सन् १९८९ मा सिया देङजुन क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयको एक जमघटमा थिए । त्यो जमघट आयोजन गर्ने महिलाका श्रीमान्ले नेपालस्थित अमेरिकी दूतावासमा १७ वर्ष सैनिक सहचारी (अट्याची) का रूपमा काम गरेका रहेछन् । भर्न्युजरै मात्र सेवानिवृत्त भएका ती सैनिक सहचारीले सियालाई सम्बोधन गर्दै ‘नमस्ते’ भने ।
वर्षौंपछि नेपाली अभिवादन सुनेर सिया छक्क परे । नेपाली सम्बोधन सुनेपछि सियाले आफूले १० वर्ष तिब्बतमा सैनिकका रूपमा बिताउँदा धेरै नेपाली व्यापारीसँगको सम्पर्क भएको र आफू पनि नेपाली बोल्न सक्ने सुनाए ।
भर्खरै मात्र नेपालबाट सेवानिवृत्त भएर आएका ती सैनिक सहचारीलाई सियाले नेपालका पूर्वप्रधानमन्त्री कुँवर इन्द्रजित सिंह (केआई सिंह) लाई ल्हासामा भेटेको बताउँदै, केआई सिंहको वर्तमान अवस्थाबारे सोधे ।
पूर्वसैन्य सहचारीले सिंहको १९८७ मा मृत्यु भएको सुनाए (सिहंको निधन भने सन् १९८२ मा भएको थियो ) ।
‘चाइना न्युज विक्ली’का पत्रकारले सिया देङजुनलाई चोङकिङस्थित अस्पतालको वार्डमा भेट्दा उनी हँसिलो मुद्रामा थिए । कुराकानीका क्रममा सिंहसँगका स्मृति सुनाउँदा उनी चर्को स्वरमा हाँस्थे पनि । ८७ वर्षीय वृद्ध सियाले सम्झनाको गहिरो कुवाबाट सिंहसँगका स्मृति निकाल्न टाउको निहुराएर आँखा बन्द गरे ।
हिमालयका ‘रोबिन हुड !’
सन् १९५२ मा २६ वर्षीय सिया देङजुनले अरोरा विश्वविद्यालयबाट स्नातक गरे । अंग्रेजी र फ्रान्सेली भाषामा निपूण, उनले सिचुआन प्रान्तको सार्वजनिक सुरक्षा ब्युरोमा काम गर्न सुरु गरे ।
सेप्टेम्बरको एक दिन सियाले अचानक आफ्ना निर्देशक लिउ जिनझाउबाट ‘चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी’को सिचुआनस्थित प्रान्तीय समितिको ‘संयुक्त मोर्चा कार्यविभाग’का निर्देशक चेन सिचेनलाई भेट्न ‘लि जियायु’ भवनमा जानुपर्ने निर्देशन पाए ।
सियाले त्यहाँ गएर जननेता केआई सिंह (सिंहदरबार विद्रोहपछि चीन गएका) को अभिवादन र उनको प्रतिनिधिमण्डललाई स्वागत गर्ने र सिंहको टोलीका लागि अनुवादकको रूपमा काम गर्ने जिम्मेवारी पाए ।
लिउ जिनझाउले सियालाई, सिंहका लागि गर्ने काम गोप्य र महत्त्वपूर्ण भएको बताउँदै थप निर्देशन र रिपोर्टका लागि आफूलाई सोधिरहनु भन्ने पनि निर्देशन दिए ।
गाओ जान्टिङले पनि सियासँगै जाने निर्देशन पाए । १९ वर्षको उमेरमा नै चिनियाँ क्रान्तिमा भाग लिएका गाओ राम्रो निशानेबाज थिए । उनले चलाएको गोली चुक्दैन थियो । ‘राजनीतिक सुरक्षा विभाग’सँग सम्बन्धित, ‘राजनीतिक सुरक्षा टोली’को मेरुदण्डका रूपमा मानिने गाओलाई सिंहको सुरक्षाका लागि भन्दै सियासँगै पठाइयो ।
भोलिपल्ट बिहान, सिया देङजुन समयमै ‘सिचुआन प्रान्तीय सरकार’को ‘सञ्चार कार्यालय’ अन्तर्गत रहेको गेस्ट हाउस (चेङ्दुको कन्फ्युसियन टेम्पल फ्रन्ट स्ट्रिट नम्बर ९२ मा रहेको लिजियायु मेन्सन) मा समयमै पुगे ।
‘चाइना न्युज विक्ली’ का रिपोर्टरका अनुसार त्यस दिन ‘कन्फुसियन टेम्पल फ्रन्ट स्ट्रिट’को रूप बदलिएको थियो । यो क्षेत्र आवासीय क्षेत्रमा रूपान्तरित भएको थियो ।
