपर्छ’ भन्ने कुरा पनि महसुस गरेँ । त्यस बेला मलाई आफ्नो कक्षामा पढाउन आउनुभएका केही युवा शिक्षकहरूको सम्झना भयो । त्यसमध्ये हुनुहुन्थ्यो नारायण सर । उहाँले स्कुल आएको केही समयमा नै हामी सबै विद्यार्थीलाई जम्मा पारेर आफूसहित लागेर स्कुलका भत्किएको भित्तोमा लिउन लगाउन लगाउनुभएको थियो । शिक्षकले पनि विद्यार्थीसँगै हाँसखेल गर्दै पढाउन सक्छन् भन्ने मैले त्यही बेला थाहा पाएको थिएँ ।

यस्तै, पछिल्लोपल्टको हेराइमा मैले एउटा शक्तिशाली दृश्य बुझेको थिएँ । त्यो दृश्यले इशानलाई बाबुआमा गुमाउनु कति ठूलो कुरा थियो भन्ने कुरा एकैपल्टमा भनिदिएको थियो । उनलाई नयाँ स्कुलमा छोडेपछि बाबुआमा फर्किने बेला हुन्छ । उनी बाटोमा उभिइरहेका छन् । बाबुआमा गाडीमा चढ्छन् । अनि गाडी स्टार्ट हुन्छ । त्यो स्टार्ट भएको दृश्य देखाइँदैन । तर, स्टार्ट हुँदा आएको आवाजले इशान तर्सिएको देखाइन्छ । त्यो तर्सिएको अनुहारले बाबुआमालाई गुमाउँदा उनलाई के हुन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट भनिदिन्छ । सँगै शिक्षाको बोझले ऊजस्ता रचनात्मक बालबालिकाहरूलाई कसरी तर्साइरहेको छ भन्ने पनि बताइदिन्छ ।

यस्ता धेरै शक्तिशाली माध्यमका बारेमा बुझिसक्दा पनि मैले फिल्ममा प्रयोग भएका गीतका शब्दलाई धेरै ध्यान दिएर सुनेको रहेछु । ती गीत मन पर्थे । तर, शब्दले के भनिरहेका छन् भन्ने उत्तिसारो गहिरिएको रहेनछु । ती गीत कसरी लेखिएका छन् भन्ने कुरालाई केलाएको रहेनछु । फिल्मका धेरै गीतले इशानको मनको भावना सुनाएर रुवाएका थिए । तर, धेरै गीतका पृथक् तहमा धेरै कुराहरू गरिएको कुरा, तीनलाई चरित्र निर्माणमा लगाइएको कुरा आदि ख्याल गरेको रहेनछु ।

यसपल्ट यो फिल्मका गीतहरू मैले अर्कै बुझेँ ।

०००

केही पहिला सामाजिक सञ्जालमा बालगीतका बारेमा बहस भएको थियो । त्यति बेला गायन रियालिटी शो ‘सारेगमप लिटिल च्याम्प्स’ चल्दै थियो । उत्कृष्ट गायन प्रतिभा बोकेका बालबालिकाहरू स्टेजमा थिए । ती अद्भुत गाइरहेका थिए । तर, तिनले गाएको गीतका शब्द तिनको उमेरभन्दा धेरै पर कतै थिए । बाल गीतका बारेमा भएको त्यो बहस केही फेसबुक स्टाटस र ट्विटरका ट्विटमा सीमित भएर हरायो ।

तर छोटो समयको त्यो बहसको प्रभाव ममा भने परिरहेको रहेछ । त्यसपछि मैले बालबालिकाहरूले गाउने गीत वा बालबालिकाका लागि लेखिएका गीतहरू ध्यान दिएर सुनेँ । त्यहाँ धेरैजसो त बालबालिकाको उमेरलाई नसुहाउने शब्दहरू नै थिए । अझ कुनै फिल्मका गीतमा त असाध्यै भद्दा देखिने गरी उनीहरूलाई रोमान्टिक गीतमा नचाइएको थियो । मलाई त्यसले बेस्सरी कोरेको थियो ।

ती गीतमा या त ठूलो मान्छे हाबी भएर आफूले सोच्ने भद्दा कुरा बालबालिकाको स्वरमा लादिरहेका हुन्थे, कि त बालबालिकाहरू अति सामान्य कुराबाहेक सोच्नै सक्दैनन् भनेर सामान्यीकरण गरिरहेका हुन्थे । ती दुवै तरिका गलत थिए ।

