स्वतन्त्र राजनीतिको नौटङ्‌की !

A+ A A-

देशमा २०७९ वैशाख ३० गते सम्पन्न स्थानीय तहको निर्वाचनबाट केही स्वतन्त्र व्यक्तिहरूले चुनाव जितेपछि राजनीति अस्वाभाविक ढंगले गर्माएको छ । अर्काे शब्दमा चियाको कपमा तुफान सिर्जना भएको छ । काठमाडौं, धरान र धनगढीको चुनावबाट हौसिएका केही व्यक्तिहरूले मितिसमेत नतोकिएको आगामी संसदीय चुनावका लागि स्वतन्त्र उम्मेदवारी घोषणा गरिसकेका छन् । कतिपय व्यक्तिले आफू संगठित पार्टीबाट अलग भएर पनि स्वतन्त्र उम्मेदवारी दिएका छन् । राजनीतिमा दर्शन, सिद्धान्त, विचार, नीति, कार्यक्रम, संगठन आदि गौण र व्यक्तिगत चर्चालाई केन्द्रमा राख्ने विचित्रको अवस्था सिर्जना भएको छ । अहिलेको राजनीति बुझ्नका लागि कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्यालले लेखेको ‘नैतिक दृष्टान्त’ कविताको यो पंक्ति पनि बुझ्नुपर्छ:

छोटो बढ्यो भने ज्यादा फुर्ती ढाँचा बढाउँछ,
उर्लंदो खहरे हेर कत्तिको गडगडाउँछ ।

जतिसुकै गडगडाए पनि खहरे खोला आफैँ नदी वा समुद्र होइन । केही स्वतन्त्र उम्मेदवारले चुनाव जितेपछि यसरी प्रचार गरिएको छ कि राजनीतिको अन्तिम सत्य नै यही हो । काठमाडौंको राजनीति क्षणिक उत्तेजनामा रमाउने खालको छ भन्ने कुरा यसभन्दा अगाडिका धेरै निर्वाचनहरूले पुष्टि गरेका छन् । स्वतन्त्र व्यक्तिलाई महानगर प्रमुख जिताएको काठमाडौंले २०७० सालको चुनावमा ८० प्रतिशत भोट राजतन्त्रको पक्षमा राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी नेपाललाई दिएको थियो । काठमाडौंले परिवर्तनलाई मात्रै भोट हाल्छ भन्ने कुरा २०७० सालमा पूरै खण्डित भएको थियो ।

अस्थिर राजनीतिक चरित्रको कारणले दीर्घकालीन रूपमा काठमाडौंको बदनाम हुने निश्चित छ । आर्थिक, भौतिक, सामाजिक तथा शैक्षिक विकास आदिमा अब्बल रहेको काठमाडौंले राजनीतिक रूपमा बारम्बार निकै फितलो प्रदर्शन गर्ने गरेको छ । दोस्रो संविधानसभाको चुनावमा राजतन्त्रको पक्षमा मत जाहेर गरेर आफ्नो खुट्टामा आफैँले बञ्चरो हानेको उदाहरण देशका सामु छर्लङ्ग छ ।

सामान्यतया खहरे खोला नदीमा पुगेर मिसिन्छ भन्ने हेक्का राख्ने गरिँदैन, तर खहरे खोलाको अन्तिम गन्तव्य भनेकै नदीमा पुगेर मिसिनु हो । अहिलेका स्वतन्त्र व्यक्तिहरू राजनीतिमा लामो समयसम्म स्वतन्त्र रहन सक्दैनन् । किनभने राजनीति स्वतन्त्र रहन सक्ने विषय नै होइन । अहिले देखिएका स्वतन्त्र व्यक्तिहरू कोही हराउँदै जान्छन्, कोही राजनीतिक दलसँग जोडिन्छन् । यो सत्यलाई स्वीकार गर्न नसक्ने मान्छेलाई राजनीति बुझाउन गाह्रो पर्छ । राजनीतिशास्त्र एउटा विज्ञान पनि भएको हुनाले यसले आफ्नो लय समात्नेछ । राजनीतिमा देखिएको वर्तमान चरित्रबारेमा यहाँ चर्चा गर्न खोजिएको छ ।

रक्सीले तिर्खा कसरी मेटिन्छ ?

