विभेद र हिंसाको समाजशास्त्रीय चिन्तन

A+ A A-

सन् १९७१ को अक्टोबर महिनाको एउटा साँझ संसारका त्यसबेलाका प्रसिद्ध चिन्तक र दार्शनिकद्वय मिशेल फुको र नोम चोम्स्की नेदरल्यान्डको आइन्थोभन शहरमा एउटा बहसमा जुटेका थिए । आइन्थोभन युनिभर्सिटी अफ टेक्नोलोजीमा आयोजित उक्त बहसको विषय थियो- आफ्नो अनुभवबाट हासिल वा बाह्य प्रभावबाहेक मानिससँग विशेष प्राकृतिक गुण हुन सम्भव छ ? यही प्रश्नलाई सरल शब्दमा भन्नुपर्दा- मानिस प्रकृतिको उपज हो या संस्कृतिको ?

बहसमा चोम्स्कीको जोड व्यक्तिको सम्भावनाका बारेमा थियो । उनले भने, 'समाजका लागि निश्चित मूल्यमान्यता चाहिन्छ । सिर्जनशीलता, स्वतन्त्र चिन्तन र वैज्ञानिक खोजहरूलाई प्रश्रय दिने समाजको निर्माणका लागि समाज विज्ञान सहयोगी हुनुपर्छ । यो सबका लागि व्यक्तिको भूमिका ठूलो हुन्छ ।'

चोम्स्की समग्रमा असल समाजको निर्माणका लागि समाज विज्ञानको महत्त्वपूर्ण भूमिका देख्थे र समाज विज्ञानको प्रभावकारितामा व्यक्तिको ।

फुको पनि व्यक्तिको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुनुपर्छ भन्ने मत राख्थे । तर, संरचना र व्यक्तिको बुझाइमा उनको मत चोम्स्कीको भन्दा फरक थियो । फुकोको विचारमा आधुनिक समाजका मुख्य समस्या असल मूल्यमान्यताको अभाव होइन, मूल्यमान्यता स्वयम् हुन् । समाजको संरचना र त्यसभित्रका संस्थाले निर्माण गरेका मूल्यमान्यताले मानिसको सिर्जनशीलता र सम्भावनालाई खुम्च्याएका छन् । यी मूल्यमान्यताको स्थापना र विकासमा समाज विज्ञान पनि जिम्मेवार छन् । त्यसैले, समाज विज्ञानको वास्तविक जिम्मेवारी संस्था र पद्धतिले व्यक्तिमा पार्ने प्रभावको आलोचनात्मक विवेचना गर्ने हो ।

त्यो एक ऐतिहासिक बहस थियो । फोन्स एल्डर्स नामका डच दार्शनिकले आयोजना गरेको उक्त बहस आज पनि संसारभर दर्शनशास्त्र र समाज विज्ञानमा चासो राख्नेहरूका लागि एक महत्त्वपूर्ण अध्ययन सामग्री मानिन्छ ।

चोम्स्की र फुकोबीचको त्यस दिनको बहस किन पनि महत्त्वपूर्ण छ भने उक्त बहस दर्शनशास्त्रमा मात्र नभएर दैनिक जीवनमा पनि हामीलाई घोचिरहने एउटा प्रश्नसँग जोडिएको छ । त्यो प्रश्न हो- व्यक्ति ठूलो कि संरचना ? यस प्रश्नसँग जोडिएका दर्जनौँ प्रश्नहरू होलान्- व्यक्तिका सम्भावना के हुन् ? सीमितता के हुन् ? संरचना र प्रणालीले उपलब्ध गराउने अवसर र यिनीहरूले खडा गर्ने सीमितता केके हुन् ?

