जब गँगटो भनेर समात्दा सर्पले डस्यो

A+ A A-

धादिङ नौबिसेकी ७८ वर्षीया विष्णुमाया श्रेष्ठलाई अघिल्लो साता बाख्रा सार्न लाग्दा सर्पले डस्यो । ‘चिसिक्क भएको थियो । हेर्दा त हातबाट रगत आइसकेछ,’ विष्णुमाया भन्छिन्, ‘बुढेसकालमा सर्पले टोक्यो ।’ सर्पले डसेको केही बेरमै उनको हात डरलाग्दो गरी सुन्नियो । हतारहतार परिवारले उनलाई काठमाडौंको शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पताल टेकु ल्यायो ।

समयमै अस्पताल आइपुगेकाले उनको ज्यान बच्यो । सुन्निएको भाग मत्थर हुँदै गएको छ । तर, डरत्रास भने घटेको छैन, विष्णुमायाको । ‘तीन भागको एक भाग सुन्निएको बस्यो । डर र त्रास उस्तै छ,’ अस्पतालको बेडबाट उनी आशा गर्छिन्, ‘निको त कसो नहोला र ?’

उपचाररत सर्पदंशका बिरामी ।

टेकु अस्पतालमै उपचाररत ललितपुर महांकालकी ६२ वर्षीया ठगमाइ बजगाईंलाई गत सोमबार बारीमा अदुवाको झार उखेल्ने क्रममा सर्पले डस्यो । ‘सर्पले औँला क्वाप्पै पार्‍यो । तानेर सर्पको मुखबाट औँला निकालेँ,’ आत्तिँदै उनी भन्छिन्, ‘रगत आएपछि साबुनपानीले हात धोएर तत्कालै अस्पताल आएँ ।’

विष्णुमाया र ठगमाइ मात्र होइनन् । सर्पको डसाइबाट प्रभावित हुनेमा पुरुषको तुलनामा महिला बढी हुने गरेको पाइएको छ । सर्पको डसाइपछि टेकु अस्पतालमा उपचारमा आएका बिरामीको संख्यामध्ये महिला धेरै छन् । गत वैशाखमा ६१ जना सर्पदंशका बिरामी आएकोमा पुरुष २९ र महिला ३२ जना छन् । त्यस्तै, जेठ महिनामा १४२ जना बिरामी अस्पताल आएकोमा ८१ महिला र ६१ जना पुरुष छन् ।

उपचाररत सर्पदंशका बिरामी ।

खेतबारी र घाँसदाउराको काममा महिला धेरै जाने भएकाले सर्पको डसाइबाट प्रभावित हुने महिलाको संख्या बढी भएको हुन सक्ने चिकिसत्कहरू बताउँछन् । ‘घाँसदाउरा काट्न महिला जाने भएकाले सर्पबाट प्रभावित हुनेमा महिला बढी भएका हुन्,’ अस्पतालको इमर्जेन्सी इन्चार्ज लीलानाथ भण्डारी भन्छन् ।

सर्पको डसाइमा परेका अधिकांश पुरुषहरू पनि खेतबारीमा काम गर्नेहरू छन् । तीमध्येका एक हुन्– मकवानपुरका नारायणदास श्रेष्ठ । गत बुधबार उनलाई खेतको आली लगाउने क्रममा सर्पले डसेको थियो । ‘मुसाको दुलो भनेर हात छिराएको, सर्प रहेछ । औँला नै निलेपछि कोदालीले दुई टुक्रा बनाएर औँला झिकेँ,’ उनी भन्छन् ।

टेकु अस्पतालमै उपचाररत दोलखा चरिकोटका ६९ वर्षीय सितेमान तामाङ र धादिङ गल्छीका युवराज गौतमलाई पनि घाँस काट्ने क्रममा सर्पले डसेको थियो । ‘खेती किसानी गर्ने हामी घाँस काट्नै पर्‍यो । सर्पले डसेपछि विषले रगतमा असर परेछ,’ गौतम भन्छन् । कृषिप्रधान देशहरूमा सर्पको बिगबिगी बढी हुने गरेको चिकित्सकहरू बताउँछन् । ‘कृषिको काममा खेतबारी, जंगलमा जानुपर्छ,’ अस्पतालका डा. शेरबहादुर पुन भन्छन्, ‘यो मौसममा सर्पहरू पनि बाहिर बढी निस्कन्छन् ।’