सामाजिक, व्यावसायिक, पारिवारिक आदि तनाव भएको बेला मान्छेले रक्सी खान थालेको हामी धेरैलाई थाहा छ । रक्सी मानसिक तनावको सही समाधान होइन । जुन समस्या हो, त्यो समस्याको सही पहिचान गरेपछि मात्रै समाधान निस्कन्छ । तर, समस्यालाई विषयान्तर गरेर रक्सी खाने बानीले समस्या समाधान नहुने मात्रै होइन, नयाँ र जटिल समस्याको सिर्जना पनि हुन्छ । स्थानीय चुनावमा तीन जना प्रमुखहरूले जितेको १५ दिन नबित्दै दर्जन चर्चित स्वतन्त्र व्यक्तिहरूले राजनीतिक नशाकै तालमा संसदीय निर्वाचनमा उम्मेदवारी घोषणा गरेका छन् । चुनावमा उम्मेदवारी घोषणा गर्नु संवैधानिक अधिकार हो । तर, जुन समस्या समाधान गर्नका लागि उनीहरूले आफ्नो जित हुने दाबी गरिरहेका छन् । यदि उनीहरूले त्यसरी जितेमा समस्या समाधान हुने होइन, झनै बल्झिने निश्चित छ ।

राजनीतिमा स्वतन्त्र उम्मेदवारहरूले प्रचार गरेजस्तो छिट्टै लाग्ने र छिट्टै समाधान हुने कुनै औषधि संसारमा भेटिएको छैन । राजनीति भनेको समाजका सबै व्यक्ति, समुदाय र तहलाई प्रभावित पार्ने संस्थागत अभियान र उच्चस्तरीय संरचना हो । समाजमा राजनीतिको प्रक्रिया निकै जटिल र संवेदनशील हुन्छ । रक्सी मादक पदार्थ भएको हुनाले छिट्टै लागे पनि राजनीति कुनै मादक पदार्थ नभएको हुनाले यसले रक्सीले जसरी छिटो परिणाम दिँदैन ।

अहिले देखिएका स्वतन्त्र व्यक्तिहरू भनेका खहरे खोला हुन् । खहरे खोलाको अन्तिम गन्तव्य भनेकै नदीमा पुगेर मिसिनु हो । अहिलेका स्वतन्त्र व्यक्तिहरू राजनीतिमा लामो समयसम्म स्वतन्त्र रहन सक्दैनन् । किनभने राजनीति स्वतन्त्र रहन सक्ने विषय नै होइन ।

रक्सीलाई पचाउने क्रममा कलेजोले धेरै कष्ट सहनुपर्दछ । रक्सीले तुरुन्तै मादकता दिने हुनाले मान्छेहरू रक्सी खाने गर्छन् । सामान्य रूपमा हेर्दा रक्सी र पानी उस्तै देखिन्छ । तर, ती दुई पदार्थको गुणमा धेरै फरक छ । पानीले शरीरमा फाइदैफाइदा गर्छ भने रक्सीले घाटैघाटा । पानीले मादकता दिएन भनेर रक्सी खान थालियो भने त्यसले धेरै ठूलो हानि हुने निश्चित छ । सामाजिक सम्भावना भएका व्यक्तिहरूले विचारविहीन राजनीतिको रक्सी पिउने जुन भुल गर्दैछन्, त्यसले दीर्घकालीन रूपमा तिनीहरू र समाजलाई पनि हानि गर्नेछ । राजनीतिक दलको विरोध गर्ने नाममा बौद्धिक भनिने धेरै व्यक्तिहरू जसरी सिद्धान्तहीन तरिकाले प्रस्तुत भइरहेका छन्, यो निकै खतरनाक प्रवृत्ति हो ।

