किन चाहियो वर्गीय पक्षधरता बोकेको सौन्दर्य प्रतियोगिता ?

धनकुमारी सुनार

A+ A A-

गत साता ‘साैन्दर्य प्रतियोगिता : सशक्तिकरण कि वस्तुकरण ?’ शीर्षकमा आयोजित कार्यक्रममा सहभागी धना परियारले 'मलाई यी सुन्दरी महिलाहरूबाट बाँच्न गाह्राे भो' भन्दै अत्यन्त मार्मिक तर गम्भीर कुरा राखिन् । सुदूरपश्चिमको दलित युवा महिला धना तीन वर्षको उमेरमा आमा छाउ बस्दा गोठमा आगो लागेर आधाभन्दा बढी पोलिइन् ।

समाजबाट कथित् कुरूप भन्ने शरीर र अनुहारसहित अदम्य साहस र अठोट लिएर बाँच्नकै लागि संघर्ष गर्दैछिन् उनी । आफ्नो अर्धजलनमा परेको अनुहार र शरीरप्रति चरम अपमान र हिंसा महिलाबाटै बढी भएको उनको निचाेड छ ।

को सुन्दर र को असुन्दर भन्ने केही कथित् मान्यताहरू समाजमा स्थापित छन् । पश्चिमा र हिन्दु वर्णवादी समाजमा कथित् सुन्दर हुन गोरो छाला, अग्लो शरीर, लाम्चा आँखासहितका खसआर्य साैन्दर्य मानक स्थापित छन् । होचो कद, चिम्सा आँखा, कालो रङ सुन्दर हुँदैनन् भन्ने मान्यता खसआर्य साैन्दर्यको व्याख्याबाट ग्रसित छन् ।

सुन्दर र असुन्दर बुझाइ आफैँमा सापेक्षित भाष्य हो । सुन्दर मान्ने र नमान्ने व्यक्ति र समाजको आ-आफ्नै हेराइ र मापदण्डहरू छन् । तसर्थ एकपक्षीय रूपमा सुन्दरतालाई परिभाषित गर्ने तरिका नै गलत छ ।

अब कुराको थालनी गरौँ, साैन्दर्य प्रतियोगिता र यसको अन्तर्यमा लुकेको महिला शरीरको राजनीतिबाट । कथित् सुन्दरी प्रतियोगिताको इतिहास हेर्ने हो भने व्यवसायलाई प्रवर्द्धन गर्न समुद्री किनारमा हजारौँ जवान महिलाले स्वीमिङ कस्ट्युम लाएर परेड खेल्ने र वरिपरि जम्मा भएका पुरुषहरूले मनोरञ्जन गर्ने रहेको देखिन्छ । सन् १७८९ मै अमेरिकामा सुरु भएको सुन्दरी प्रतियोगतामा महिलाको उमेर १६ वर्ष, अविवाहित, गोरो रङ, कम्मर २५, उचाइ ५ फिट र तौल १०८ पाउण्ड हुनुपर्नेजस्ता मापदण्डहरूले महिलाको वस्तुकरण गरेको प्रस्ट हुन्छ ।

नेपालमा सन् १९९४ बाट ‘द हिडन ट्रेजर’ नामक संस्थाले कथित् सुन्दरी प्रतियोगिता सञ्चालन गर्दै आएको छ । जसले बर्सेनि नेपाल सुन्दरी, मिस युनिभर्स, मिस नेपाल अर्थजस्ता विभिन्न टाइटलको प्रतियोगिता गर्छ । विगत केही वर्षदेखि स-साना स्कुले नानीहरू, मिस, मिसेज, टिन, पूर्वाञ्चल, पश्चिमाञ्चल, जात र थरसहितका हजारौँ सुन्दरी छनोट भइसकेका छन् ।

सुन्दरताको परिभाषा आफैँमा व्यापक छ । कथित् सुन्दरी उत्पादन गर्ने दृष्टिकोण महिलामुक्तिविरोधी छ । महिलालाई कथित् सुन्दरी बनाई बजारमा बेच्ने अवधारणाले आमरूपमा महिलालाई भोग्य वस्तुको रूपमा स्थापित गर्छ ।