८० वर्षीय गाओ जान्टिङले चाइना ‘न्युज विक्ली’सँग बताएअनुसार संरक्षित दुईतले भवन नेपालमा विद्रोह गरेर चीनमा निर्वासित नेपालीहरू बस्नलाई तयार गरियो । केआई सिंह र जनरल केबीलाई एउटै कोठामा राखियो । सिंहको साथमा रहेका सिपाहीहरूलाई भने तल्लो तलाका कोठामा राखियो । एउटा कोठामा दुईदेखि तीन जना सिपाहीलाई बस्ने व्यवस्था मिलाइयो । गाओका अनुसार सिंहका साथमा, सिंह र जनरल केबीसहित २७ जनाको टोली थियो । सिंहको टोलीमा अधिकांश नेपाली र केही पाकिस्तानी पनि थिए ।
सिंहसँग चीन पुगेको टोली तत्कालीन नेपाल सरकारविरोधी ‘विद्रोही सेना’को जत्था थियो । यो विद्रोही समूहमा २ हजारजति मानिस थिए । सन् १९५१ मा भारतको सहयोगमा नेपालमा सय वर्ष शासन गर्ने राणा प्रधानमन्त्रीको परिवारलाई सत्ताबाट हटाएर राजा त्रिभुवन पुनः सत्तामा आए ।
भारत र थाइल्यान्डमा पढेका र म्यानमारमा औषधिको अभ्यास गरेका डा. केआई सिंह राणा हटाउने अभियानमा सहभागी हुन भनेर म्यानमारबाट नेपाल फर्केका थिए । राणा परिवारका दुई सदस्य अझै पनि सरकार र (तत्कालीन) सत्तारुढ दल नेपाली कांग्रेसको प्रमुख पदमा रहेको भन्दै सिंहले आफ्नै पार्टी कांग्रेसको युद्धविराम आदेशको अवज्ञा गरे । युद्धविराम आदेश पालना नगरेर सशस्त्र क्रान्ति जारी राखेको भन्दै सिंहलाई पक्राउ गरिएको थियो ।
सन् १९५२ को मध्यतिर गिरफ्तार, फरार र फेरि गिरफ्तार भएपछि भागेर हिमालयपार गरेर सिंह शरण खोज्दै आइपुगेका थिए ।
आफ्ना अनुयायी (सैनिक) को नेतृत्व गर्दै न्यालम टोङ–लाबाट चीन प्रवेश गरेका थिए सिंह । तिब्बतको टिंगरी काउन्टीमा चिनियाँ सेनासँग भेट भएपछि आफ्ना साथमा भएका हतियार चिनियाँ सेनालाई बुझाएर सिंहले चीनमा शरण लिन औपचारिक पहल गरे ।
सिंहको साथमा रहेको ठूलो सेनालाई नेपाल फिर्ता पठाइयो । त्यसपछि सिंहका दुई दर्जनजति सैनिकलाई साथ लगाएर सिंह चीन छिरे । चिनियाँ सरकारको व्यवस्थामा सिंहलाई चेङ्दु पुर्याइयाे ।
खाद्यान्न अभावको त्यो समयमा पनि सिंह र उनका सैनिकको कोठामा प्रायः काटिएका सुन्तला राखिएको धमिलो सम्झना छ, यी विशेष अतिथिहरूको दैनिक जीवनको जिम्मा लिने सिया देङजुनसँग ।
सिंह र उनका साथीहरूलाई राखिएको घरको आँगनमा प्रशस्तै आरुका रुखहरू थिए । ती रुखमा धेरै आरु नफले पनि तिनको स्वाद भने औधी मीठो हुन्थ्यो । सिया सम्झिन्छन्, ‘त्यहाँ फल्ने आरुमध्ये केही आरु अध्यक्ष माओका लागि बेइजिङ पठाउनुपर्थ्याे । बाँकी रहेका अरु नेतालाई पठाउनुपर्थ्याे । सिचुआन प्रान्तले त्यहाँ फल्ने आरुको तीन भागको एक भाग मात्र राख्न पाउँथ्यो । तर, सिंह र जनरल केबीका लागि भने दुई रुखमा फलेका आरु राख्नुपर्ने नियम बनाइयो ।’
सियाको सम्झनामा, सिंहको तस्वीर कहिल्यै नमेटिनेगरी बसेको छ । चीन पुग्दा सिंह ४६ वर्षका थिए । गहुँगोरो छाला, ओठका कुनाबाट माथितिर मोडिएको जुँगा सिहंको सर्वकालिक पहिचान थियो ।
धेरैपटक पक्राउ परेका र सफलतापूर्वक भागेका सिंह धनीहरूलाई लुटेर गरिबहरूलाई मद्दत गर्ने भएकाले ‘हिमालयको रोबिन हुड’ भनेर परिचित थिए । सियाको नजरमा सिंहकोको दैनिकी उनका सैनिकको तुलनामा फरक थियो । सामान्यतया, सिंह रातको ९ बजे सुत्ने गर्थे । र, ध्यान गर्न भनेर बिहान ४ बजे नै उठ्ने गर्थे ।
सिंह जाडोमा पनि पातलो लुगा लगाउँथे । उनी खाटको सट्टा प्रायः कम्बलले आफूलाई बेरेर भुईंमा सुत्थे । सुत्दा उनी, आफ्ना दुई हात टाउकोमुनि राखेर सिरानी बनाउँथे । चीनमा रहँदा बस्दा सिंहले सैन्य अभ्यास र गतिविधिमा भाग लिएनन् । सिनेमा हेर्न बाहिर पनि गएनन् । र, अन्य मानिससँग विरलै कुराकानी गरे ।
