'चिसो मान्छे'बाट वैदेशिक रोजगार चियाउँदा

A+ A A-

वृद्ध बुबा बाजुराबाट कलिलो उमेरकी बुहारीका साथ काठमाडौं आएका छन् । रोजगारीका लागि कतार गएको छोरो हृदयाघात भएर उतै बितेपछि विह्वल ससुरा—बुहारीलाई बिनासाइत काठमाडौं धपेडीले डोर्‍याएको छ ।

छोराको मृत्युले विक्षिप्त बुबालाई रातो बाकसमा आएको शव बोकेर तुरुन्तै बाजुरा हुइँकिनु छ । कोरोना महामारीका बेला बडो मुस्किलले शव बोक्ने गाडी जुट्छ । ससुरा—बुहारीको विरहमा सारथी बन्छन् गाडी चालक पनि ।

वृद्ध बुबाका दुई भाइ छोरामध्ये एउटा द्वन्द्वकालमा मारियो । अर्काे छोरो समुन्द्र पारि खाडीमा परलोक भो । जिउमा एकसरो लुगा र दुःख बाहेक बुबासँग साट्ने केही छैन । 'छोरी सरह पाल्छु' भनी भित्र्याएको बुहारी निमेषभरमै 'विधवा' भएकी छे, अर्काेतिर हराउली की भन्ने चिन्ता छ । आफ्नाबाटै उपेक्षित, मर्दा पर्दा पनि समाजको भरथेगनपाएको वृद्ध बुबालाई क्रान्ति गर्नेहरूसँग पनि विस्मात छ ।

बुहारीका लागि भने मृतक श्रीमान्‌ नभएर एउटा 'चिसो मान्छे' मात्र बन्द बाकसमा कैद छ ।

बिहेपछि श्रीमान्‌ चिन्न समेत नपाएकी बुहारीमा आक्रोश छ । रत्तिभर विस्मय नगरी 'सामाजिक बन्धनको सति ज्युँका त्युँ' रहेको उनको बुझाइ विद्रोही देखिन्छ । छाउगोठमा रक्ताम्य भई भोगेका पीडाले छोरी हुनु र बुहारी प्रति गरिने विभेदबारे उनी खरो प्रतिवाद गर्छिन् । उनमा कतैहर्षको क्लेश छैन । तर कलाकारिताको रहर कहीँ कतै मौका पाउँदा भने विछट्टै उजागर हुन्छ ।

चिसिएका मान्छे र वैदेशिक रोजगार

वैदेशिक रोजगारका क्रममा मृत्यु भएका आप्रवासी कामदार रातो बन्द बाकसमा देश फर्किन्छन् । 'ह्युमन रिमेनिङ्स' शीर्षकमा बाकसभित्र रियाल कमाउन खाडी गएका कैयौँ युवाको मृत शरिर देश फर्किरहेको छ । ती युवालाई सायदै थाहा होला, खाडीको हावापानी, कार्यस्थल सुरक्षा र स्वास्थ्य सम्बन्धी चेतना । वैदेशिक रोजगार बोर्डको कार्यलयमा सुरक्षित तथ्याङ्क अनुसार औसतमा बर्सेनि कम्तीमा एक हजार आप्रवासी कामदार बन्द बाकसमा नेपाल आउँछन् ।

कामदार मृत्युको कारण कार्यस्थल दुर्घटना, हार्ट एट्याक, कार्डियाक अरेष्ट, प्राकृतिक मृत्यु, सडक दुर्घटना वा अन्य यस्तै यस्तै लेखिएको हुन्छ । खाडी मुुलुकमा करीब तीन दशकको इतिहासमा आप्रवासी कामदारहरू यसै गरी 'ह्युमन रिमेनिङ्स' शीर्षकमा देश फर्किरहे । तर मृत्युको कारणबारे न नेपालले खोजखबर गर्छ । न कामदार सुरक्षाको प्रत्याभुति नै गन्तव्य मुलुकसँग खोज्छ ।