हरेक महिनाजसो कथित् सुन्दरी प्रतियोगितासहित फेसन शाेहरू गल्ली-गल्लीमा बग्रेल्ती हुन्छन् । जसका आडमा सीमित कम्पनी र त्यसका मालिकहरूले करोडौँ व्यापारसहितको मुनाफा कमाउने कार्य दिन दुई गुणा, रात चौगुणा वृद्धि भइरहेको छ । आगामी असार ४ गते २०२२ का लागि छनोट भएका २४ सुन्दरी प्रतियाेगी र आयोजक संस्था द हिडन ट्रेजरलाई लगानी गर्ने नेपालका सरकारी र गैरसरकारी गरी ठूला ३५ वटा संस्था छन् । नेपाल एयरलाइन्स, यती एयरलाइन्स, वाणिज्य बैंक, डाबर बाटिकाजस्ता मल्टिनेसनल कम्पनीहरूले समेत करोडौँ लगानी गर्दैछन् ।

महिलाको वस्तुकरण

विश्वका विभिन्न देशमा जस्तै नेपालमा पनि सुन्दरी प्रतियोगिताको विरोधमा संगठित र असंगठित थुप्रै आवाजहरू उठ्दै आएका छन । हालसालै आठ वर्षअघिकी एक सुन्दरी प्रतियोगीले आफू आयोजकबाट यौन हिंसामा परेको घटनाविवरण सामाजिक सञ्जालमार्फत बाहिर ल्याइन् । जसले साैन्दर्य प्रतियोगिताका आडमा भैरहेका यौनजन्य हिंसा र अन्य अपराधको अवस्थालाई थप पुष्टि गरेको छ ।

विगतमा मिस नेपालकी प्रतिस्पर्धी समृद्धि राई यस्ता प्रतियोगिताको अर्थ नभएको बताउँछिन् । यस्ता प्रतियोगिताले महिलाभित्रको वर्गीय पक्षधरता बोकेको उनकाे तर्क छ । सुन्दरी प्रतियोगिता शहरिया मध्यम वर्ग र इलिट महिलाहरूलाई कस्मेटिक र अन्य विज्ञापनका लागि प्रयोग गर्ने माध्यम भएको उनको भनाइ छ । यस्ता प्रतियोगिताले महिलाहरूको सशक्तिकरण गर्ने नाममा महिलामाथि थप शोषण गरेको उनी बताउँछिन् । उनका अनुसार कथित् सुन्दरीलाई कुनै पनि किशोरी वा महिलाले आदर्शकरण नगरून् भन्ने छ । बरु असाधारण मिहेनत गरेर आफ्नो क्षमता र त्यागबाट आएका महिलाहरू आदर्शका पात्र हुन सक्छन् ।

कतिपयले साैन्दर्य प्रतियोगिताले महिला सशक्तिकरण गर्छ भन्ने तर्क गरेको देखिन्छ । तर, आजसम्मका नेपाल सुन्दरीहरूले गर्दै आएको काम हेर्ने हो भने रटाइएका सामाजिक र अन्य विषयमा बोल्नु, फेसनअनुसार कपडा लगाई कपडाको विज्ञापन गर्नु, महँगो ब्रान्डको मेकअपका सामग्री प्रयोग गर्नु, उत्पादक कम्पनीकै राजदूत बन्नु, केही देश घुम्नु, कस्मेटिक्स प्रोडक्ट, गहनालगायत विज्ञापनमा देखिनु, टेलिभिजनमा कार्यक्रम चलाउनु आदि-इत्यादिबाहेक अरू केही गरेको देखिँदैन ।