राजनीतिमा दर्शन, सिद्धान्त, विचार, संगठन, उद्देश्य, नीति र कार्यक्रम हुने गर्दछन् । राजनीति जन्मेकै दर्शन, सिद्धान्त र विचारका आधारमा हो । अहिले राजनीतिलाई जुन ढंगले प्रदूषित बनाइएको छ, यसले समाजमा हानि गर्ने खतरा त्यत्तिकै देखिएको छ । पञ्चायती व्यवस्थामा बहुदलीय अभ्यास खोसिए पनि नेपालमा बहुदलीय व्यवस्थाको अभ्यास भएको ७० वर्ष पुगेको छ । पञ्चायती व्यवस्थामा पनि राजनीतिक पार्टीहरूले आन्तरिक प्रजातान्त्रिक अभ्यास निरन्तर गरिरहेका थिए । राजनीतिक दलका विरुद्धमा जुन व्यक्तिहरूले निर्दलीयताको घोडा कुदाउने प्रयत्न गर्दैछन्, बाटो धेरै अप्ठ्यारो भएको हुनाले तिनीहरू धेरै टाढा जान सक्ने छैनन् ।

स्वतन्त्रको नाममा पुरुषवादी हैकम

स्थानीय तहमा स्वतन्त्र व्यक्तिहरूले निर्वाचन जित्दा पुरुषवादी हैकमले टाउको उठाएको छ । राजनीतिक दलहरूले अध्यक्ष वा उपाध्यक्षमध्ये एक जना महिला अनिवार्य उठाउनुपर्ने संवैधानिक बाध्यता छ । पार्टीको प्यानलमा पुरुष, महिला, दलित महिला मिलाएर उठाउनुपर्ने हुन्छ । त्यो बाध्यता स्वतन्त्र उठ्नेहरूलाई लागु हुने व्यवस्था राख्न सम्भव हुँदैन । समाजमा रहेका टाठाबाठा पुरुषहरू स्वतन्त्र उठेर राजनीतिक प्रणालीमाथि प्रहार गर्ने जुन तरिका अपनाउन खोजिएको छ, यसले पञ्चायती शैलीमा पुरुषवादी हैकमलाई थप स्थापित गराउने खतरा बढेको छ । स्वतन्त्रहरूको नसामा डुबेका मान्छेहरूले पुरुषवादी हैकम स्थापित हुँदै गरेको कुरा थाहै पाएका छैनन् ।

नेपाली समाजमा पुरुषवादी हैकम स्वतन्त्र निर्वाचनमा पुरुषहरूको उम्मेदवारीले पनि छरपस्ट पारिदिएको छ । महिलाहरूले स्वतन्त्र उम्मेदवारी किन दिइरहेका छैनन् ? कथित् स्वतन्त्र उम्मेदवारी टाठाबाठा र सम्पन्नशाली पुरुषहरूको कब्जामा गएको छ । पञ्चायती व्यवस्थाको स्थानीय चुनावमा जसरी शक्तिशाली पुरुषहरूको हैकम चल्ने गरेको थियो, अहिले देखा परेको स्वतन्त्र व्यक्तिहरूको रवाफ, हैकम, तरिका हेर्दा समाजमा त्यस्तै वर्गको पुनरुत्थान हुने खतरा देखिएको छ । पुरुषवादी हैकमलाई रोक्नका लागि पनि स्वतन्त्र उम्मेदवारीलाई प्रोत्साहन गर्न हुँदैन भन्ने कुरा राजनीतिमा सुझबुझ भएका व्यक्तिहरूले बुझ्नुपर्दछ ।

देशभर स्वतन्त्रबाट जितेका ७ प्रमुख, ७ अध्यक्ष सबै पुरुषहरू मात्रै छन् । वडाअध्यक्ष जितेका १ सय ३७ मध्ये १ सय ३४ जना पुरुष र ३ जना मात्रै महिला छन् । यदि स्वतन्त्रहरूलाई यही तरिकाले बढावा दिँदै जाने हो भने महिला, दलितहरूको प्रतिनिधित्वको कुनै मतलब नहुने अवस्था आउने निश्चित छ । स्वतन्त्र रूपमा देशभर १ सय १७ पुरुषहरूले वडा सदस्य जित्दा दुई जना मात्रै महिलाले सदस्यमा चुनाव जितेको देखिन्छ ।