वैदेशिक रोजगारलाई अवसर भन्दै गर्दा चिसिएका मान्छे फिर्ने रातो बाकसबारे किन कोही बोल्दैनन्? कृषि प्रधान देश भन्दै गर्दा रेमिट्यान्स र कृषि उत्पादनको योगदान कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा लगभग उस्तै, एक तिहाइ हुनु विडम्बना हो । कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा रेमिट्यान्सको योगदान २९ प्रतिशत भएको हिसाब गर्न तम्सिने राज्यले नागरिकलाई अनाहकमा मर्न दिनु न्यायोचित होला त ?

श्रम इजाजत लिएर विदेश जाने मध्ये नगण्य प्रतिशत कामदार मात्र बन्द बाकसमा फर्किएलान् । तर मृत्यु हुने परिवारका लागि त्यो मृत्यु शतप्रतिशत हो ।

वैदेशिक रोजगार बोर्ड कै एक अधिकारीले कामदार मृत्युबारे बोलेको सम्झन्छु, 'गर्मी त हाम्रै तराईमा पनि हुन्छ । फेरि नेपालमा चाहिँ मान्छे मर्दैनन् र ?' उनको बुझाइमा राज्यले बन्द बाकसमा आएका कामदारलाई अपवाद मात्र मानेको छ । साँच्चीकै गम्भीर विषय होइनन् ।

मृत्युलाई सामान्यकरण गर्दा सयौँ युवाका लागि रोजगारको गन्तव्य बनेको खाडीमा आप्रवासी कामदारले अकालमा ज्यान गुमाइरहेका छन् ।

कामदार सुरक्षाका लागि जाँदै गरेको देशको भाषा, कानुन, खानपान, सँस्कार, सँस्कृतिबारे आधारभूत ज्ञान दिन पहिलो सर्त हो । तर वैदेशिक रोजगारमा जाँदै गरेका कामदारलाई जम्मा दुई/तीन दिनको अभिमुखीकरण तालिम दिइन्छ । कतिपय अवस्थामा तालिमको प्रमाणपत्र मात्रै उनीहरूको हातमा पर्छ । कम्तीमा त्यो अभिमुखीकरण तालिम झारो टार्ने हुँदैन थियो र दक्ष कामदार मात्र नेपालले निर्यात गर्ने प्रतिबद्धता जनाउने भए नेपालीले यो दुर्गति भोगिरहेका हुँदैन थिए ।

रातो बाकस बोकेका निर्देशक

पशुपति प्रसाद, आमा जस्ता सशक्त कथा भनिसकेका निर्देशक दीपेन्द्र खनाल यतिबेला सिनेमा घरहरूमा चिसिएका मान्छेको कथा भनिरहेका छन् । सुक्ष्म ढंगले बुनिएको पटकथामा खनालको गाम्भिर्यता देखिन्छ ।

तर यति गम्भीर विषयमा निर्देशकीय क्षमता प्रस्तुत गर्दा रिसर्चको पाटोमा भने खनालले कञ्जुस्याइँ गरे ।

तथापि चलचित्र 'चिसो मान्छे'मार्फत निर्देशक खनालले वैदेशिक रोजगारको सामाजिक पाटो खोतलेका छन् । चलचित्रको कथा वास्तविक हो । यसमा प्रयुक्त पात्र, चरित्र चित्रण र सम्वादमा यथार्थ चित्रण गरिएको छ ।

कतारमा आप्रवासी कामदारको मृत्युपश्चात् शव बुझ्न काठमाडौं आएका दुई पात्र र साथमा गाडी चालक पनि जोडिएपछि दुई घण्टाको चलचित्र सुरु हुन्छ । चलचित्र यिनै तीन मुख्य पात्रको वरिपरि घुमेको छ । दुई दिनमा पुगिने मोटर बाटोको दूरीमा जम्मा एउटा गाडी मृत शरीर बोकेर दुई घण्टासम्म दौडिएको छ । वृद्ध बुबाका दुःख, कलिली बुहारीको पीडा र चालकको बाध्यता कथानक शैलीमा जबर्जस्त मिसिएको छ ।