महिला उत्पीडन र पितृसत्ताविरुद्धको आन्दोलनसँग मिस नेपालहरूको कुनै साइनो छैन । जो महिला आफू स्वयम् उपभोक्तावादको नियन्त्रणमा बाँधिन पुगेकी छ, उसले नेपाली महिलामाथि भइरहेको सामाजिक, आर्थिक र यौनजन्य हिंसाविरुद्ध कुनै परिणाममुखी काम गर्न सक्दैनन् । सुन्दरताको सार पक्षलाई ओझेलमा पारेर रूपलाई मात्र केन्द्रमा राखी बाहिरी आवरणको नापजाँच गरी व्यक्तिको मूल्याङ्कन गर्ने प्रतियोगिताले महिलाको सशक्तिकरण कदापि गर्न सक्दैन ।

महिला हिंसासँग जोडिएकाे कथित् सुन्दरी भाष्य

आजको दिनमा महिला हिंसा विश्वव्यापी र गम्भीर समस्या हो । पछिल्लो समय नेपालमा महिलामाथि हुने हिंसाको अवस्था डरलाग्दो छ । प्रहरीको तथ्याङ्कअनुसार ०७४ देखि ०७८ सालभित्र महिला र किशोरीमाथि १० हजार १ सय ३१ यौनहिंसाका घटना भएका छन् ।

प्रत्येक वर्ष २० प्रतिशतका दरले बलात्कारका घटना बढेको देखिन्छ । साइबर हिंसा, घरेलु अपराध र अनेक प्रकृतिका हिंसाका कारण महिलाहरू सामाजिक, आर्थिक जोखिममा छन् । नेपाली महिलामाथि हुने गरेका यस्ता अपराध र हिंसाका घटनामा मुकर्दशक भएर बस्ने सुन्दरी र मल्टिनेसनल कम्पनीहरूले कथित् सुन्दरी उत्पादन गर्न करौडौँ खर्चने गरेका छन् । कहिल्यै कुनै कस्मेटिक वा नाफामूलक मल्टिनेसनल कम्पनीले छाउपडी, दाइजोप्रथा र यौनहिंसा अन्त्य गर्ने कुनै कार्यक्रममा लगानी गरेका छन् ? महिलाको शिक्षा, स्वास्थ्य र आर्थिक सशक्तिकरणका लागि आफ्नो आम्दानीको केही अंश लगानी गरेका छन् ? उत्तर आउँछ- छैन ।

पुँजीवादले व्यक्ति स्वतन्त्रताको नाउँमा जे पनि गर्न छुट दिन्छ । यो अवधारणाले महिला सबैभन्दा बढी प्रताडित भएका छन् । व्यक्तिको स्वतन्त्रता र मानवअधिकारको कुरा गरेर महिलाको मानवतालाई बिक्रीमा राख्न मिल्छ ? निश्चित उमेर समूहका महिला र महँगा वस्त्र लगाएका युवतीहरू, जो बिरालोको चालमा दर्शक दिर्घाका अगाडि हिँड्छन्, प्रश्नहरूको बनिबनाउ उत्तर दिन्छन् र छनोट भएपछि अधिकांश गुमनाम हुन्छन् । श्रम गरी खाने र हुँदा खाने सर्वहारा महिलाको मुक्तिको सवालसँग कथित् सुन्दरी महिलाको कुनै नाता छैन ।

पुँजीवादले व्यक्ति स्वतन्त्रताको नाउँमा जे पनि गर्न छुट दिन्छ । यो अवधारणाले महिला सबैभन्दा बढी प्रताडित भएका छन् । व्यक्तिको स्वतन्त्रता र मानवअधिकारको कुरा गरेर महिलाको मानवतालाई बिक्रीमा राख्न मिल्छ ?