केही मानिसले सकारात्मक सोच राख्दैमा जात व्यवस्था र विभेद हराएर जाने होइन । शिक्षा र चेतनाले मात्र संरचनागत विभेदको अन्त्य हुँदैन । जात व्यवस्थाको अन्त्यका लागि गम्भीर पुनर्संरचना चाहिन्छ, जसमा आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक तीनै पक्ष समेटिनुपर्छ ।

उन्नाइसौँ शताब्दीको उत्तरार्द्धदेखि र बीसौँ शताब्दीको पूर्वार्द्धसम्म पाश्चात्य बौद्धिक परम्परामा संरचनावादको ठूलो बोलवाला थियो । प्राकृतिक विज्ञानमा चार्ल्स डार्बिन, भाषाशास्त्रमा फर्डिनन्ड ड ससुअर, राजनीतिक दर्शनशास्त्रमा कार्ल मार्क्स, मानवशास्त्रमा क्लाउड लेभी-स्ट्राउस आदि सबै संरचनालाई सर्वेसर्वा मान्थे । उनीहरूको चिन्तनमा व्यक्तिको औचित्य संरचनाको एक अंश हुनुमा सीमित हुन्छ । संरचना बनाउन वा त्यसलाई भत्काएर नयाँ संरचना निर्माण गर्न व्यक्तिको भूमिका अवश्य हुन्छ । तर, व्यक्ति संरचनाबाट स्वाधीन रहन सक्दैन ।

डार्बिन भन्छन्, 'हरेक चरासँग केही न केही अरूभन्दा फरक विशेषता हुन्छ । तर, त्यो विशेषताको अर्थ उक्त चराको जैविक संरचनाभित्र नै सम्भव भएको हुन्छ । त्यो विशेषताको विस्तार र विकास पनि चरा जातिको जैविक संरचनाभित्र सीमित हुन्छ ।'

उनले थप यो पनि भने कि विभिन्न जातिहरूले प्रकृतिको सीमितताका बीच एकअर्कासँगको प्रतिस्पर्धाबाट आफ्नो अस्तित्वलाई सम्भव बनाएका हुन्छन् ।

यसै सन्दर्भमा लेभी-स्ट्राउसको मत छ, 'व्यक्ति सामाजिक संरचनाको सदस्य मात्र हो ।' उनले मिथकहरूको विस्तृत अध्ययन गरे र भने, 'मिथकहरू मानिसको सामाजिक संरचनाका प्रतिबिम्ब हुन् । व्यक्तिको अस्तित्व सामाजिक संरचनाभित्र उसको स्थानबाट सम्भव भएको हुन्छ, जसलाई उसले मिथकका जटिलताहरूबाट आत्मसात् गर्छ ।'

ससुअर भन्छन्, 'एउटा शब्दले अर्थ पूर्ण हुन्न, त्यसलाई अरू शब्दहरू पनि चाहिन्छ । रातो त्यसबेलामा मात्र अर्थपूर्ण हुन्छ, जब कालो, हरियो, सेतो वा पहेँलो अस्तित्वमा हुन्छन् ।' शब्दको आफ्नै अर्थ नहुने र अरू शब्दहरूसँगको सन्दर्भबाट मात्र अर्थ निर्माण हुने ससुअरको दृष्टिकोणले पाश्चात्य बौद्धिक परम्परालाई ठूलो आधार प्रदान गरेको थियो ।

बीसौँ शताब्दी टेक्न नपाउँदै संरचनावादको एकछत्र बोलवाला कमजोर भइसकेको थियो । तर, त्यसको चर्चा पछि कुनै दिनका लागि । आज कुरा गरौँ, संरचनावाद र यसले नचिनेको व्यक्तिका बारे ।

प्रसिद्ध फ्रेन्च समाजशास्त्री एमिल डुर्क्यमले भनेका छन्, 'सामाजिक वास्तविकता व्यक्तिविशेषभन्दा बाहिर हुन्छन्, तर तिनीहरूले हरेक व्यक्तिलाई नियन्त्रण गर्ने काम गरिरहेका हुन्छन् । अर्थात्, हामीले अभ्यास गर्ने मूल्यमान्या, संस्कार, रीति हामी आफैँले निर्माण गरेको होइन । तर, तिनको पालन गर्न हामी बाध्य हुन्छौँ । चाडपर्व हामीले बनाएका होइनौँ, तर हामी मान्छौँ । हाम्रा जन्म तथा मृत्यु संस्कार हामी पृथ्वीमा आउँदा पनि थिए र जाँदा पनि रहनेछन् । हामी तिनीहरूलाई अभ्यास गर्छौं र पछिल्लो पुस्तालाई छोडेर जान्छौँ ।'