तीन पात्र आ—आफ्नै पीडामा छन् । दुवै छोरा गुमाएका वृद्ध बुबासँग साट्ने केही छैन । तर जिम्मेवारीमा उनले दरो खुट्टा टेकेका छन् । कलिलै उमेरमा विवाह बन्धनमा बाँधिएकी बुहारीलाई गीत संगीतमा औधी रुचि छ । तर बाध्यताले गलामा पोते झण्डिएपछि टुलुटुलु हेरिबस्न सिवाय त्यो पात्रको केही चल्दैन । गाडी चालक कोरोनामा श्रीमतीको वियोगले विक्षिप्त छन् । बस्ने ठहर छैन । भएकी ६ महिनाकी छोरी अवगाल खाएर बहिनीको जिम्मा लगाउनु परेको अप्ठ्यारोमा उनी व्यग्र चिच्याउनु सिवाय केहीगर्न सक्दैनन् ।

दुःख भोगेकाले नै अरुको दुःख बुझ्ने यथार्थलाई निर्देशक खनालले चलाखीपूर्ण रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् । 'चिसो मान्छे'ले मृतक आप्रवासी कामदारको नेपाल फिर्ती र वैदेशिक रोजगारको सामाजिक पाटो उजागर गर्ने सशक्त दस्तावेज हो ।

चिसो मान्छेको निर्देशकीय दृष्टिकोण

'चिसो मान्छे' लाई दस्तावेज मान्दै गर्दा सम्पूर्ण रूपमा निर्देशकीय क्षमता यस चलचित्रका लागि भने भरिपूर्ण मान्न सकिन्न । 'चिसो मान्छे' हेरिसकेपछि निर्देशकीय दृष्टिकोणमा 'वाह' भन्न संकोच भो ।

पुनश्चः मेरो स्वस्थ प्रतिक्रियालाई निर्देशक खनालले सकारात्मक रूपमा लिनुहुनेछ भन्ने मेरो विश्वास छ । निश्चय पनि अर्ग्यानिक कन्टेन्टका कारण चलचित्र 'चिसो मान्छे' अब्बल चलचित्र हुँदै हो । सिक्वेल बन्ने हास्यरसका वा पैसा असुलवाला चलचित्र यो होइन । वैदेशिक रोजगारको सामाजिक पाटो बुझ्न यो चलचित्र आम मान्छेले हेर्नै पर्छ ।

वैदेशिक रोजगारको सामाजिक पाटो मेरो डेढ दशकको पत्रकारितामा जहिल्यै चासोको विषय बनिरह्यो । 'चिसो मान्छे' को प्रोमो हेर्दा मेरै कथा ठूलो पर्दामा खनालले भनिदिएको झैँ लाग्यो । किनभने खाडीबाटै आएका बन्द रातो बाकसको कहानी मेरा लागि नौला होइनन् । कतारबाटै आएको शव तीन वर्षअघि मात्रै'चिसो मान्छे' चलचित्रमा झै पछ्याएर म प्युठान, मच्छीसम्म पुगेको थिएँ । अन्तर्राष्ट्रिय वृत्तचित्रमा त्यो शव ढुवानीको कथा भनिसकेको छु भने यहाँका राष्ट्रिय दैनिकमा मैले शव पछ्याउँदाको अनुभव लेखिसकेको छु ।

रातो बाकसमा कथा बुन्दै गर्दा शव ढुवानीबारे पनि अनुसन्धान गरेको भए एयरपोर्टमा शव प्राप्त गर्ने प्रक्रियादेखि बाटोमा हुने विभिन्न झन्झटबारे निर्देशक खनालले चलचित्रमा सुक्ष्मै ढंगले बयान गर्न सक्थे ।

