प्रदीप नेपालको सम्झना: रुमाल साटेर मदन-विद्याको विवाह, खर्च १५० रुपैयाँ

A+ A A-

३० को दशक नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलन सुरुवाती चरणमा भए पनि विभिन्न कित्तामा बाँडिएको थियो । सशस्त्र विद्रोहको अभ्यासमा थियो झापाली समूह । काठमाडौंमा विद्यार्थी आन्दोलन गरिरहेको विद्रोही विद्यार्थी समूह । यी सबैभन्दा अगाडि थियो, पुष्पलाल नेतृत्वको पार्टी । पुष्पलाल नेतृत्वकै पार्टीमा सामेल थिए आजभोलि ‘जननेता’ भनिने मदन भण्डारी ।

विद्रोहको शैलीमा विचार बाझिएपछि पुष्पलाललाई ‘गद्दार’ करार गर्दै भण्डारीसहितको मुक्ति मोर्चा समूहले पुष्पलाल नेतृत्वको पार्टी त्याग्यो । पुष्पलालसँग विद्रोह गरेर जाने मुक्ति मोर्चा समूहमा जीवराज आश्रित, मदन भण्डारी, मोदनाथ प्रश्रितलगायतका नेताहरू थिए ।

मुक्ति मोर्चा समूह र झापाली समूहबीच एकता हुने भयो । एकताको प्रस्ताव लिएर बनारस पुगे विद्यार्थी राजनीति गरिरहेका प्रदीप नेपाल । ‘बनारसमा मेरो पहिलो भेट मोदनाथ प्रश्रितसँग भयो,’ नेपाल सम्झिन्छन् । मोदनाथसँगको छलफलपछि नेपालले मदन भण्डारीलाई भेटे । ‘तिथि मिति त ठ्याक्कै याद छैन,’ नेपाल अनुमान गर्दै भन्छन्, ‘२०३३ सालको मध्यतिर हुनुपर्छ ।’

एकताको प्रस्ताव लिएर गएका नेपाललाई पहिलो भेटमै मदनले निरास बनाए । नेपालले ल्याएको एकताको प्रस्ताव लत्याउँदै मदनले भने, ‘तपाईंहरू गलत ठाउँमा हुनुहुन्छ कसरी कुरा मिल्छ ।’ नेपाल सम्झिन्छन् । मदनले एकताको प्रस्ताव नमान्ने संकेत देखाएपछि नेपालले हिम्मत गरेर भने, ‘हामी गलत छैनौँ । गलत ठाउँमा झापा आन्दोलन थियो, त्यो अगाडि बढेर कोअर्डिनेसन केन्द्र (को.के) भइसक्यो । झापा आन्दोलनका उग्र वामपन्थी मान्यताहरूलाई कोअर्डिनेसनले सच्याइसक्यो ।’

एकताका लागि छलफल चलिरह्यो । तर, एकताको टुंगो भने लागेन । पुष्पलाललाई ‘गद्दार’ करार गर्दै छुट्टिएको मुक्ति मोर्चा समूहको नेतृत्व गरिरहेका थिए, जीवराज आश्रित । एकता प्रस्ताव आएको थाहा पाएपछि जीवराज पनि नेपालबाट बनारस पुगे ।बनारस पुगेर आश्रितले नेपाललाई भने, ‘औपचारिक रूपमा हाम्रो समूह होइन । तपाईंहरूले हामीलाई समूह बनाउनुभयो । हामी त जोसँग भए पनि मिल्ने भनेर पुष्पलालबाट अलग भएका हौँ ।’ जीवराजले यति भनेपछि एकताको बाटो खुला भयो ।

मदन भण्डारीले २९ वैशाख २०५० मा दिएको एक अन्तर्वार्तामा पुष्पलाल नेतृत्वको पार्टी छाड्नुको कारण पुष्पलालसँगको अन्तरविरोध भएको बताएका छन् । अन्तरविरोधको कारण थियो- ‘राज्यसत्तासँगको प्रतिवाद’ । मदनले प्रतिवादलाई लडाकु बनाएर युद्ध लड्ने भन्दै अर्थ्याए, तर पुष्पलालले भने कानुनी प्रतिवादका रूपमा अर्थ्याए ।