डुर्क्यमको समाजशास्त्रमा हरेक सामाजिक-सांस्कृतिक अभ्यास, चालचलनको विश्लेषण सामाजिक संरचनासँग जोडिएको त्यसको अर्थ केलाउनमा केन्द्रित हुन्छ ।

दर्शनका रूपमा संरचनावाद रमाइलो दृष्टिकोण हो । हीरा र कोइला बन्ने आधारभूत एकाइ पनि वास्तवमा समान हुन् । ती एकाइहरू जसरी फरकफरक ढङ्गले एकअर्कासँग जोडिन्छन्, त्यसको परिणामस्वरूप एउटा पदार्थ हीरा र अर्को कोइला बन्ने हो । समाज पनि अन्तर्सम्बन्धहरूको जालो हो । यो जालोभित्र मानिसले सिङ्गै जीवन बिताउँछ । मानिस के हो भन्ने अर्थ यही जालोबाट आउने हो । उसले के गर्‍यो भन्ने कुराको प्रभाव पनि यही जालोभित्र पर्ने हो । त्यसैले, सामाजिक अन्तर्सम्बन्ध र समाज व्यक्तिभन्दा माथि र बढी शक्तिशाली हुन्छन् ।

मिशेल फुकोको विचारमा मूल्यमान्यता वा संस्कार इतिहासदेखि विभिन्न शक्तिसम्बन्धहरूको स्वार्थमा निर्माण भएका हुन्छन् । यिनीहरू कसैले चाहेर वा केही मानिस चेतनशील भएका कारण स्वतः बिलाएर जाने होइनन् ।

संरचनावादी दृष्टिकोण जति तार्किक छ, त्यति नै अमिल्दो पनि । यो तार्किक छ, किनकि यसले हाम्रो अनुभव र दैनिक जीवनको यथार्थलाई समेट्छ । अमिल्दो छ, किनकि यसले व्यक्तिको स्थान र औचित्यलाई अनावश्यक रूपमा खुम्च्याउँछ । व्यक्तिवाद तार्किक छ र अमिल्दो पनि । तार्किक किनभने यसले व्यक्तिको स्थान र महत्त्वमा जोड दिएर हामी सबैलाई सुखद भविष्यप्रति आशावादी बनाउँछ । अमिल्दो छ किनकि यसले व्यक्तिका सम्भावनामा जोड दिएर हामीलाई असम्भव कुराप्रति आशावादी बनाउँछ ।

संरचना कि व्यक्ति भन्ने दर्शनशास्त्र र समाज विज्ञानको महत्त्वपूर्ण प्रश्नको चर्चाका लागि एउटा प्रसङ्ग रोजेको छु । त्यो हो– जाति व्यवस्था र यससँग जोडिएको भेदभाव ।

जात व्यवस्था र जातीय भेदभावका बारेमा नेपालमा (र जात व्यवस्था भएका अन्य ठाउँमा पनि) दुईखाले बुझाइ छन् । पहिलो बुझाइले भन्छ- जात व्यवस्था केवल मानसिकता र अभ्यासको कुरा हो । सामाजिक संरचनासँग यसको केही सम्बन्ध छैन । शिक्षा र सचेतनाको सहायताले हरेक व्यक्तिले जातीय भावना मनबाट निकाल्ने हो भने जात रहँदैन । भेदभाव रहँदैन । समाज स्वतः न्यायपूर्ण बन्छ । जातीयता र जातीय भेदभाव हटाउन हरेक व्यक्तिले प्रयास गर्नुपर्छ । यस्तो विचार राख्ने धेरै मानिसहरू जातीय व्यवस्था कमजोर भइसकेको र कुनै दिन स्वतः अन्त्य हुने विश्वास गर्छन् ।