सप्ताहान्तमा सिंह अंग्रेजी भाषामा अनुवाद गरिएका माओत्सेतुङको पुस्तकहरू र आफूसँग रहेका ‘मेडिकल’सम्बन्धी पुस्तकहरू पढेर समय बिताउँथे । ‘नेपालमा हुँदा जसरी नै उनले सचेत भएर चीनमा पनि शारीरिक अभ्यास गरे । आफ्नो इच्छाशक्ति तिखारे र जुनसुकै बेला जेल जान पनि तयार भएर बसे,’ सियाले सुनाए ।
५ मार्च १९५३ मा सोभियत संघका सर्वोच्च नेता जोसेफ स्टालिनको मृत्यु भयो । स्टालिनको मृत्युको शोक मनाउन सिंह भुईंमा सुते र सात दिनसम्म खाना बारे । त्यहाँ रहेका चिनियाँ कर्मचारीले यसरी खाना बारेर स्वास्थ्य नबिगार्न भन्दै बारम्बार सम्झाएपछि, सिंहले बाध्य भएर उमालेको पानी र फलफूल खाए ।
उत्तर कोरिया जाने सिंहको योजना रोकियो
स्टालिनका अलावा सिंहले माओ त्सेतुङको पनि पूजा गरेका थिए । सिंहले पहाड र हिमाल पार गरेर चीन प्रवेश गर्न थालेपछि गलेका आफ्ना सैनिकलाई चिनियाँ रेड आर्मीको २५ हजार माइल लामो लङ मार्चको बारेमा सुनाएर उत्साहित पारेका थिए ।
सिंहको ‘लङ मार्च’ को अन्तिम लक्ष्य भनेको माओत्सेतुङलाई भेट्ने र नेपाल फर्केर राणा परिवारलाई पूर्णतया परास्त गर्दै नेपालमाथि नियन्त्रण गर्ने भारतीय सेनाहरूलाई धपाउने थियो ।
मे महिनामा सिंह आफ्नै इच्छाअनुसार सिचुआन छोडेर बेइजिङ गए । तर, बेइजिङ पुग्नु भनेको माओत्सेतुङलाई भेट्नु होइन । सिया देङजुनको सम्झनाअनुसार ‘युनाइटेड फ्रन्ट वर्क डिपार्टमेन्ट’ र अन्य विभागहरू सिंहलाई बेइजिङमा स्वागत गर्न आएका थिए । यी विभागले प्रत्यक्ष रूपमा राज्य परिषद्का प्रधानमन्त्री र विदेश मन्त्री झोउ एनलाईलाई सिंहको चीन तथा बेइजिङ प्रवेशको जानकारी गराएका थिए ।
झोउ एनलाईको निर्देशनअनुसार, चिनियाँ पक्षले सिंहलाई उत्तर कोरिया, सोभियत संघ र पूर्वी युरोपका धेरै समाजवादी देशहरू घुमाउने योजना बनाएको थियो । सिंहको साथमा याङ यिन्दोङ र सिया देङजुन पनि जाने योजना बनेको थियो ।
त्यही योजनाअनुसार सन् १९५३ को अन्त्य र १९५४ को सुरुवातमा सियाले सिंहलाई राहदानीका लागि फोटो खिच्न, आवेदन फारम भर्न पनि लिएर गएका थिए । फोटो खिच्नका लागि सिंहलाई चीन सरकारले नीलो खाकी, कपासले बनेको लुगा र ट्राउजर दिएको थियो ।
सिहंको भ्रमण तय भइसकेपछि उत्तर कोरियाका शासक किम इल सुङले सिंहलाई आफ्नो देश नपठाउन खबर गरे । उत्तर कोरियाबाट आएको खबरअनुसार अमेरिकाको गुप्चतर विभाग सीआईएले सिंहलाई खोजिरहेको थियो । त्यसकारण तत्काल उत्तर कोरियाले सिंहलाई स्वागत गर्न नसक्ने सुनायो । उत्तर कोरियाबाट आएको यो अनपेक्षित खबरले सिंहका सबै विदेश भ्रमण स्थगित गरियो । विदेश भ्रमण रोकिए पनि सिंहलाई चीनभित्र भने घुमाइयो ।
बेइजिङमा सिंहसँग बिताएका दिनहरू सम्झिँदै सिया देङजुन भन्छन्, ‘त्यो अवधि मेरो जीवनको सबैभन्दा आनन्दको समय थियो ।’ सिंहको साथमा रहेकै कारण आफूले ६ युआन मात्र तिरेर ४५ युआनबराबरको स्तरीय खाना खान पाएको सुनाउँछ्न् सिया ।