जसले स्थानीय चुनावमा स्वतन्त्र उम्मेदवार हुनुपर्छ भनिरहेका छन्, तिनीहरूले पञ्चायतकालीन पुरुषवादी हैकमको वकालत गरिरहेका छन् । स्थानीय चुनावमा दलीय प्रतिनिधित्व भएकै हुनाले स्थानीय तहमा महिलाहरूको हस्तक्षेपकारी उपस्थिति भएको हो । केही व्यक्तिहरूले माग गरेको जस्तै स्वतन्त्र व्यक्तिहरूलाई मात्रै चुनावमा भाग लिन दिने हो भने पुरुषवादी हैकम, पैसा, गुण्डागर्दी आदि कारणले महिलाहरूको उपस्थिति १० प्रतिशत पुग्न पनि सक्ने छैन ।

समाजमा पराजित हुँदै गरेको पितृसत्तालाई स्थापित गर्नका लागि ठूलो तप्का लागेको छ । मिडियाहरूले पनि त्यही पितृसत्तालाई बढावा हुने गरी प्रचारप्रसार गरिरहेका देखिन्छन् । यसले दीर्घकालीन रूपमा समाजलाई असर गर्नेछ । स्थानीय निर्वाचनमा जुन ढंगले महिलाहरूको उपस्थिति बढिरहेको छ, यो निकै उत्साहजनक छ । महिलाको क्षमता विकासमा ध्यान पुर्‍याउने काम राजनीतिक दलहरूको हो । कथित् नागरिक समाजले विवेक गुमाएको अवस्थामा पनि स्वतन्त्र भनिने व्यक्तिहरूको हातमा स्थानीय सत्ता छोड्ने गल्ती राजनीतिक दलहरूले गर्नु हुँदैन । स्थानीय सरकार महिला र दलितहरूले शासन अभ्यासमा भाग लिने संवैधानिक ग्यारेन्टी गरिएका संरचनाहरू हुन्, तिनलाई स्वतन्त्रहरूको हैकमलाई छोडेर भत्किन दिनुहुँदैन ।

स्वतन्त्रहरूको उद्देश्य के हो ?

स्वतन्त्र अगुवाहरूलाई एउटा ठूलो भ्रम पैदा भएको छ कि राजनीतिक दलले गर्न नसकेका सबै काम गर्न सकिन्छ । संगठित सत्ता ढाल्नका लागि अर्काे अनुशासित र संगठित शक्ति चाहिन्छ भन्ने कुरा तिनीहरूले भुलिरहेका छन् । स्थानीय चुनावको अर्काे वास्तविकता के हो भने सीमित स्वतन्त्र व्यक्तिहरूले स्थानीय तहको चुनावमा जित्दा हजारौँ स्वतन्त्र उम्मेदवारहरू पराजित मात्रै भएका छैनन्, उनीहरूको जमानतसमेत जफत भएको छ । त्यसैले स्वतन्त्र उम्मेदवारी दिने बाढी आए पनि तिनीहरूले धेरै सफलता हासिल गर्न सकेका छैनन् । उनीहरूले गैरराजनीतिक तरिकाले टाउको उठाउन खोजिरहेका छन् ।

सामान्य रूपमा हेर्दा स्वतन्त्रहरूको उद्देश्य राजनीतिक दलहरूमाथिको वितृष्णाबाट फाइदा उठाएर व्यक्तिगत चर्चा र सुविधाको लाभ लिनु हो । राजनीतिक दलहरूमाथि गालीगलौजको घोडा चढेर लामो सवार गर्न सम्भव छैन । राजनीतिक दल सुध्रिने भनेको आन्तरिक शुद्धिकरण तथा आफ्ना सही नीति र कार्यक्रम जनतामा लागू गर्ने र पार्टीगत प्रतिस्पर्धाबाट हो ।