यो दृष्टिकोण लेखको सुरुआतमा प्रस्तुत चोम्स्कीको दृष्टकोणसँग नजिक छ । चोम्स्की सकारात्मक मूल्यमान्यताको स्थापना र विकासमा व्यक्तिको भूमिका प्रखर रहनुपर्छ भन्थे । उनको दृष्टकोण यस प्रसङ्गमा विस्तार गर्ने हो भने यसो भन्न सकिएला- 'जात व्यवस्था र जातीय विभेदको अन्त्यका लागि मानिसहरूले आवश्यक नीतिनियम, संस्था, पद्धति र मूल्यमान्यता बनाउनुपर्छ । समाज विज्ञानले यसमा भूमिका खेल्नुपर्छ ।'

तर, हाम्रो अनुभवले त फेरि के भनिरहेको छ भने जात व्यवस्था र जातीय विभेद व्यक्तिले प्रयास गर्दैमा कमजोर भइहाल्ने रहेनछ । समाज विज्ञानले गलत भन्दैमा हटेर जाने रहेनछ । केही कानुन, आयोग, मूल्यमान्यता बनाएर पनि कम हुने रहेनछन् । त्यसैले, फुकोको संरचनावाद यहाँनिर महत्त्वपूर्ण हुन जान्छ ।

जात व्यवस्था र जातीय विभेदलाई बुझ्न फुकोको दृष्टिकोणको चर्चा अलि तल गर्नेछु । अहिलेलाई यसबारे प्रचलित अर्को दृष्टकोणलाई हेरौँ ।

अर्को दृष्टिकोणले भन्छ, 'जात व्यवस्था र जातीय विभेद केवल अभ्यास र मानिसकताको कुरा मात्र होइन, यो त सामाजिक संरचनासँग जोडिएको कुरा हो । जात र विभेदका आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक आयाम छन् । यी आयामहरूले जात व्यवस्थालाई टिकाइराखेका छन् । जबसम्म समग्र सामाजिक संरचनामा जात व्यवस्थालाई जोडेर हेरिँदैन, तबसम्म जातलाई सही रूपमा बुझ्न सकिन्न । त्यसैले, केही मानिसले सकारात्मक सोच राख्दैमा जात व्यवस्था र विभेद हराएर जाने होइन । शिक्षा र चेतनाले मात्र संरचनागत विभेदको अन्त्य हुँदैन । जात व्यवस्थाको अन्त्यका लागि गम्भीर पुनर्संरचना चाहिन्छ, जसमा आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक तीनै पक्ष समेटिनुपर्छ ।'

यो दृष्टिकोण लेखको सुरुआतमा प्रस्तुत मिशेल फुकोको दृष्टिकोणको नजिक छ । फुकोको विचारमा मूल्यमान्यता वा संस्कार इतिहासदेखि विभिन्न शक्तिसम्बन्धहरूको स्वार्थमा निर्माण भएका हुन्छन् । यिनीहरू कसैले चाहेर वा केही मानिस चेतनशील भएका कारण स्वतः बिलाएर जाने होइनन् ।

फुकोको यही दृष्टिकोणलाई जात व्यवस्थाकासँग जोडेर हेर्ने हो भने यसो भन्न सकिएला, 'जात व्यवस्था इतिहासमा निश्चित स्वार्थका कारण निर्माण भयो । आज अस्तित्वमा छ भने यो निश्चित स्वार्थका कारण छ । जात व्यवस्था टिकाइराख्नमा जिम्मेवार सामाजिक अवस्थाहरूको पहिचान नगरी विभेदको अन्त्य सम्भव छैन । यस प्रसङ्गमा समाज विज्ञानको जिम्मेवारी जात व्यवस्थाको सिर्जना र विकास किन र कसरी भएको थियो भनेर खोजी गर्ने हो । र, यसलाई टिकाइराख्न वर्तमानमा विभिन्न संस्था र पद्धतिले कसरी काम गरेका छन् भन्ने देखाउने हो ।'