मंसिर २०३५ मा मुक्तिमोर्चा र को.केबीच एकता भयो । कार्ल मार्क्सको जन्मदिनमा गरिएको एकताका लागि विराटनगरमा एक साता लामो सम्मेलन चलाइएको थियो । यही सम्मेलनबाट पार्टीको नाम ‘नेपाल कम्युनिष्ट क्रान्तिकारी कोअर्डिनेसन कमिटी’ राखियो ।

पार्टी गठनपछि मदनले चामत्कारिक तवरमा आफ्नो व्यक्तित्व विकास गरेको ठान्छन् नेपाल । भन्छन्, ‘एकता भएपछि हामी पछाडि पर्‍यौं मदनले उल्कापात विकास गर्नुभयो ।’ मदनको व्यक्तित्व विकासमा सबैभन्दा ठूलो योगदान उनको अध्ययनको रहेको ठम्याइ छ नेपालको । ‘अध्ययनले नै उहाँको व्यक्तित्व विकास गरेको हो,’ नेपालले सम्झिन्छन् ।

मदनको परिवारले मदनले अध्ययन गरेका दर्शनशास्त्र र कम्युनिष्टसम्बन्धी ५ सयभन्दा बढी पुस्तक सुरक्षित राखेको बताउने गरेको छ । यसबाहेक विराटनगरमा भूमिगत रहँदा मदनले अध्ययनका लागि पुस्तकालय नै तयार गरेका थिए । विराटनगरको यो पुस्तकालयलाई त्यतिखेर क्षेत्रीय पुस्तकालय भनिन्थ्यो । पार्टीभित्र मदनको चामत्कारिक उपस्थिति २०३६ सालमा देखाएको बताउँछन् नेपाल । आन्दोलन र संघर्ष भइरहे पनि यतिखेरसम्म कम्युनिष्ट आन्दोलन लगभग दिशाविहीनजस्तै थियो ।

तर, ती आन्दोलन र संघर्षले प्रहार गर्ने विन्दु थिएन।किनभने कम्युनिष्ट आन्दोलन र संघर्षले सामन्तवादलाई आफ्नो प्रमुख शत्रु करार गरे पनि सामन्तवादको मियो भने पहिल्याइसकेको थिएन । ०३६ सालसम्म कम्युनिष्टले भन्ने गरेको सामन्तवादले कम्युनिष्टलाई अलमल्याएको ठान्छन् नेपाल ।

मदनले नै सामन्तवादको मियो पहिल्याएको दाबी गर्छन् नेपाल । मदनले नै कम्युनिष्टको यो अलमलबाट मुक्ति दिलाएको ठहर छ नेपालको । ‘०३६ सालको असोजमा मदनले एउटा प्रस्ताव ल्याउनुभयो । उहाँले राजतन्त्रलाई सामन्तवादको प्रतीक भन्नुभयो। पहिलोपटक उहाँले कम्युनिष्टको प्रमुख शत्रुका रूपमा राजतन्त्रलाई देखाउनुभयो,’ नेपाल भन्छन् ।

पार्टी एकता हुँदा नै केन्द्रीय सदस्य बनेका भण्डारी २०४१ मा पोलिटब्युरो सदस्य छानिए । त्यसपछि पार्टीभित्र मदनको भूमिका बढ्दै गयो । २०३८ को एक घटनाले मदनलाई पार्टीभित्र बौद्धिक मात्रै होइन, साहसी र जुझारु नेताका रूपमा स्थापित गर्‍यो ।२०३८ कास्कीमा केन्द्रीय कमिटीको बैठक थियो । विराटनगरबाट बैठकमा सहभागी हुन मदन पनि कास्की पुगेका थिए । यतिखेर नारायणगढ-मुग्लिन सडक भर्खर निर्माण हुँदैथियो । यो बैठकमा भण्डारीले पोको पारिएको रुमाल फुकाउँदै बन्दुक र गोली देखाए । मदनले बन्दुक र गोली देखाएपछि बैठकमा सहभागी कार्यकर्ता एकछिन आत्तिए । तर, पछि मदन बन्दुक र गोलीको कथा सुनाए ।

मोरङका आफ्ना कार्यकर्ता फणिन्द्र तिमिल्सिनाको हत्यामा प्रयोग भएको बन्दुक र गोली बोकेर आएका थिए मदन । यो हत्याकाण्डमा सामेल भएको भन्दै प्रहरीले विजयकुमार गच्छदार (हाल कांग्रेस) लाई जेल चलान गरेको थियो । मदनले मोरङबाट कास्की ल्याएको उक्त बन्दुक र गोली अहिले पनि सुरक्षित छ । तत्कालीन एमालेले बल्खुबाट केन्द्रीय कार्यालय धुम्बाराहीमा सार्दा मदनले ल्याएको बन्दुक र गोली फेला परेको थियो ।