गम्भीर विचारणीय प्रश्न के हो भने राष्ट्रिय राजनीतिबाट कोही पनि अछुतो रहन सक्दैन । देशव्यापी विरोधका बावजुद संसद्‌बाट एमसीसी परियोजना पारित भयो । त्यस विषयमा स्वतन्त्र भनिएका अभियन्ताहरूको धारणा के हो ? भारतले सीमा मिचिरहेको छ । स्वतन्त्रहरूको धारणा के हो ? देशले एक चीन नीति अख्तियार गरेको छ । स्वतन्त्रहरूको धारणा के हो ? नेपालले असंलग्न परराष्ट्र नीतिको बर्खिलाप हुने गरी कैयौँ कदम उठाउन खोजेको छ । यसबारे धारणा के हो ? आफ्ना हजारौँ मतदाताहरूलाई तिनीहरूले बुझाउनुपर्छ कि पर्दैन ? तर, उनीहरूले यस विषयमा कुनै धारणा दिन सकेको देखिँदैन । किनभने तिनीहरूले त्यो हैसियत राख्ने गर्दैनन् । राष्ट्रिय राजनीतिका महत्त्वपूर्ण प्रश्नहरूमा मौन बस्नेहरू सही रूपमा जनप्रतिनिधि हुन सक्दैनन् ।

राजनीतिक पार्टीको नेताको रूप धारणा गरेका व्यक्तिहरू स्वतन्त्र उम्मेदवारी घोषणा गर्दै हिँडेका छन् । तिनीहरू आफैँ विघटित अवस्थामा पुगेका छन् । पार्टी खोलेर टिक्न नसकेका व्यक्तिहरू स्वतन्त्र बन्दै चुनावमा जानु कलाहीन नाटकबाहेक केही हुन सक्दैन ।

राजनीतिक दलहरूले राष्ट्रिय राजनीतिका मुद्दाहरू लगेर जनताको बीचमा जाने गर्छन् । ती मुद्दाहरूको जवाफदेही राजनीतिक दलहरू हुने गर्छन् । स्वतन्त्र व्यक्तिहरूको आफ्नो कुनै विचार, सिद्धान्त, नीति, उद्देश्य, कार्यक्रम र संगठन नहुने तथा राष्ट्रिय राजनीतिका विषयमा जवाफदेही पनि हुन नपर्ने अवस्थाले स्वतन्त्र व्यक्तिहरूले समाजलाई पूरै विचारविहीन अवस्थामा धकेल्ने खतरा छ । समाजलाई विचारविहीन अवस्थामा लैजानु भनेको समाजलाई अराजकताको भूमरीमा फसाउनु हो । राजनीतिक दलहरूले गलत विचार लिएका छन् भने सही विचारले त्यसलाई परास्त गर्नुपर्ने आवश्यकता हुन्छ । राजनीतिक दलका गलत नीति र विचारहरूका विरुद्धमा उठेको जनमत अराजकतातिर धकेलियो भने त्यसले समाजलाई नकारात्मकतातिर लैजान्छ । स्वतन्त्रहरूले कुनै दर्शन, विचार, सिद्धान्त, उद्देश्य, नीति र कार्यक्रम लिएर राजनीति गरेको पनि देखिँदैन र त्यो उनीहरूले गर्न पनि सक्दैनन् । त्यो काम तिनीहरूको क्षमताभन्दा धेरै बाहिरको कुरा हो ।

गाडा अगाडि, गोरु पछाडि

अबको विकल्प स्वतन्त्र राजनीति भन्दै राजनीतिक दलहरूको भण्डाफोर गर्ने क्रम निकै बढेको छ । निश्चय पनि राजनीतिक दलहरूले लिएका गलत नीतिहरूका विरुद्धमा भण्डाफोर गर्नुपर्ने आवश्यकता हुन्छ । राजनीतिक दलहरूलाई गलत नीति त्याग्नका लागि दबाब दिने काम नागरिकहरूको हो । तर, स्वतन्त्र व्यक्तिहरूले आफैँ शासन गर्न खोज्नु खतरनाक पक्ष हो ।

राजनीतिलाई ‘गाडा अगाडि, गोरु पछाडि’ बनाएर सञ्चालन गर्न खोजिएको छ । गोरुले गाडालाई तान्ने हो । तर, केही व्यक्तिहरूले गाडा अगाडि लगाएर गोरु तान्ने प्रयत्न गरिरहेका छन् । एउटा गाडा गुडाउने त निश्चित सिद्धान्त हुन्छ भने राजनीति हिँडाउनका लागि सिद्धान्त केही होइन भन्ने दृष्टिकोण कति खतरनाक छ ? बुझ्न सकिन्छ र बुझ्नुपर्छ ।