जात र विभेदका आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक आयाम छन् । यी आयामहरूले जात व्यवस्थालाई टिकाइराखेका छन् । जबसम्म समग्र सामाजिक संरचनामा जात व्यवस्थालाई जोडेर हेरिँदैन, तबसम्म जातलाई सही रूपमा बुझ्न सकिन्न ।

संरचना र व्यक्तिविशेषको सम्भावना समाज विज्ञानहरूमा स्ट्रक्चर एजेन्सी डिबेटका नाममा पनि चर्चित छ ।

जब बागमती सफाइको कुरा चल्छ, जब काठमाडौँका प्रतिभाशाली मेयरले के-के काम फत्ते गर्न सक्लान् त भन्ने उत्सुकता बढ्छ, जब महिला हिंसाको निरूपणका उपायको खोजी हुन्छ, मेरो मनमा यही संरचना कि व्यक्ति भन्ने प्रश्न गाढा हुन्छ । यस प्रश्नको स्पष्ट जवाफ मसँग छैन । सम्भवतः व्यक्ति ठूलो कि संरचना भन्ने प्रश्ननै अनुपयुक्त हो । यसले समस्याको विश्लेषणलाई जटिल बनाउँछ ।

मलाई लाग्छ, सकारात्मक परिवर्तनका लागि व्यक्तिविशेषको भूमिका अवश्य हुन्छ । यद्यपि, हरेक समस्याको विश्लेषण र समाधानको खोजी व्यक्तिको तहभन्दा माथि गएर मात्र सम्भव छ ।

महिला हिंसा उत्कर्षमा छ भने यसको कारण बुझ्न हिंसामा संलग्नको चेतना, शिक्षाको स्तर, चरित्र, नैतिकता आदिलाई हेरेर पुग्दैन । समग्र सामाजिक संरचनामा महिलाको स्थान तथा महिला र पुरुषबीचको सम्बन्धलाई पनि केलाउनुपर्छ । राज्यका नीतिनियम, प्राथमिकता, यसले निर्माण गर्ने भाष्य, प्रशासनिक संरचना, आर्थिक ढाँचा आदिलाई पनि केलाउनुपर्छ । महिलामाथि हुने हिंसाको अन्त्यको गम्भीर प्रयत्न व्यक्ति विशेष वा घटना विशेषभन्दा माथि गएर खोजिनुपर्छ ।

मिशेल फुकोले युरोपमा ‘यौनिकताका’ प्रचलित अभ्यास र भाष्यहरूको अध्ययन गरे । उनको विचार थियो, आधुनिक युगमा यौनिकतामा र यौन अभ्यासमा स्वतन्त्रता छ भन्ने भाष्य गलत छ । आधुनिक युगमा विज्ञान र राज्यसंरक्षित नीतिनियमहरूले यौनिकतालाई थप जटिल बनाएका छन् । मानिसको शरीर चिकित्सा विज्ञानको अधीनमा भएसँगै यौनिकता र यौन अभ्यास पनि विशेषज्ञताको फन्दामा परेको छ । विगतमा सामान्य मानिने यौन अभ्यासहरू आधुनिक युगमा समस्या बनेका छन् । विशिष्ट ज्ञानको सहायताले एक निश्चित यौन व्यवहार भएको समूहले अन्य समूहलाई आफ्नो अधीनमा पारेको छ ।

यौनिकताबारे फुकोको दृष्टिकोण महिला हिंसा र जातीय विभेदलाई बुझ्न पनि उपयोगी हुन सक्छ । सांस्कृतिक, आर्थिक र राजनीतिक संरचनाको निर्माण र रूपान्तरणमा शक्तिसम्बन्धको भूमिका हुन्छ । शक्तिसम्बन्धलाई राम्रोसँग नबुझी हिंसा, विभेद र असमानताका स्रोतको पहिचान गर्न सकिन्न । समाशास्त्रीय परिकल्पना (सोसिओलोजिकल इमेजिनेसन) भनेको पनि सम्भवत: यही नै हो ।

सञ्जीव पाेखरेलका अरू लेखहरू पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहाेस् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, जेठ २३, २०७९ १६:३६