त्यस समयमा नै मैले पुनः ‘तारे जमिन पर’ हेरेँ । त्यति बेला फिल्ममा बालबालिकाका बारेमा र तिनका लागि लेखिएका केही गीतहरू ध्यान दिएर सुनेँ । इन्टरनेटमा शब्द खोजेर पढेँ । तिनले भनिरहेको कुरा फिल्मको त्यो दृश्यमा भएका बालबालिकाहरूका लागि मात्र नभनेर सिधै मलाई पनि भनिरहेको जस्तो लाग्यो । अर्थात् बालबालिकालाई सम्बोधन गर्दा आफ्नो सम्भावनालाई सधैँ खोजिरहने आग्रह गरिरहेको जस्तो लाग्यो । आफू जे छु, त्यसैमा सीमित भएर नबस्न, बरु नयाँ उडान खोजिरहन हौस्याएजस्तो लाग्यो । सबैभन्दा ठूलो कुरा त आफूलाई चिन्न उत्प्रेरणा दिएजस्तो लाग्यो । फिल्ममा आर्ट टिचरले सामूहिक चित्रकला प्रतियोगिता आयोजना गरेको बेलामा एउटा गीतको शब्दले भन्छ:

खोलो खोलो दरवाजे
पर्दे करो किनारे
खुंटे से बँधी है हवा
मिल के छुडाओ सारे

आजाओ पतङ्ग लेखे
अपने ही रङ्ग लेके
आसमान का शामियाना
आज हमेँ है सजाना

क्युँ इस् कदर हैरान तू
मौसम का है मेहमान तू
ओ दुनियाँ सजी तेरे लिए
खुद को जरा पेहचान तू ।

यी हरेक शब्दहरूले बालबालिकाको असीमित कल्पनाशीलतालाई सम्मान गर्छन्, अनि त्यसलाई दिमागमा खेलाइरहन आग्रह गर्छन् । अनि आफूलाई चिन्न यसरी उत्प्रेरणा दिइसकेपछि गीत हाई पिचमा पुग्छ । जहाँ गीतले बालबालिकालाई उनीहरू को हुन् भनेर तुलना गर्छ । त्यो तुलना केवल बालबालिकाहरूलाई मात्र नभएर आफूलाई चिन्न नसकिरहेका सबैलाई भनिएको जस्तो लाग्छ । आफूलाई मन लागेको काम गर्न उत्प्रेरित गरिरहेको जस्तो लाग्छ ।

तू धुप है झम से बिखर
तू है नदी ओ बेखबर
वह चल कहीँ, उड चल कहीँ
दिल खुश जहाँ
तेरी तो मंजिल है वहीं ।

यसरी आफूलाई चिन्न भनिसकेपछि अनि आफ्नो खुसीलाई मुख्य गन्तव्य बनाउन भनिसकेपछि गीतले आफूलाई खोज्ने प्रयत्नको दायरा कति लामो हो पनि भनिदिन्छ । त्यो क्रममा आउन सक्ने चिन्ताहरूलाई केही नसोची केवल उडिरहन उत्प्रेरित गरिदिन्छ ।

तुझ मै अगर प्यास है
बारिश का घर भी पास है
हो रोके तुझे कोही क्यों भला
संग संग तेरे आकाश है ।

यी गीतमा प्रयोग भएका ‘तु है नदी ओ बेखबर’ ले हाम्रो शिक्षा पद्धतिले कति धेरै सम्भावनाका नदीहरूलाई बेखबर बनाइरहेको छ, चिन्न नसकिरहेको छ भन्ने कुरा पनि बताइदिन्छ । जुन फिल्मले पूरा अवधिमा भनेको साझा सन्देश पनि हो । यस्तै ‘रोके तुझे कोही क्यों भला’ जस्ता लाइनहरूले आफूलाई चिन्ने क्रममा हुने अवरोधबाट विचलित नहुन उत्साहित गर्छन् । यी दुवै लाइनले फिल्मको प्रमुख पात्र इशानको पूरा जीवनलाई नै प्रतिबिम्बित गर्छन् । उसको क्षमता कसरी चिनिँदैन, अनि उसलाई कहाँकहाँ अवरोध हुन्छ भनिदिन्छन् ।