उपचाररत सर्पदंशका बिरामी ।

मानिसको व्यवहारपछि सर्पको प्रतिक्रिया

हतपत सर्पले मानिसलाई आक्रमण गर्दैन । जब आफू अरुको निशानामा परेको चाल पाउँछ, तब मात्र सर्पले डस्ने गरेको बताउँछन् डा. पुन । ‘आफू रिस्कमा परेको चाल पाएपछि सर्पले डस्ने हो । मानिसले केही गरेन भने सर्पले पनि केही गर्दैन,’ उनी भन्छन् । कतिपय घटनाहरू भने मानिसको हेल्चेक्र्याइँले हुने गरेको पाइएको छ । गत साताकै कुरा हो, काभ्रेपलाञ्चोकका ८ वर्षीय अक्कल तामाङले गँगटो भनेर समात्न खोज्दा सर्प समातेका थिए । अस्पतालमा उपचाररत उनी भन्छन्, ‘गँगटो समात्न भनेर गएको सर्प परेछ ।’ सर्पको डसाइपछि उनको हातमा जिलजिल फोका र रगत झर्न थाल्यो ।

उपचाररत सर्पदंशका बिरामी ।

सबै सर्प विषालु हुँदैनन्

नेपालमा ८९ प्रजातिका सर्पहरूको अभिलेखन भएको छ । जसमध्ये १७ प्रजातिका सर्प विषालु मानिन्छन् । यद्यपि, सर्पका प्रजातिहरू अझै यकिन गर्न बाँकी रहेको बताउँछन् विज्ञहरू । ‘सर्पको प्रजाति यकिन गर्न बाँकी छ, ८९ प्रजातिका सर्पमध्ये १७ वटा प्रजातिलाई अति विषालु मानिन्छ,’ डा. थापा भन्छन् । उनका अनुसार नेपालमा करेत र कोब्रा सर्प बढी विषालु मानिन्छन् ।

सर्पले डस्नेबित्तिकै मानिस आत्तिने र डराउने धेरै हुन्छ । तर, सबै सर्पले डस्दैमा जोखिम नहुने बताउँछन् सर्पदंश विशेषज्ञहरू । ‘८० प्रतिशत सर्प विष नलाग्ने हुन्छन् । २० प्रतिशत मात्र विषालु हुन्छन्,’ सर्पदंश विशेषज्ञ डा. छविलाल थापा भन्छन्, ‘१० प्रतिशतलाई उपचार गर्नुपर्ने हुन्छ । १ प्रतिशतलाई मात्र क्रिटिकल केयर चाहिन्छ ।’

पछिल्लो वर्षमा मृत्युदर पनि घटेको देखिन्छ । १० वर्षअघि ०६३ सर्पको टोकाइबाट हुने मृत्युदर करिब १३ प्रतिशत थियो । त्यो अहिले ७–८ प्रतिशतमा झरेको छ । पछिल्लो १० वर्षको अवधिमा १ लाख ८ सय ६० जनालाई सर्पले टोकेको सरकारी तथ्यांक छ । जसमध्ये ८ हजार ४ सय ३२ जना विषालु सर्पको टोकाइमा परेका छन् । यस अवधिमा ३ सय ९३ जनाको मृत्यु भएको छ ।

समयमा उपचार पाए निको हुन्छ

३२ वर्षअघिको कुरा हो, डा. थापा कालिगण्डकी अस्पताल पाल्पामा कार्यरत थिए । सर्पले डसेको १४ वर्षीय बालकको केस हेर्ने जिम्मा उनको हातमा आयो । ती बालकको अवस्था क्रिटिकल थियो तर डा. थापाको टिमले बचायो । ‘सर्पले डसेको मानिस बाँच्दैन भन्ने हल्ला थियो । तर, हामीले क्रिटिकल अवस्थामा पुगेको बालकलाई पनि बचायौँ,’ ३२ वर्षअघिको त्यो घटना स्मरण गर्छन् उनी । त्यही घटनापछि उनी अहिलेसम्म पनि सर्पदंशका बिरामीकै उपचारमा छन् । भन्छन्, ‘सबै सर्प विषालु हुँदैनन् । त्यसैले सर्पले डस्यो भनेर डराउने आत्तिने गर्नुहुँदैन । समयमा अस्पताल जानुपर्छ, निको हुन्छ ।’ करेत र कोब्राले डसेमा भने मृत्युसमेत हुन सक्छ । करेतले धेरैजसो रातको समयमा डस्ने गरेको पाइन्छ ।