मदनले पार्टीभित्र आफ्नो प्रभाव बढाउँदै लगेपछि आफू र आश्रितले मदनलाई साथ दिने बाचा गरेको पनि सम्झिन्छन् नेपाल । नेपाल भन्छन्, ‘आश्रित र मैले मदन हामीभन्दा अगाडि बढ्नुभयो, हामीले अब मदनलाई साथ दिनुपर्छ भनेर सहमति गरेका थियौं ।’

नेपालको भनाइअनुसार ०३९ सालमै मदन पार्टी महासचिव बन्ने सम्भावना थियो । ‘तर, झापालीलाई हटाएर अरुले नेतृत्व हत्याए भन्लान् भनेर झलनाथलाई महासचिव बनाइयो,’ नेपाल भन्छन्, ‘त्यतिखेर झलनाथ योग्यताले होइन, झापाली भएकै कारण महासचिव बन्नु भएको हो ।’

रुमाल साटेर विवाह

०३९ सालमा मदनले विद्या भण्डारीसँग विवाह गर्दासम्म मदनको व्यक्तित्व सार्वजनिक भइसकेको थिए । विद्यासँग १४ साउन ०३९ मा विराटनगरको तिटोलियाको एक घरमा विवाह गर्दा मदन भूमिगत थिए ।भूमिगत भएका कारण विवाह रातमा गर्नुपरेको थियो । माधवकुमार नेपाललाई सभापति राखेर गरिएको विवाह कार्यक्रममा उद्घोषक थिए आशोक राई । विवाहपछि मदन र विद्या चौरमा बसेको तस्वीर गोपाल श्रेष्ठले मोरङको लक्ष्मीमार्गमा खिचेका थिए ।

मदन-विद्याको विवाह प्रसंग सुनाउँदै नेपाल भन्छन्, ‘विवाहका लागि पार्टीले १५० रुपैयाँ छुट्याएको थियो । विवाहका लागि भन्दै मदनको परिवार पनि घिउचामल लिएर विराटनगर आइपुगेको थियो । मदन र विद्याले रुमाल साटासाट गरे, मदनले सिन्दुर लगाइदिए र विद्याले माला ।’

खुला राजनीति

०२८ सालमा पुष्पलाललाई भेटेका । २०३० सालमा कम्युनिष्ट पार्टीको पूर्णकालीन सदस्य भएका मदनको उदयलाई अस्वाभाविक ठान्नेहरू पनि छन् । २०४६ मा सिरहा र उदयपुरको सीमामा भएको महाधिवेशनबाट मदन पार्टीको महासचिव बने । ‘यो महाधिवेशनमा जीवराजले नै मदनलाई महासचिव बनाउने प्रस्ताव गर्नुभएको हो,’ नेपाल सम्झिन्छन्, ‘महासचिव भएपछि मात्रै उहाँ बाहिर देखापर्नुभयो । अनि त, उहाँको व्यक्तित्वले हामी सबैलाई खाइदियो ।’

अध्ययन र भाषणकलामा निपुण मानिने मदन संगठन विस्तारमा भने कमजोर थिए भन्छन् नेपाल । ‘भित्र हामीले भोगेका थियौँ उहाँको संगठन क्षमता । पार्टीभित्र उहाँ चामत्कारिक त होइन । तर, उहाँ बाहिर आएपछि भने मास लिडर बन्नुभयो ।’ छिटो कुरा बुझ्ने, बेजोड दिमागी क्षमताकै कारण मदन छोटो समयमा पार्टी नेतृत्वमा पुगेको ठहर छ नेपालको । मदन भण्डारी फाउण्डेसनले प्रकाशित गरेको ‘श्रद्धाञ्जलि’ पुस्तकमा मदनसँगै पार्टीमा काम गरेका आशोक राई लेख्छन्, ‘मदनको सिर्जनात्मकता, वीरता र वक्तृत्व कौशल उहाँका व्यक्तित्वका विशिष्ट पक्षहरू हुन् ।’