फिल्ममा इशान स्कुलमा पुगिसकेपछि जब आमिर खान शिक्षक बनेर आउँछन्, त्यति बेला एउटा गीत बज्छ । उनी खासमा जोकर बनेर केटाकेटीहरूलाई रमाइलो बनाउँदै नाच्दै त्यो गीत गाउँछन् । त्यो गीत यति रमाइलो छ कि फिल्म हेर्दा इशानलाई दु:खले छोपिरहेको बेला त्यसले खुसीले नचाइदिन्छ । आशाको सञ्चार गराइदिन्छ । त्यो गीतमा आमिर खानको चरित्रलाई नचाएर निर्देशकले उनको चरित्रलाई पनि थाहा नै नपाई स्थापित गरिदिन्छन् । उनले पढाउने कक्षा अरूले पढाउने भन्दा फरक हुन्छ भन्ने संकेत गरिसक्छन् ।

यो गीतले फिल्मको स्क्रिप्ट र त्यसको ग्राफसँग एकदमै नजिक रहेर बालबालिकाहरूलाई कल्पनाशीलता सिकाएको छ । हरेक कुरालाई फरक नजरबाट हेर्न भनेको छ । अनि सँगै ठूलाहरूलाई पनि नयाँ तरिकाले कुनै कुरालाई हेर्न भनेको छ । गीत यस्तो छ:

देखो देखो, क्या वो पेड़ है
चादर ओढ़े, या खड़ा कोही
बारिश है या, आसमान ने
छोड़ दिए हैं, नल खुले कहीँ ।

हो हम जैसे देखेँ,
ये जहां है वैसा ही
जैसी नज़र अपनी

खुल के सोचें आओ
पंख ज़रा फैलाओ
रङ्ग नये बिखराओ
चलो चलो चलो चलो
नये ख्वाब बुन लें ।

यो गीतमा प्रयोग भएका हरेक शब्द बालबालिकाहरूले बुझ्ने खालका छन् । गैरमानवीय कुराहरूलाई मानवजस्तो बनाएर कल्पना गरिएको छ । यसलाई सुनेर बालबालिकाले ‘आब्बुई हो त है’ भन्न पाउँछन् । अनि सँगै ‘जस्तो नजर हो त्यस्तै आकार’ भन्ने कुरालाई पनि बुझ्न पाउँछन् । यसले सही र गलत भन्ने कुराको दायरा भत्काइदिन्छ । यो गीत हरेक बालबालिकाका लागि त्यस्तो उपहार हो, जो उनीहरूले बुझ्ने भएदेखि अन्तिम अवस्थासम्म पनि सुनिरहन मिल्छ । हरेकपल्ट ‘नयाँ सपना’ देखिरहेर आफूलाई प्रेरित गरिरहन मिल्छ । यो गीत आएपछि फिल्ममा पनि बालबालिकाहरू नयाँ तरिकाले सोच्न थाल्छन् । रचनात्मक काममा पनि लाग्छन् ।

यो गीतमा प्रयोग भएका हरेक ‘कि वर्ड’ हरूले पनि शिक्षकको भूमिका गर्ने आमिर खानको चरित्रलाई बोकिरहन्छन् । गीतमा प्रयोग भएका हरेक कुरा शिक्षकले गर्ने विश्वास पनि हुन् । यो फिल्मका सबै गीतमार्फत गीतकार प्रसून जोशीले बालबालिकाका लागि गीत कसरी लेख्नुपर्छ भनेर सिकाएजस्तो लाग्छ ।

०००

बालगीत लेखन सजिलो विधा हैन । ठूलो मानिसले लेख्ने बालगीतमा कि त लेख्नेले बालबालिका र तिनको रचनात्मकतालाई एकदमै सानो मान्छे बन्ने सम्भावना रहन्छ, कि त आफूले सोच्ने कुरालाई जस्ताको तस्तै लाद्ने जोखिम रहिरहन्छ । हुन त भात नै हो तर सानोलाई खुवाउँदा पिसेर खुवाइन्छ । गीत लेखन पनि त्यस्तै हो । आखिर भन्ने कुरा त एउटै हो, त्यसलाई कसरी भनिन्छ भन्ने कुराले फरक पार्ने हो ।

बालगीत यस्तो हुनुपर्छ, जो सानो बालकले पनि गुनगुनाइरहन सकोस् । अनि सानोमा सुनेको हरेक गीतलाई हुर्किंदै जाँदा पनि फरकफरक बुझिरहन सकोस् । एउटै शब्दले पनि नयाँनयाँ अर्थ लाग्दै फरकफरक तहमा प्रेरित गरिरहन सकोस् ।

तारे जमिन परका यी गीतहरू यसर्थ पनि नयाँनयाँ उमेर बाँचिरहन्छन् । मलाई आशा छ, हाम्रोमा बन्ने बालगीत पनि भइरहेभन्दा माथि उठ्नेछन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, असार १८, २०७९ ०६:२१