उपचाररत सर्पदंशका बिरामी ।

घट्दो सर्पदंश

सर्पदंशबाट प्रभावित हुनेमा तराईका जिल्ला धेरै छन् । सरकारी निकायका अनुसार २६ जिल्ला अति प्रभावितभित्र पर्छन् । त्योमध्ये २० वटा जिल्ला तराईका छन् भने चारवटा जिल्ला भित्री मधेस र पहाडमा पर्छन् । 'एन्टिस्नेक भेनम' औषधि प्रयोगमा आएपछि भने सर्पदंशका बिरामी निको हुने दर पनि बढेको छ । जनचेतनाका कारण पनि सर्पदंशका घटना घटेको विज्ञ डा. थापा बताउँछन् ।

उपचाररत सर्पदंशका बिरामी ।

उपचार कसरी हुन्छ ?

सर्पले डसेपछि मानिसले आँखा, स्नायु प्रणाली, रगत, मुटु र फोक्सोमा बढी असर गर्छ । यसको उपचारमा एन्टिस्नेक भेनम औषधिको प्रयोग गरिन्छ । २० देखि ४० भाइलसम्म भेनको प्रयोग गर्नुपर्ने विज्ञहरू बताउँछन् । ‘केस र लक्षणअनुसार एन्टिस्नेक भेनम चलाउनुपर्छ । एक जनालाई ४० भाइलसम्म दिनुपर्छ,’ इपिडिमियोलोजी तथा सरुवा रोग नियन्त्रण महाशाखाका वरिष्ठ मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट डा. हेमन्त ओझा भन्छन्, ‘सबै बिरामीलाई भेनम दिनुपर्दैन ।’

सर्पले डसेपछि २४ घण्टासम्म चिकित्सकको निगरानीपछि औषधिको प्रयोग गरिने उनी बताउँछन् । ‘कतिपयलाई २४ घण्टापछि पनि लक्षण देखिन्छ । चिकित्सकले केस र लक्षण हेरेर औषधिको प्रयोग गर्ने हो,’ उनी भन्छन्, ‘आँखा उघार्न, मुख खोल्न नसकेमा, रक्तस्राव भएमा एन्टिस्नेक भेनम दिनुपर्छ ।’

घरेलु उपचारले ज्यान जान सक्छ

सर्पले डसेपछि घरेलु उपचारमा लाग्दा मृत्यु हुने गरेको पाइएको छ । ‘सर्पले डसेपछि धामीझाँक्री लगाउने गरेको पाइन्छ । यो गलत हो । यसले ज्यान जाने जोखिम हुन्छ,’ डा. ओझा भन्छन्, ‘सर्पले डसेको पार्टलाई टाइट पारेर बाँध्ने गरिन्छ । तर, यसो गर्दा रक्तसञ्चार रोकिन्छ । त्यसैले जतिसक्दो चाँडो सर्पदंश उपचार केन्द्रमा लैजानुपर्छ ।’

एक करोडको भेनम खरिद

इपिडिमियोलोजी तथा सरुवा रोग नियन्त्रण महाशाखाले वर्षमा १ करोड रुपैयाँबराबरको एन्टिस्नेक भेनम खरिद गर्ने गरेको छ । भेनमको प्रयोग तराईका जिल्लामा बढी गरिन्छ । भेनम घोडामा सर्पको विष प्रयोग गरेर बनाइन्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् २०३० सम्म सर्पदंशबाट हुने मृत्युदर ५० प्रतिशत घटाउने लक्ष्य लिएकाले सरकारले एन्टिस्नेक भेनम नि:शुल्क दिने गरेको छ ।

सर्पको टोकाइबाट बच्न औषधिको प्रयोगका साथै व्यक्ति आफैँ पनि सचेत हुनुपर्ने विज्ञहरू बताउँछन् । ‘खाना र प्रजनन्‌का लागि सर्प बाहिर निस्कन्छ । घरमा मुसा नहुने वातावरण बनाउनुपर्छ । घरनजिकै कुखुरा पनि राख्नु हुँदैन । मुसा र कुखुराको खोजीमा सर्प घरभित्र पस्छ,’ डा. ओझा भन्छन्, ‘रातको समयमा बाहिर निस्कँदा टर्च र लट्ठी लिएर हिँड्नुपर्छ ।’