सिंह र उनका सिपाहीलाई भनेर हरेक बिहान पश्चिमी र चाइनिज खाना, ‘बन्स, ब्रेड’, ‘बटर’, ‘जाम’, ‘चिज’ उपलब्ध गराइन्थ्यो । एकपल्ट सिंहलाई ‘रोस्ट’ गरिएको ‘कुन्जुडेमा डक’ खुवाउन लिएर गए सिया । ‘रोस्ट डक’को तौल १० देखि २० ‘पाउण्ड’ हुन्छ । ‘रोस्ट डक देखेपछि सिंह त छक्कै परे, उनलाई त विश्वास नै लागेन,’ सिया सम्झिन्छन्, ‘मैले सेफलाई बोलाएँ र सिंहलाई भान्सामा लिएर गएर यो हाँस नै हो भने ।’
सिंहको मनस्थितिलाई स्थिर बनाउन चीनको परराष्ट्र मन्त्रालयका तत्कालीन सल्लाहकार तथा चीन–भारतमैत्री संघका उपाध्यक्ष चेन हान्सेङ र विदेशी भाषा प्रेसका उपाध्यक्ष तथा प्रधान सम्पादक लिउ जुन्कीले हप्तामा दुईपटक अंग्रेजी भाषामा चिनियाँ क्रान्तिकारी सिद्धान्तहरू (जस्तै माओत्सेतुङ) सिकाउने र व्याख्या गर्न गरे ।
चेन हान्सेङ र लिउ जुन्की दुवैले राम्रो अंग्रेजी बोल्ने गरेको सम्झिन्छन् सिया । भन्छन्, ‘उनीहरू धेरै गहिरो अर्थ भएका कुरा पनि सरल, आधारभूत शब्दावलीमा व्यक्त गर्थे । र, यो सुन्न पाउँदा मलाई पनि खुसी लाग्थ्यो ।’
एउटा कक्षामा चेन हान्सेङले सिंहलाई सोधे, ‘यी सबै पढेपछि चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीले कतिवटा चामत्कारिक हतियार जित्नुपर्ने थियो, थाहा छ ?’
जवाफमा सिंहल टाउको हल्लाउँदै थाहा नभएको जवाफ दिए । अनि चेन हान्सेङले प्रस्ट्याउँदै भने, ‘संयुक्त मोर्चा, सशस्त्र संघर्ष र पार्टी निर्माण तीनवटा ।’
जवाफ सुनेपछि सिंहले नेपालमा संयुक्त मोर्चा स्थापनाको सम्भाव्यताबारे हान्सेङसँग छलफल सुरु गरे । कम्युनिस्ट दर्शनको कक्षा लिनुका साथै सिंहले माओत्सेतुङका रचनाहरू नेपालीमा अनुवाद पनि गरे । दुई वर्षभन्दा बढी समय लगाएर उनले माओका चारवटा किताब अनुवाद पनि गरे ।
सिंहलाई फुर्सद र मनोरञ्जनका गतिविधिहरूमा धेरै चासो हुन्थेन । तीनवर्षे चीन बसाइमा उनले थिएटरमा टियान हुआ अभिनित ‘द ह्वाइट–हेयर्ड गर्ल’ मात्र हेरे । मनोरञ्जनको सट्टा उनलाई उद्योग–धन्दामा गहिरो रुचि थियो । उनले बेइजिङको ‘मेसिनरी फ्याक्ट्री’ र ‘चाङचुन फस्ट अटोमोबाइल फ्याक्ट्री’ जस्ता धेरै कारखानाको अवलोकन गरे ।
सिंहले अन्ततः झोउ एनलाइलाई भेटे । यो भेटमा चेन हान्सेङ र लिउ जुनकी पनि उपस्थित थिए ।
झोउ एनलाईसँगको भेटमा भएको कुराकानीबारे सिंहले सिया देङजुनलाई पनि बताएका थिए । झोउसँगको ४० मिनेटको भेटमा आफूले झोउ एनलाइ प्रस्ट विचारको मानिस भएको थाहा पाएको सिंहले बताएका थिए । चीनले नेपाली जनता(सिंह)को क्रान्तिको समर्थन गरे पनि सहयोगका लागि एक जना पनि सैनिक नपठाउने कुरा झोउले प्रस्टसँग राखेको सिंहले सुनाएका थिए ।
सिंहको उपस्थितिलाई गोप्य राखेर चिनियाँ पक्षले कडा कदम चालेको थियो । कतिसम्म भने सियाले बेइजिङमा रहेकी आफ्नी श्रीमतीलाई पठाउने पत्र पनि आफूभन्दा माथिल्लो अधिकारीलाई जाँच गराएर मात्र पठाउनुपर्थ्याे । विभिन्न चेकजाँच पार गर्दै पत्र पुग्न दुई महिनाभन्दा बढ्ता समय लाग्थ्यो ।
तर, सन् १९५४ को चिनियाँ राष्ट्रिय दिवसको समयमा सिंह चीनमा निर्वासित भएको खबर भने जङ्गलको आगोझैँ फैलिएको थियो । किनभने राष्ट्रिय दिवसको कार्यक्रम अवलोकन गर्न सिया र अरू अधिकारी सिंहसँगै तियानमेन स्क्वायरमा मा गएका थिए ।