रमेश राईले लेखनीमा मार्टिन चौतारीले ८ अगस्ट २०११ मा प्रकाशित गरेको ‘वाम-लोकतान्त्रिकरणको कसीमा मदन भण्डारी छवि निर्माणको प्रयास’ शीर्षकको अनुसन्धानपत्रमा उल्लेख भए अनुसार महासचिव भइसकेपछि मदनले २०४६ सालको आन्दोलनका लागि पृष्ठभूमि निर्माण गर्न योगदान पुर्‍याए । यही योगदानकै कारण मदन भण्डारी खुला राजनीतिमा आएपछि लोकप्रिय भए ।

२०४८ को आमनिर्वाचनमा एमालेले ६९ सिट जत्यो । पहिलोपटक संसदमा गएको एमालेले नेपाली राजनीतिमै पहिलोपटक छायाँ सरकार बनाउने अभ्यास सुरु गर्‍यो । यही समयमा भएको कर्मचारी आन्दोलनलाई साथ दिएर एमालेले बलियो प्रतिपक्षीको भूमिका पनि निर्वाह गरेको बताउँछन्, नेपाल । रत्नपार्कका बार भाँचेका कारण एमालले ०४८ मा गरेको आन्दोलन अहिले पनि सम्झना गरिन्छ ।

०४८ सालको आमनिर्वाचन मदन भण्डारीको भाषण र विजयका कारण पनि राजनीतिक वृत्तमा मदनको सम्झना भइरहन्छ । ०४८ को निर्वाचनमा मदनले तत्कालीन प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई पराजित गरेका थिए । निर्वाचनको प्रचारप्रसारका क्रममा भण्डारीले चाबहिलमा गरेको भाषण सुनेपछि तत्कालीन राजा वीरेन्द्रले मदनसँग भेट्ने प्रस्ताव गरेका थिए । उक्त भाषणमा मदनले राजालाई नै चुनाव लड्न चुनौती दिएका थिए ।

भाषणमा खरो सुनिए पनि मदन पार्टीभित्र भने उदार थिए भन्छन् नेपाल । मदनले ‘चुनावपछि संसदीय दलको नेता म होइन मनमोहन अधिकारीलाई बनाउनुपर्छ, यदि भविष्यमा हामीले सरकारको नेतृत्व गर्ने अवस्था आयो भने प्रधानमन्त्री पनि उहाँलाई नै बनाउनुपर्छ’ भनेको लेखेका छन् एमाले उपाध्यक्ष युवराज ज्ञवालीले ।

जनताको बहुदलीय जनवाद

एमालेले पाँचौँ महाधिवेशनबाट पारित गरेको जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज) आज पर्यन्त पनि जीवित छ । मदन भण्डारीले तयार पारेको यो राजनीतिक दस्तावेजलाई कार्ल मार्क्सले भन्ने गरेको स्वतन्त्रतासँग जोड्छन् नेपाल । उनी भन्छन्, ‘मार्क्सले सबैभन्दा ठूलो कुरा स्वतन्त्रता हो भनेका थिए । यही कुरामा रहेर उहाँले बहुदलीय जनवाद भनेको नै त्यही हो भन्दै आफ्नै नयाँ सिद्धान्त विकास गर्नुभएको हो ।’ जबज पक्षधरले जबजलाई महान सिद्धान्त मानेपछि कतिपय कम्युनिष्ट विश्लेषक भने जबज बेलायती प्रजातान्त्रिक मोडलको भएको आरोप लगाउने गर्छन् ।

हत्या या दुर्घटना ?

३ वैशाख २०५० चितवनको दासढुंगामा मदन भण्डारी र जीवराज आश्रित चढेको जीप दुर्घटना भयो । दुर्घटनाको दुई दिनपछि मदनको शव भेटियो । दासढुंगामाथि ओढाइएको रहस्यको पर्दा अझै उघ्रेको छैन । तर, धेरैलाई लाग्छ यो हत्या थियो । हत्या थियो भने कसले गर्‍यो मदन र जीवराजको हत्या ?

