फेसन र ट्रेन्डले ल्याएको वातावरणीय विकृति

A+ A A-

केही महिनाअघि म एउटा ब्युटी पार्लरमा कपाल कटाउन गएकी थिएँ । त्यहाँ १८/२० वर्षजतिका दुई जना बहिनी एलमुनियम फोइलले कपालका केस्रा बेरेर मोबाइल चलाउँदै बसिरहेका थिए । उनीहरूबीच भएको कुराकानी सुनेँ । केही महिनाअघि उनीहरूले कपालमा नीलो रङ लगाएका थिए रे । त्यो रङ मन पर्न छोडेकाले साथीको आउँदो बर्थडे पार्टीमा ‘फ्रेस लुक्स’ दिनका लागि त्यस दिन दुवै जना सुनौलो रङ लगाउन आएका रे ।

उनीहरूले अर्की एक जना साथीलाई त्यहीँबाट भिडियो कल गरे । कुरा सुनेअनुसार ती बहिनीनजिकै रहिछन् क्यारे । उताबाट उनी बोलिन्, 'किन मलाई नभनी गको तिमोरु ? म पनि आउँछु ।'

भनेको लगभग १० मिनेटमा उनी आइपुगिन् र ‘नेल एक्स्टेन्सन’ गर्छु भनेर नक्कली नङका क्याटलग हेर्न थालिन् । कपाल काटाइसकेर म त्यहाँबाट निस्किएँ ।

तर, ती बहिनी र उनीहरूका कुरा मेरो दिमागमा खेलिरहे । ती नानीहरू त म आधा घण्टा कपाल कटाउञ्जेल भेटिएका प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन् । यस्ता फेसन फ्यानाटिक कति होलान् ? ती कति पार्लर धाउँदा हुन् ? कति सपिङ गर्दा हुन् ? उनीहरूले स्कुलमा वातावरण शिक्षा त अवश्य पढे होलान् । तर, उनीहरूको यस्तो फेसन ट्रेन्डले वातावरणमा नराम्रो असर पुर्‍याउँछ भन्ने कुरा उनीहरूले किन बुझ्न सकिरहेका छैनन् ? हामीले केके गरे वातावरणमा हानि पुग्छ भन्नेबारे वातावरण शिक्षा पढाउने शिक्षकले नै बुझाएनन् कि ? या त्यो किताब लेखकले नै बुझाएर लेख्न सकेनन् कि ?

हामीले हाम्रो शिक्षाद्वारा यति पनि सचेतना फैलाउन नसके शिक्षा व्यवस्थाको के अर्थ ? हुन त हामीले पनि वातावरण शिक्षा पढेरै आएका हौँ । हाम्रो वातावरण स्वच्छ राख्नुपर्छ भनेर पढेर त आयौँ, तर कसरी राख्ने ? केके गरे वातावरण स्वच्छ राख्न सकिन्छ र पर्यावरण जोगाउन सकिन्छ भन्ने शिक्षा हामीले लियौँ तर महसुस गरेनौँ । महसुस नगरेपछि लागू गर्ने त कुरै भएन ।

सायद हामीलाई चाहिने जति शिक्षाको कमी भयो । शिक्षकले पढाउनका लागि पढाए; विद्यार्थीले पढ्नका लागि पढे । परीक्षा भयो । नम्बर पनि राम्रो आयो तर पर्यावरण राम्रो भएन ।

किनभने फेसनका नाममा हामी वातावरण बिगार्ने फेसन र शृङ्गार गर्दैछौँ । स्कुल र कलेजमा वातावरण शिक्षाले नुहायौँ तर त्यही नुहाएको पानीले पर्यावरण फोहोर बनायौँ । वातावरण शिक्षालाई छालाले छोयौँ, जीवनले महसुस गर्न सकेनौँ ।

पहिलापहिला मानिसले बजार चलाएको थियो, अहिले बजारले मानिसलाई चलाइरहेको छ । बजारको फेसनले चलाइरहेको छ । जसले गर्दा बजार विस्तार भए पनि वातावरणचाहिँ विनाश हुँदै गएको छ ।

वातावरणप्रति कत्ति सचेत नभई गरिएका मनोरञ्जन तथा फेसनले हामीलाई विनाशकै बाटोतिर डोर्‍याइरहेको हुन्छ भन्ने हामीले अहिले नै बुझ्न जरुरी छ । बुझिसकेका छौँ भने केही व्यवहार तथा जीवनशैलीलाई वातावरणमैत्री बनाउन ढिला भइसक्यो ।

अहिले बजारमा चलिरहेको फेसन र तिनले वातावरणमा निम्त्याइरहेका जटिलताहरूबारे बजारले आँखा चिम्लेको छ । बजारले चलाएकाहरूले पनि आँखा चिम्लेका छन् तर सँगसँगै एउटा सचेत समूह पनि छ, जसले आवाज उठाइरहेको छ । त्यो आवाज सबैले सुन्न जरुरी छ । सुनेर बुझ्न र व्यवहारमा उतार्न पनि जरुरी छ । त्यसका लागि वातावरणीय शिक्षाको खाँचो छ, जसलाई अङ्ग्रेजीमा ‘इको लिटरेसी’ भनेर बुझ्ने बुझाउने गरिन्छ ।