जिन्सुई पुलको अगाडिको प्लेटफर्ममा ओर्लिएको भिडको बीचबाट एक जना अग्लो, कालो छाला भएको विदेशी सिंहतर्फ सोझियो । सिंहलाई देख्नेबित्तिकै त्यो कालो मान्छे दौडिँदै आएर सिंहका बारेमा सोधपुछ गर्न थाल्यो । सिंहका बारेमा सोधपुछ गर्दा त्यो व्यक्तिले आफू ‘टाइम्स अफ इन्डिया’ पत्रिकाको पत्रकार भएको बताएको थियो ।
‘टाइम्स अफ इन्डिया’का पत्रकारले सिंहसँग कुराकानी गर्न पाएनन् । पत्रकार नजिक आउनेबित्तिकै चिनियाँ कर्मचारीले सिंहलाई घेरेर राखे । तर, पछिल्लो दिन ‘टाइम्स अफ इन्डिया’मा सिंह बेइजिङमा रहेको समाचार प्रकाशित भयो । यो समाचारले चीनले गोप्य राखेका सिंहको गोप्यता भंग गर्याे ।
नेपालीले रिसाउँदै थाल, कचौरा फाले
सिंह बेइजिङमा रहेको समयमा चेङ्दुको ली जियायुको हवेलीमा सिंहको साथमा चीन आएका २० भन्दा बढी नेपाली आनन्दले बसेका थिए । सिंहको साथमा गएका नेपालीलाई समूहमा विभाजन गरेर राखिएको थियो । र, प्रत्येक समूहको नेतृत्व भने चिनियाँले गरेका थिए ।
समूहको नेतृत्व गर्ने चिनियाँले नेपालीलाई आफ्नो भाषा सिकाउँथे र नेपालीले उनीहरूलाई आफ्नो भाषा सिकाउँथे । यो दोहोरो सिकाइकै कारण दुवै पक्ष एकअर्कासँग आधारभूत कुराकानी गर्न सक्ने भए ।
चिनियाँ भाषा वा कम्युनिस्ट दर्शनको कक्षा नहुँदा प्रायः सबै जना कुराकानी गर्न जम्मा हुन्थे । ‘नेपालीहरू मसालेदार खाना खान मन पराउँछन् । सिचुआनका मानिसहरू यस्तो खाना खाने मामिलामा नेपालीभन्दा धेरै पछाडि छन् । उनीहरू खुर्सानीसँग फलफूलसमेत खान्छन्,’ गाओले ‘चाइना न्युज विक्ली’लाई सिंहसँग चीन गएका नेपालीको खानपिनबारे सुनाउँदै भने ।
गाओ नेपाली सैनिकहरूको दैनिक जीवनको प्रत्यक्ष प्रबन्धकका रूपमा नियुक्त गरिएका थिए । उनले जनरल केबीको दाँतको उपचारका लागि निकै पटक अस्पताल पनि लगेका थिए । चिनियाँ भाषा बोल्न नसक्ने जनरल केबीलाई उपचार गराउन लैजाँदा गाओले जनरल केबी चीनको दक्षिणपश्चिममा रहेका अल्पसंख्यक हुन् भन्ने गरेका थिए ।
विदेशमा पढेर फर्केका डाक्टरले जनरल केबीसँग अंग्रेजी भाषामा कुरा गर्थे भने, अरु डाक्टरले गाओलाई अनुवादकका रूपमा लिएर कुरा गर्थे । तर, जानकार डाक्टरहरूले भने जनरल केबीको ठेगाना कहिल्यै सोधेनन् ।
सिंहको विदेशयात्रा अमेरिकी खुफिया एजेन्सीका कारण रोकिएपछि सिंहका सहयोगी रूपमा तैनाथ गरिएका सिया पनि चेङ्दु फर्किए । त्यसपछि, उनी (सिया) प्रायः चेङ्दु र बेइजिङबीच सम्पर्कसूत्रका रूपमा यात्रा गरिरहे ।
सन् १९५४ को गर्मीमा, सिया देङजुन र गाओ जान्टिङले सिंहसहित नेपालीहरूलाई गर्मीबाट जोगाउन चेङ्दुबाट नजिकै रहेको छिङचेङ पहाडमा लगे । उनीहरूले त्यहाँ तियानसिडोङको ताओवादी मन्दिरपछाडिको मैदानमा बसेरा बनाए । यो पहाडमा उनीहरू करिब डेढ महिना बसे ।
गर्मी छल्न बसेको त्यो डेढ महिना चिनियाँ र नेपाली दुवैका लागि सबैभन्दा आनन्दका दिन थिए । त्यहाँ बस्दा कम्युनिस्ट दर्शन, चिनियाँ/नेपाली भाषा अध्यनको काम भएन ।
गर्मी छल्न पहाडमा बसेको समयमा चिनियाँ र नेपाली दैनिक रमाइलो गर्थे, आराम गर्थे । शान्त पहाडमा रहेको त्यो मन्दिरमा पर्यटक पनि थोरै आउँथे । तर पनि मन्दिरका ताओवादी पुजारीसँग पनि नेपालीहरूलाई टाढै राखियो । र, पुजारीले पनि गर्मी छल्न गएका नेपाली र चिनियाँलाई धेरै सोधपुछ गरेनन् । सिंह र उनको साथमा गएका नेपाली एवं उनीहरूको सुरक्षामा खटिएका चिनियाँहरूका लागि यी फुर्सदिला दिन थिए ।