एयरपोर्टमा शव प्राप्त गर्दा एउटा वृद्ध बुबा कत्ति भक्कानिन्छ होला ? अनुमान गर्न सकिन्न । रिपोर्टिङका क्रममा मैले यस्ता अनेक घटना भोगेको छु । कैयौँमा म आफैँ पनि भावविह्वल भएको छु, दुर्भाग्यवश ।

निर्देशक खनालले देखाएजस्तै त्यो दृश्य स्वाभाविक भने हुँदैन । र शव प्राप्तिको प्रक्रिया पनि चलचित्रमा देखाए जस्तो हुँदैन । किनकी कार्गाे गरी पठाएको शव एयरपोर्ट भित्रै अलपत्र हुन्छ, सर्व प्रथम । त्यसमाथि हकवाला परिवारले शव बुझ्ने कागजात झन्झटिलो गरी तयार पार्नु पर्ने नियम एयरपोर्टमा छ । आफन्तको शव बुझ्न एयरपोर्टमा कागजातको झन्झट गौण होइन ।

शव ढुवानीबारे निर्देशक खनाल चुकेको अर्काे ठाउँ हो, शव ढुवानी गर्ने सम्बन्धमा । विदेशमा आप्रवासी कामदारको मृत्यु भएपछि सम्बन्धित परिवारले वैदेशिक रोजगार बोर्डको सचिवालयमा शव ढुवानीका लागि निवेदन दिनुपर्दछ । किनभने सरकारले निःशुल्क रूपमा शव घरसम्म पुर्‍याईदिने व्यवस्था गरेको छ भने क्षतिपूर्तिवापत सात लाख रुपैयाँ बोर्डको कार्यालयबाट र बीमा शुल्क वापत थप चौध लाख रुपैयाँ मृतक परिवारले प्राप्त गर्ने व्यवस्था छ ।

यस्तै शव बोक्ने गाडीमा 'शव वाहन' लेखिएको हुन्छ । मुख्यतः आपतकालीन समयमा बिरामी बोकेका गाडी, एम्बुलेन्स वा शववाहनलाई बिना रोकतोक आवतजावत गर्न दिने व्यवस्था कानुनमै छ । शव बुझेपछि एयरपोर्टबाटै बिना रोकतोक शव ढुवानी सम्बन्धी पत्र जारी हुन्छ । शव वाहनलाई बाटो बाटोमा कसैले पनि रोकतोक गरेको दृश्य चलचित्रमा असहज लाग्छ । कोरोना नै सही, नेपालीहरू यति विघ्न निर्दयी पनि छैनन् ।

दृश्य कैद गर्ने नेतृत्व आफैँले सम्हालेका खनालको दक्षता आत्मविश्वासी लाग्छ । गाडीमा यात्रा गर्दा लामो लामो सम्वादका बेला क्यामेरा चलाखीपूर्ण ढंगले प्रयोग गरिएको छ । तर, चलचित्रमा अत्यधिक प्रयोग गरिएको ड्रोन सटले कतै ट्राभल भिडियो पो हेरिरहेका छौँ की झैँ लाग्छ ।

पात्रले बोलेको सम्वाद सफा सुनिन्छ । चलचित्र हेर्दा कर्कश महसुस हुँदैन । तर साउण्ड इफेक्टमा अझै राम्रो गर्न सकिन्थ्यो । लोकेसन साउण्डको प्रयोग गरेको भए अझ सुगन्ध हुने थियो । प्राविधिक रूपमा हेर्दा यस्ता पक्षहरू प्रशस्तै देखिन्छन् ।

कोरोनाकाल भनी देखाउँदै गर्दा काठमाडौं लगायत खाना खाने ठाउँमा देखाइएको मानिसको चहलपहल मिलेन । कोरोनाका बेला विदेशमा मृत्यु भएका कामदारको शव त्यसरी सहजै आएको थिएन र सद्गत पनि सेनाको सुपरिवेक्षण बिना चलचित्रमा देखाए जसरी भएको थिएन ।