अहिले हामी वातावरणीय हिसाबले निकै जोखिम परिस्थितिमा छौँ । एउटा भनाइ छ नि, ‘गर कि मर’ । हो, हामी अहिले ठ्याक्कै त्यही अवस्थामा छौँ । जलवायु परिवर्तनको समस्या विश्वव्यापी रूपमा यति डरलाग्दो गरी बढ्दै छ कि समयमै सचेत भइएन भने निकट भविष्यमै हामी अस्तित्व गुमाउने बिन्दुमा पुग्नेछौँ ।

वातावरणीय हिसाबले हामी सचेत हुनुपर्ने कुराहरू धेरै छन् । तीमध्ये एक हो– हामीले फलो गर्ने फेसन र ट्रेन्डका कुरा ।

हामीले ती नक्कली नङजस्ता प्लास्टिकजन्य फेसनका सामग्रीहरू वातावरणका लागि कति हानिकारक छन् भनेर बुझ्न आवश्यक छ । प्लास्टिकका ती नक्कली नङ उप्किएर जमिनमै पुग्ने हुन् । अन्य प्लास्टिकजस्तै ती पनि कुहिँदैनन् र वर्षौंसम्म माटो दूषित पारिरहन्छन् । तिनले माटोमा अक्सिजन र आर्द्रतालाई सन्तुलनमा राख्नसमेत दिँदैनन् ।

मैले पार्लरमा भेटेका बहिनीहरूको जस्तै अचेल धेरै जनाको सोख हुने गर्छ कपाल रङ्ग्याउने । फेसनेबल हुने लहडमा हामी समयसमयमा कपालमा विभिन्न रङ लगाउँछौँ । तर, हाम्रो सोख पूरा गर्दा प्रकृतिमा कति हानि हुन्छ भन्ने कुरा हामीले ख्याल गरेका छैनौँ ।

त्यस कारण भन्न सकिन्छ– हामीमा वातावरणीय विवेक नै छैन । यो कुरा पनि हाम्रै कामले पुष्टि गर्छ । कपाल रङ्गीचङ्गी बनाउने हाम्रो रहरले प्रकृतिको रङ भने कुरुप बनाउँछ । हामीले प्रयोग गर्ने हेयर ड्राईहरूमा एम्मोनिया, हाइड्रोजन पेरोक्साइडजस्ता रसायन पाइन्छन्, जुन हामीले कपाल पखालेपछि पानीका स्रोतमा गएर मिसिन्छन् । ती रसायनका कारण पानीको पर्यावरण त बिग्रन्छ नै, त्यहाँ रहेका पानीसँग सम्बन्ध हुने सबै जीवको जीवनचक्रमा समेत नराम्रो असर पर्छ ।

जन्मदिन, बेबी सावर, ब्याचलर पार्टी, विवाहको मेहेन्दी लगाउने, दुलही सिँगार्ने इत्यादि कार्यक्रमका क्रममा फोटोका पृष्ठभूमिमा झिलीमिली परेका रङ्गीन प्लास्टिकका सजावटहरू देखिन्छन् । पढेलेखेकै मानिसहरूले पनि वातावरणीय हिसाबले अस्वस्थ यस प्रकारका कार्यक्रम गरेको देख्दा हामी शिक्षित भए पनि वातावरणका विषयमा शिक्षाशून्य भएको प्रतित हुन्छ ।

ट्रेन्ड र फेसनले ल्याएको अर्को समस्या हो– यस्ता कार्यक्रममा प्रयोग हुने बजारिया बुके फूलको सजावट । बजारमा पाइने बुके फूल प्राकृतिकजस्तो देखिए पनि तिनीहरूको उत्पादन प्राकृतिक तरिकाले भएको हुँदैन । बिक्री गर्ने उद्देश्यले उत्पादन गरिएका ती फूलमा विभिन्न रसायनजन्य भिटामिन तथा कीटनाशक औषधिको प्रयोग गरिन्छ । अनि विदेशमा फुलाइएका ती फूल ढुवानी गरेर हाम्रो बजारसम्म ल्याउँदा पनि अनावश्यक रूपमा धेरै कार्बन उत्सर्जन त हुन्छ नै, ती फूल बेच्न योग्य बनाउने काममा धेरै प्लास्टिकको खपत हुन्छ । त्यसैले तिनको साटो हाम्रैवरपर फुल्ने सयपत्री, मखमलीजस्ता फूलको प्रयोगले वातावरणीय सरसफाइमा ठूलो राहत पुग्छ । साथै, यसले स्थानीय व्यापारमा पनि टेवा पुर्‍याउँछ ।