सिंह र जनरल केबीबाहेक अरु सैनिकहरूको उमेर लगभग २० वर्ष आसपास थियो । उनीहरू आनन्दसँग पहाडमा बस्न पाउँदा हर्षित थिए । नेपाली चाडपर्वको तिथिमा नेपाली सैनिकहरू (सिंहको साथमा रहेका)ले चिनियाँहरूलाई नेपाली शैलीको खाना खुवाए ।
नेपाली शैलीको खाना पकाउनका लागि नेपालीले आफूलाई दिएको सामानको सूची हेरेपछि आफू दंग परेको सुनाउँछन् सिया । भन्छन्, ‘सबै विचित्रका सामानहरू थिए ।’ नेपाली भाषामा निपूण सिया देङजुनले ती सामानको चिनियाँ अनुवाद गर्नुअगाडि शब्दकोष हेरे । त्यसपछि किराना पसलमा नभई औषधी पसलमा गएर उनले सामान किनेर ल्याए ।
नेपालीहरूले सुँगुरको मासु पकाउँदा पनि सुपारी, चिनी र दही प्रयोग गर्ने गरेको उनको सम्झनामा ताजै छ । सियाले पहिलोपटक सुपारी खाँदा साह्रै नमीठो लागेको थियो । तर, पछि भने उनलाई सुपारी मीठो लाग्यो ।
लामो समय चीनमा बस्दा नेपालीहरूलाई आफ्नो घरको याद आउन थाल्यो । केही नेपालीले चिनियाँहरूसँग असन्तुष्टि व्यक्त गर्न थाले । लामो समय निर्वासित भएर चीनमा बस्दा नेपालीहरू रिसाएर गाली गर्ने, थाल र कचौरा फ्याँक्ने गर्न थाले ।
नेपालीको यस्तो व्यवहार खेजेपछि भने सोभियत संघमा लामो समय यस्तै असन्तुष्टि व्यवस्थापनको काम गरेका अनुभवी चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको सिचुआन प्रान्तिय समितिका प्रचार निर्देशक डु सिन्युआनले चिनियाँ कर्मचारीहरूलाई विशेष तालिम दिए । र, भने, ‘तिमीहरूले यी (नेपाली) मानिसहरूको भावना बुझ्नुपर्छ, जब म सोभियत युनियनमा थिएँ, प्लेट र कचौरा मात्र हानेर मात्रै होइन, न्युजाने टेबुल पनि पल्टाउने गरिन्थ्यो ।’
‘वास्तवमा, उनीहरूलाई त्यतिखेर घर (नेपाल) जाऊ भनेर सोधेको भए, उनीहरू पनि चिन्तित हुने थिए,’ गाओ जान्टिङले भने, ‘नेपालमा उनीहरूको समस्या समाधान भएको थिएन । उनीहरू फर्किएपछि देशद्रोहको अभियोग लगाइने थियो । वा टाउको काट्ने/जेल चलान गरिन्थ्यो होला । त्यसैले त्यस समयमा घर जाने विषयमा उनीहरू प्रस्ट थिएनन् ।’
तर, जेजसो भए पनि उनीहरूको घर जाने बाटो भने तयार भइरहेको थियो ।
सन् १९५१ मा माओत्सेतुङले नेपालसँग कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना गर्न पहल गर्न परराष्ट्र मन्त्रालयलाई निर्देशन दिए पनि नेपालले भारतसँगको घनिष्ठ सम्बन्धका कारण नेपाल र चीनबीच कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना गर्न अझै कठिनाइ रहेको जवाफ फर्कायो । यही कारण हुनुपर्छ, चीनका तत्कालीन उप–विदेशमन्त्री ली केनोङले माओत्सेतुङ र राज्यका नेताहरूलाई लेखेको प्रतिवेदनमा ‘भारतले नेपाललाई एक ‘नियन्त्रित’ राज्यको रूपमा हेरेको देखिन्छ,’ भनेर लेखेका छन् ।
अप्रिल १९५४ मा चीन र भारतले ‘चीनको तिब्बत क्षेत्र र भारतबीच वाणिज्य र यातायात सम्झौता’मा हस्ताक्षर गरे । भारतले तिब्बतमा चीनको सार्वभौमसत्तालाई मान्यता दियो र तिब्बतमा रहेका सबै पुराना विशेषाधिकारहरू रद्द गर्याे । यसपछि चीन–भारत सम्बन्धमा उल्लेखनीय प्रगति हुन थाल्यो ।
१९५४ को अन्त्यमा भारतीय प्रधानमन्त्री नेहरूले चीनको भ्रमण गरे । त्यो भ्रमणमा उनले चीनसँग नेपाल र चीनबीच कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना गर्ने विषयमा पनि छलफल गरेका थिए । नेहरूको यो भ्रमणपछि नेपाल र चीनबीच कूटनीतिक सम्बन्ध बनाउने बाटोमा रहेको भारतीय अवरोध हट्यो ।