बजारमा जे बिक्छ, त्यसलाई बिक्री गरेर नाफा कमाउनु पुँजीवादको काम हो । महिलालाई जति सकिन्छ, सुन्दर बनाएर बेच्नु उपभोक्तावादी बजारको काम हो । कथित् सुन्दरी प्रतियोगिताको सुरुवात भएको अमेरिकामा वार्षिक १० करोडभन्दा बढी महिला हिंसामा पर्छन् । संसारकै शक्तिशाली र पुँजीवादको नाइके मुलुक भनेर प्रचारित अमेरिकामा किन हरेक दिन तीन अमेरिकी महिला आफ्नो प्रेमी र श्रीमान्‌बाट मारिन्छन् ? प्रत्येक तीनमध्ये एक अमेरिकी महिला गरिब छन् । उत्तर प्रस्ट छ- पुँजीवादी बजारका लागि महिला केवल बिकाउ वस्तु हुन्छन् ।

अन्त्यमा,

महिलालाई कथित् सुन्दर बन्ने र बनाउने नाफाखोरी जमात विश्वभरि नै छ । कस्मेटिक प्रशाधनको उत्पादन गर्ने मल्टिनेसनल कम्पनीहरूले वार्षिक १ दशमलव ७ खर्ब आम्दानी गर्छन् । दक्षिण एसियामा जापानबाट मात्रै ८२ दशमलव १ प्रतिशत साैन्दर्य प्रशाधन आयात हुन्छ भने नेपालमा बर्सेनि ६ अर्ब खपत हुन्छ । जसले महिला र किशोरीलाई फेरि पनि साजसज्जामा रमाउन सिकाउँछ र पुरुष रिझाउने वस्तुमा रूपान्तरण गर्छ ।

एक्काइसौँ शताब्दीका महिला पुरुषसरह बौद्धिकता र ज्ञानको क्षेत्रमा अब्बल छन् । तसर्थ शरीरको नापजाँच र वस्तुकरण हुने यस्ता प्रतियोगिताले महिलाको वास्तविक क्षमताको मापन हुन सक्दैन । फरक-फरक क्षमता र स्वरूप भएका महिलाहरूबीच हिँडाइ र बोलाइको प्रतिस्पर्धा गरेर कोही उत्कृष्ट र कोही निम्न भन्ने छनोट प्रक्रिया नै गलत छ ।

सुन्दरताको परिभाषा आफैँमा व्यापक छ । कथित् सुन्दरी उत्पादन गर्ने दृष्टिकोण महिलामुक्तिविरोधी छ । महिलालाई कथित् सुन्दरी बनाई बजारमा बेच्ने अवधारणाले आमरूपमा महिलालाई भोग्य वस्तुको रूपमा स्थापित गर्छ । जसले अन्ततः महिलामाथि हुने सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक अत्याचार र हिंसाको वृद्धिमा सहयोग पुर्‍याउँछ । पुँजीवादी व्यवस्थामा महिलालाई चरम् उत्पीडन र हिंसा गर्ने यस्ता प्रतियोगिता बन्द हुनुपर्छ । कथित् सुन्दरी प्रतियोगिताविरुद्ध निरन्तर बहस जारी छ । आजको महिलामुक्तिका प्रश्नहरू के के हुन् ? त्यसतर्फ गहन बहस हुन जरुरी छ ।

युवापुस्ताले महिला स्वतन्त्रता भनेको यौनिक स्वतन्त्रता र व्यक्तिवादमा सीमित गर्न खोज्दैछ । सम्मानित र स्वायत्त महिला जीवनका लागि सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक सबै कुरा आवश्यक छन् । तर, व्यक्तिकेन्द्रित बजारले महिलाका मूल मुद्दालाई विभिन्न नाममा विषयान्तर गर्दै महिलाको वस्तुकरण गरेको छ । र, महिला मुद्दा व्यक्तिका निजी समस्याजस्तो गरी समग्र मुक्तिको कुरालाई ओझेलमा पारिने षड्यन्त्र गर्छ । तसर्थ महिलालाई कथित् सुन्दरी बन्ने, बनाउने कारखाना र अवधारणा नै खारेजलायक छ । आजको युगमा महिलामाथि हुने तमाम अन्याय र अत्याचारविरुद्ध संगठित हुँदै महिलाको समग्र मुक्तिका लागि क्रान्तिकारी आन्दोलन जरुरी छ ।

धनकुमारी सुनारका अन्य लेख पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहाेस् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असार ३, २०७९ १५:१०