‘सीआईएले मार्‍यो,’ नेपालको सिधा जवाफ छ । अमेरिकी अनुसन्धान एजेन्सी सीआईएले नै दासढुंगामा मदन र जीवराजको हत्या गरेको दाबी गर्छन्, नेपाल । आफ्नो दाबीका आधार प्रस्तुत गर्दै उनी भन्छन्, ‘त्यतिखेर न्यूज विक पत्रिकाले 'इन नेपाल कार्ल मार्क्स लिभ्स' शीर्षकमा मदन भण्डारीको अन्तर्वार्ता छाप्यो । खासमा त्यो अन्तर्वार्ता अमेरिकाले हामीलाई फुर्क्याउन र आफूलाई सचेत पार्न छापेको थियो ।’

अमेरिकी म्यागजिन न्यूज विकका लागि माइकल लिटभिनले मदनको अन्तर्वार्ता लिएका थिए । उक्त अन्तर्वार्ता ‘इन नेपाल कार्ल मार्क्स लिभ्स’ शीर्षकमा २७ मे, १९९१ मा छापिएको थियो । यो अन्तर्वार्ता ०४८ को आम निर्वाचनपछि छापिएको थियो । अमेरिकी पत्रिकाले नेपाली नेतालाई मार्क्ससँग तुलना गरेर अन्तर्वार्ता छाप्नुपर्ने कुनै कारण नभएको ठान्छन् नेपाल । त्यसैले उनी भन्छन्, ‘एकातिर उनीहरूले फुर्क्याए अर्कोतिर उनीहरूले षड्यन्त्र बुने ।’

न्यूज विकले मदनको अन्तर्वार्ता लिएर मदन र नेपालको अवस्थाबारेमा अध्ययन गरेको ठान्छन् नेपाल । मदनको हत्यामा तत्कालीन अमेरिकी राजदूत जुलिया चाङ ब्लोचरको पनि हात रहेको दाबी गर्छन् नेपाल । नेपाल भन्छन्, ‘यतिखेर नेपालमा चिनियाँ मुलकी अमेरिकी राजदूत जुलिया चाङ ब्लोच थिइन । उनको परिवार चीनबाट भागेर अमेरिका गएका थिए । ति राजदूत कस्ती थिइन् भने कम्युनिष्ट भनेपछि बोल्न नमान्ने । न्यूज विकले स्टडी गर्नु, जुलिया चाङलाई राजदूत बनाएर अमेरिकाले नेपाल पठाउनु । सबै अमेरिकाको डिजाइन थियो ।’

नेपाललाई लाग्छ मदन र जीवराजको हत्यामा देशभित्रै कतिपय मान्छे परिचालित भएका छन् । दासढुंगा दुर्घटनाका समयमा राजदूत जुलिया र शेरबहादुर देउवा घुम्न शुक्लाफाँटा गएको सन्दर्भ कोट्याउँदै नेपाल भन्छन्, ‘त्यतिखेर देउवा र राजदूत शुक्लाफाँटा गएका थिए । देउवा नजानेरै यो षड्यन्त्रका मतियार भएका हुन् । देउवालाई लट्ट्याइयो ।’

दुर्घटनाको समयमा गाडी चलाइरहेका अमर लामा भने थाहा नपाएरै अमेरिकी षड्यन्त्रमा फसेको बताउँछन्, नेपाल । उनी भन्छन्, ‘अमर लामाको संलग्नता चाहिँ ऊ नजानी फसेको हो । उसले पाएको पनि केही छैन । म विश्वास गर्दिनँ, ऊ संलग्न थियो भनेर ।’ चालक अमर लामाको अज्ञात समूहले ११ साउन २०६० मा कीर्तिपुरमा हत्या गर्‍यो ।

यसबाहेक दासढुंगा दुर्घटना छानबिनका लागि चारवटा आयोग बने । पहिलो आयोग सरकारकातर्फबाट तत्कालीन पूर्वन्यायाधीश प्रचण्डराज अनिलको नेृतत्वमा अनिल आयोग बन्यो । अनिल आयोगको प्रतिवेदनमाथि प्रश्न गर्दै तत्कालीन एमालेले देशभर आन्दोलन गरेपछि सरकारले तत्कालीन न्यायाधीश त्रिलोकप्रताप राणाको अध्यक्षतामा अर्को आयोग गठन गर्‍यो ।

अर्को आयोग एमालेका तत्कालीन स्थायी कमिटी सदस्य केपी शर्मा ओलीको नेतृत्वमा । जनस्तरबाट भन्दै पद्मरत्न तुलाधरको नेतृत्वमा अर्को आयोग बन्यो । तर, यी कुनै पनि आयोगले मदन र जीवराजको हत्या भएको हो भनेर स्वतन्त्र तवरमा पुष्टि भने गरेका छैनन् ।

-०७६ मा 'दासढुंगा- २' फिल्मको अनुसन्धानका क्रममा नेता प्रदीप नेपालसँग गरिएको कुराकानीमा आधारित ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार १४, २०७९ २१:४१