नेहरू र चीनबीच भएको यो कुराकानीका बारेमा सिंह र उनका सिपाहीहरू अञ्जान थिए । अलिक समयपछि नेहरूले चीनसँग गरेको संवादका बारेमा थाहा पाएपछि भने सिंह निराश भए । सधैँ भारतविरोधी रहँदै आएका सिंहलाई चीन र भारतको निकटताले आफू लत्याइएको अनुभूति गरे । चीन बसाइको झण्डै तीन वर्षसम्म उनले माओत्सेतुङलाई भेट्ने मौकासमेत पाएनन् । नेहरूको चीन भ्रमणका क्रममा भएको संवादको विषयलाई लिएर सिंह चिनियाँ पक्षसँग आक्रोशित भए र चिनियाँ पक्षसँग ठूलो झगडा पनि गरे ।
अनि नेपाल फर्किए केआई सिंह
भारतसँग घनिष्ठ सम्बन्ध राख्ने नेपाली राजा त्रिभुवनको सन् १९५५ मार्चमा निधन भयो । उत्तराधिकारी बनेका महेन्द्र आफ्नो व्यक्तित्व र काम गर्ने तरिकामा बुबाभन्दा भिन्न थिए । उनी सत्तामा बसेर पनि शासन नगर्ने राजा बन्न इच्छुक थिएनन् ।
१९५५ को अप्रिलमा ‘बान्डुङ सम्मेलन’ भयो र सम्मेलनको क्रममा झोउ एनलाईको नेतृत्वमा चिनियाँ र नेपाली प्रतिनिधिमण्डलबीच संवाद भयो । यो संवादले नेपाल र चीनबीच कूटनीतिक सम्बन्धको स्थापना गर्ने निर्णयले गति लियो । यही छलफलमा सिंह र उनका सिपाहीलाई नेपालले माफी दिने सहमति भयो । त्यसपछि सिंह र उनका सिपाहीलाई नेपाल फर्किन अनुमति दिइयो ।
मे १९५५ मा सिंह बेइजिङबाट चेङ्दु फर्किए । आफ्ना सरसामान पोको पारेपछि सिया देङजुन र अन्य चिनियाँ कर्मचारीहरू सिंहसँगै गाडी चढे । चिनियाँ र नेपाली पक्षलाई घर जानका लागि सोभियत संघमा बनेका दुईवटा ‘जीएजेड–६९’ मोडलका जिप तयार पारियो ।
केही दिनपछि, गाओ जान्टिङको नेतृत्वमा जनरल केबीसहित बाँकी २६ जना सिपाही दुई सैन्य ट्रक चढेर नेपाल जानका लागि तिब्बततर्फ सोझिए ।
चीनमा तीन वर्षभन्दा बढी समय बसेका सिंह र उनका सिपाहीले आफ्नो साथमा सीपीसी(चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी)को संविधान लिन खोजेका थिए । तर, सकेनन् । सिंहका सिपाहीलाई, कपडा, कम्बल र अन्य व्यक्तिगत वस्तुहरूबाहेक चीनले ‘पिपुल्स डेली’ पत्रिकाका केही प्रतिहरू मात्र लिन दियो ।
सिंह नेपाल फर्किने समयमा ‘तिब्बतको शान्तिपूर्ण मुक्ति’ भएको चार वर्षपछि मात्रै पुगेको थियो । त्यस कारण तिब्बतमा चिनियाँ मुद्राको प्रयोग अझै व्यापक भइसकेको थिएन ।
तिब्बत प्रवेश गर्नुअघि सिंहको टोलीले सिचुआनको गान्जीको डेगे काउन्टीमा रोकिएर चिनियाँ नोटसँग चाँदीका डलर साटे । त्यसअगाडि गाडी जान नसक्ने भएकाले सामान बोक्नका लागि खच्चड पनि खोजियो ।
तिब्बत यात्रामा बाटो कठिन थियो । तर, बाटोमामा देखिएका दृश्य भने मनमोहक थिए । बादल र कुहिरोबीचबाट हिँडेजस्तो अनुभूति हुने बाटो थियो तिब्बतको ।
लिन्झीमा जंगली फूलहरू प्रशस्तै फूलेका थिए । अत्यन्त दुर्लभ सुनौलो भुवा भएका जंगली याक बाटोमा यत्रतत्र देखिन्थे । यसअगाडि कहिल्यै तिब्बत नगएका चिनियाँ कर्मचारीका लागि यो यात्रा रोचक भयो ।
तिब्बत यात्राको दशकौँ बितिसक्दा पनि सिया देङजुन अझै हिमालयको फेदमा रहेको अज्ञात ताल सम्झिन्छन् । ‘ताल धेरै ठूलो र शान्त थियो, तालमा हिउँले ढाकिएका पहाडहरू प्रतिबिम्ब देखिएको थियो । नीलो पानी र सेता हाँसले ताल भरिएको थियो,’ सिंहसँगको तिब्बत यात्रा सम्झिँदा सिया अहिले पनि रोमाञ्चक अनुभूति गर्छन् ।