'चिसो मान्छे' मा छुटेको क्लाइमेक्स

घटना प्रधान चलचित्रमा माया, पीडा वा अन्य मसला हालेर सम्बन्धित घटनालाई वजनदार बनाइन्छ । जेम्स क्यामरुनको टाइटानिक एउटा उदाहरण हो । जहाज दुर्घटनाको त्यो इतिहासमा क्यामरुनले प्रेमी प्रेमिकाको सम्बन्ध दुःखान्तमा टुंग्याएका छन् । दर्शकहरू जहाज बिर्सेर नायकको दुःखान्तमा केन्द्रित हुन पुग्छन् ।

'चिसो मान्छे'मा शव ढुवानीको त्यो यात्रामा बाध्यताबाट गुज्रिएका गाडी चालक र श्रीमान्‌ गुमाएकी पात्रको निकटता महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । दुवैले एक अर्काको पीडा महसुस गर्न सक्ने चारित्रिक प्रमाणपत्र खनालले दुवै पात्रलाई दिएका छन् ।

जबर्जस्त माया छिराउँदा कतै भद्दा होला की भन्ने तर्फ खनाल सचेत छन् । उनीहरूमा पलाएको एक प्रकारको स्नेहले नै दुवै नजिक छन् भन्ने भाव दर्शकले बुझिहाल्छन् । तर चलचित्रमा क्लाईमेक्स कहाँनेर हो ? बुझ्न गार्‍हो छ । ठाउँठाउँमा गाडीलाई अवरोध गर्नेबाहेक अन्य कुने द्वन्द्व चलचित्रमा देखिँदैन ।

श्रीमतीको मृत्युपश्चात गाडी चालक विक्षिप्त छन् । उता श्रीमान्‌ गुमाएकी बुहारी झनै अन्योल अवस्थामा छिन् । दुःख, पीडाले एक अर्काबीच सद्भाव राख्दै गर्दा निर्देशकले उनीहरूको सामिप्यतामा ट्वीस्ट ल्याईदिएर धर्मसंकट खडा गरेको भए दर्शकलाई एकोहोरो गाडी दौडिएको मात्र हेरिरहन पर्दैन थियो ।

मृतक छोराको पर्समा भेटिने एउटा तस्वीरले तीन पात्रको कथामा अर्काे स्वाद थप्न सक्थ्यो । वा गाडी चालकको डायरीले पनि कुनै टर्निङ् प्वाईन्ट दिन सक्ने थियो ।

विशेषतः चलचित्रको प्लटमा दर्शकदीर्घाबाट खोजिरहेको क्लाईमेक्स छुटेको महसुस भइरह्यो भने मुख्य प्लटमा बनेका सब—प्लटहरू कता कता प्रासंगिक लाग्दैनन् । तिनले कतै दृश्य मात्र तन्काइरहेका हुन् की भन्ने लागिरहन्छ ।

अन्त्यमा, 'चिसो मान्छे' हेरिसकेपछि सबैसँग मिश्रित प्रतिक्रिया होलान् । गम्भीर विषय उठान गरेकाले सबैका लागि रोमाञ्चकारी चलचित्र नहोला ।

हुन त, निर्देशक खनालले ठूलो पर्दामा बन्द बाकसको कथा भन्न भ्याए । यसअघि पत्रपत्रिका र समाचारमा बग्रेल्ती आइरहने समाचार अहिले फिल्मको विषयवस्तु बन्न पुगेको छ । वैदेशिक रोजगारलाई रेमिट्यान्ससँग मात्र दाँज्ने नीति निर्माताका लागि चलचित्र मार्फत कारुणिक तस्वीर उजागर भएको छ ।

निर्देशक खनालले कथाको प्रस्तुति साथै समग्र चलचित्र नै कस्तो बनाए भन्ने कैफियत अर्काे पाटो होला । तर भन्नै पर्ने कथा चलचित्र मार्फत ठूलो पर्दामा भन्न अघि सरेका खनालले 'चिसो मान्छे' मार्फत न्याय नै गरेका छन् ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार १४, २०७९ ०८:५६