माओवादीले २०६४ र २०७० मा केही गैरराजनीतिक व्यक्तिहरूलाई सांसद बनाएको थियो । तर, त्यसले संसद् र माओवादीलाई कुनै परिणाम दिएको थिएन । विगतमा प्रधानन्यायाधीशले प्रधानमन्त्री र सचिवहरूले मन्त्रीको रूपमा काम गरेपछि अन्य प्रधानन्यायाधीशले पनि कार्यकारी प्रमुख र सचिवहरूले मन्त्रीको कुर्सी ताकेको चर्चा हुने गरेको थियो । केही अवकाश लिएका सचिवहरूले त राजनीतिमा इन्ट्री गर्नका लागि निकै प्रयत्न गरिरहेका छन् ।

राजनीतिक दल भनेका राष्ट्रिय एकताका सूत्रधारसमेत हुन् । तिनीहरूले लाखौँ जनतालाई संगठित गरेका हुन्छन् भने आफ्ना दर्शन, सिद्धान्त, विचार र घोषणापत्रहरू आमजनताको बीचमा लैजाने गर्दछन् । मेचीदेखि महाकालीसम्मका जनतालाई एकताको मालामा जोडेका हुन्छन् । अहिलेको सन्दर्भमा राजनीतिक दल मात्रै यस्ता शक्तिको रूपमा छन्, जसले राष्ट्रिय एकतालाई मजबुत र बलियो बनाउन सक्छन् ।

स्वतन्त्रको नाममा कुनै एक जना व्यक्तिले देशका करोडौँ जनतालाई राष्ट्रिय एकताको सूत्रमा बाँध्न सक्दैन । केही स्वतन्त्र व्यक्तिहरूले आफू चर्चामा आउनका लागि विभिन्न तरिका अपनाएको छर्लङ्ग देखिएको छ । एउटै व्यक्तिले राष्ट्रिय झण्डा ओढेको छ, उही व्यक्ति अध्यात्मवादी बनेको छ, उही व्यक्ति भौतिकवादी बनेको छ, उही व्यक्ति राजावादीहरूका एजेण्डालाई पनि सही भनेको छ, उही व्यक्ति गणतन्त्रवादी पनि बनेको छ । राजनीतिमा कोही पनि सबैको हुन सक्दैन ।

बहुदलीय व्यवस्थामा राजनीतिक पक्षधरता महत्त्वपूर्ण हुन्छ । नेपालमा राजनीतिक पार्टीको रूपमा होस् वा स्वतन्त्रको रूपमा, अस्थिरता, कुण्ठा, विचारविहीन र गलत राजनीति अवलम्बन गरेको हुनाले वैकल्पिक भनिएको राजनीतिले अवसानको बाटो लिने निश्चित छ । राजनीतिक पार्टीको नेताको रूप धारणा गरेका व्यक्तिहरू स्वतन्त्र उम्मेदवारी घोषणा गर्दै हिँडेका छन् । तिनीहरू आफैँ विघटित अवस्थामा पुगेका छन् । पार्टी खोलेर टिक्न नसकेका व्यक्तिहरू स्वतन्त्र बन्दै चुनावमा जानु कलाहीन नाटकबाहेक केही हुन सक्दैन ।

नागरिक समाजले राजनीतिक पार्टीले गलत बाटो लिन खोजेको अवस्थामा खबरदारी गर्ने, विरोध गर्ने, भण्डाफोर गर्ने काम गर्नुपर्छ । तर, आफैँ अग्रसर भएर शासन गर्छु भन्ने सोचाइ राख्ने हो भने योभन्दा अप्राकृतिक, भ्रष्ट, अनैतिक सोचाइ अरु हुन सक्दैन । यसले समाजमा सकारात्मक योगदान दिन सक्ने छैन । बरु समाजलाई अराजनीतिक गतिविधि र अराजकतातर्फ धकेल्नेछ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, जेठ ३१, २०७९ ०७:१९