एक महिनाभन्दा बढी समय लगाएर सिंह र उनको टोली अन्ततः ल्हासा आइपुग्यो । ल्हासा पुग्दै गर्दा, सिया देङजुनले टाढैबाट पोताला दरबारको सुनको गुम्बज देखे, अनि सियाको मुखबाट फुत्कियो, ‘चम्किलो सुनको टुक्रा ।’
सिंहको सुरक्षाको जिम्मा लिन ल्हासाबाट सयभन्दा बढी सैनिक भएको एक टोली पठाइएको थियो । सिंहको टोली र सयभन्दा बढ्ता सैनिकका लागि भनेर सडकमा सवारीसाधन बन्द गरिएको थियो । सिंहको टोली र सैनिकका घोडा मात्र सडकमा चल्न दिइयो । सिंहको टोलीको सामान बोकेका खच्चड र घोडाको टोलीसँगै ३ सयभन्दा बढी मानिसको विशाल ‘एस्कर्ट’ टिम सडकमा लस्करै हिँडेको दृश्य, विशाल र्यालीजस्तै देखिएको सम्झिन्छन् सिया ।
चीन–नेपाल सीमामा रहेको रसुवाको नाकामा पुगेपछि सिया देङजुनले सेनाको हरियो कोट, कुकुरको छालाबाट बनाइएको कालो जुत्ता र भाँचिएर टेपले टाँसेको चस्मा लगाएर सीमास्तभमा आड लागेर फोटो खिचे ।
छुट्टिने बेला चीनले तीन वर्षसम्म आफ्नो संरक्षण र हेरचाह गरेकोमा धेरैपटक धन्यवाद दिँदै सिंहले सिया देङजुन र अरु चिनियाँलाई नेपाल आउन निम्ताे पनि दिए ।
सिंहले चिनियाँ भूमि छाडेर नेपाल प्रवेश गरिसकेपछि सिया देङजुनले दुर्बिनबाट सिंहलाई हेरिरहे । रसुवाको हिमालछेउमा करिब सय जनाको टोली सिंहलाई स्वागत गर्न बसेको थियो । त्यो स्वागत टोलीमा नेपाल–चीन सीमामा तैनाथ भारतीय सैन्य अधिकारी पनि थिए । रातो ब्यानरमा नेपाली, चिनियाँ र अंग्रेजी भाषामा ‘डा. सिंहलाई नेपालमा स्वागत छ,’ लेखिएको थियो ।
सिंह नेपाल छिरेको दिन भनेर सिया देङजुनको डायरीमा ४ सेप्टेम्बर १९५५ लेखिएको छ । यसअघि १ अगस्टमा चीन र नेपालबीच औपचारिक रूपमा कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भइसकेको थियो ।
करिब तीन वर्षपछि नेपाल फर्किएका सिंहले अन्ततः आफ्नो राजनीतिक महत्त्वाकांक्षा पूरा गर्न संयुक्त प्रजातान्त्र पार्टी (युनाइटेड डेमोक्रेटिक पार्टी) गठन गरे र जुलाई १९५७ मा नेपालको प्रधानमन्त्री पनि भए ।
अगस्ट ३ मा ‘रेफरेन्स न्युज’ले अमेरिकी ‘क्रिश्चियन साइन्स मनिटर’ले सिंहमाथि बनाएको प्रतिवेदन उद्धृत गरेको थियो । जसमा सिंहको चीन र भारतप्रतिको सोचाइका बारेमा लेखिएको थियो ।
सेप्टेम्बर १९५५ मा नेपाल फर्केदेखि नै डा. सिंहले आफूलाई भारतप्रति अझ बढी मित्रवत् भएको देखाएका थिए । भारतको समर्थन र आफू कम्युनिस्ट होइन भनेर कडा इन्कार गरे पनि आलोचकले भने सिंहलाई कम्युनिस्ट नेताका रूपमा नै हेर्छन् ।
तर, सिंह धेरै समय प्रधानमन्त्री पदमा टिकेनन् ।
सिंहसँग छुट्टिएपछि सिया देङजुन, गाओ जान्टिङ अन्य चिनियाँले सिंह तथा उनका साथीहरूसँग कहिल्यै सम्पर्क गरेनन् । सिंह र उनको टोलीसँग सम्पर्क नभए पनि सिया भने सिंहका बारेमा सधैँ सोचिरहन्थे । सिंहप्रति त्यही चिन्ता र चासोका कारण नै सियाले १९८९ मा भएको एक कार्यक्रममा सिंहका बारेमा सोधेका थिए । र, जवाफमा उनले सुने, ‘सिंहको निधन भइसक्यो ।’
'द अरनिको प्रोजेक्ट'मा छापिएको आलेखकाे भावानुवाद रिपोर्ट ।
सबै तस्वीर : भवेश्वर पंगेनीको पुस्तक ‘डा. केआई सिंहको चीन प्रवास (२००८ – २०१२)’
प्रकाशित मिति: बिहीबार, असार १६, २०७९ ०८:२३
31-1743264549.jpg)