यसैगरी अचेल पास्नी, गर्भवती महिलालाई दहीचिउरा खुवाइने कार्यक्रम, जसलाई आजकाल पश्चिमा हावा लागेर बेबी सावर भनिन्छ, म्याटर्निटी (गर्भवती) फोटोसुट, गुन्युचोली इत्यादि कार्यक्रमको बहानामा पनि फोटो सुट गराउने फेसन उत्तिकै बढ्दो छ । अझ विवाहको त कुरै नगरौँ । इन्गेजमेन्टबाट सुरु भएको फोटो सेसनको लहरो प्रि–वेडिङ, वेडिङ, पार्टी, पोस्ट वेडिङसम्म तन्किन्छ । फोटो सुट गराउनु नराम्रो होइन । तर, फरकफरक कार्यक्रममा फोटो खिचाउनकै लागि वातावरण अमैत्री अनेक लुगा तथा गरगहना थुपार्ने काम भने कत्ति पनि वातावरणमैत्री छैन ।

पहिलेपहिले कसैको विवाहमा विवाहकै दिन मात्रै फोटो खिचाउने चलन थियो । तर, अचेल एउटा विवाहको नाममा मात्रै तीन/चार थरीका फोटोसुट र भिडियोसुट हुन्छन् । त्यसका लागि हामी आँखा चिम्लेर रङ्गीविरङ्गी कपडा, जुत्ताचप्पल, गरगहना किन्छौँ, जसमध्ये लगभग सबै कपडा तथा जुत्ताचप्पल प्लास्टिक तथा फाइबर जडित हुन्छन् । न ती उत्पादन गर्दा वातावरणलाई राम्रो गर्छ, न त ती फालिएपछि नै । ती त कालजयी फोहोर हुन्, जसले हामी बाँचेको कालको जय गर्दैनन् ।

फेसन र बढ्दो ट्रेन्डले हामीलाई यसरी गाँजेको छ कि हामीमा राम्रो देखिनुपर्छ/देखाउनुपर्छ भन्नेबाहेक हामी स्वस्थ, शुद्ध अनि सफा पृथ्वीमा बस्नुपर्छ, वातावरणमैत्री जीवनशैली अपनाउनुपर्छ भन्ने कुरामा सचेत छैनौँ । हाम्रो जीवनशैली, फेसन र शृङ्गारले अरुका आँखा तानून् भन्नेमा हामी सचेत छौँ । हामीले लगाएका लुगा प्रायः आवश्यकताभन्दा पनि हाम्रो देखावटीपनालाई मलजल गर्न किनिएका हुन्छन् । त्यस्ता कपडा किन्ने बेलामा यो कपडा बुन्न र यहाँसम्म आइपुग्न वातावरणको कतिसम्म विनाश हुन्छ भन्नेबारे सोच्यौँ भने केही हदसम्म भए पनि हाम्रो चेत अनि व्यवहारमा परिवर्तन आऊला कि ?

पहिलापहिला मानिसले बजार चलाएको थियो, अहिले बजारले मानिसलाई चलाइरहेको छ । बजारको फेसनले चलाइरहेको छ । जसले गर्दा बजार विस्तार भए पनि वातावरणचाहिँ विनाश हुँदै गएको छ ।

समाजिक सञ्जाल र घरपरिवारमा हुने सानाठूला जमघट, कार्यक्रम र परम्परागत कर्मका सन्दर्भमा कामभन्दा फेसन र शृङ्गारमा हाम्रो ध्यान धेरै जान्छ । यस्ता कार्यक्रम र पार्टीहरूमा परिवारका सबै सदस्यले एउटै रङ र डिजाइनका लुगा लगाउनुपर्ने र फोटो तथा भिडियो खिचाउने सोखले हामीलाई झनै विलासी र देखावटी बनाएको छ ।

कतैकतै बाबुआमा र छोराछोरीले उस्तैउस्तै लुगा लगाउने ट्रेन्ड अचेल खुब चलेको छ । आवश्यकताभन्दा पनि फोटो तथा भिडियो खिचाउन र सामाजिक सञ्जालमा देखाउन यसो गरिएको हो । यसले हाम्रो देखावटी क्षणिक रहर त पूरा होला तर नजानिँदो किसिमले वातावरणमा ठूलो असर पुर्‍याइरहेको हुन्छ । किनभने, ती लुगा बनाउनदेखि हामीसम्म आइपुग्दासम्म वातावरणमा धेरै कार्बन उत्सर्जन भइसकेको हुन्छ ।

अझ अचेलका फेन्सी लुगा बनाउने कच्चापदार्थ सिन्थेटिक, फाइबर, नाइलन, पोलिस्टर हुन्छन् । ती आफैँमा वातावरणका लागि राम्रा होइनन् । त्यसमाथि तिनमा प्लास्टिक तथा अन्य कमसल धातुको प्रयोग गरेर टिलीली टल्काइएका हुन्छन् । तिनै प्लास्टिकका टुक्रा पछि प्रकृतिमा मिसिएर वातावरणको रङलाई बेरङ बनाउँछन् । त्यसैले कपडा पनि जति सादा छान्यो, त्यति वातावरणमैत्री हुन्छ । कपडा सादा तर चाहिनेभन्दा धेरै थुपार्‍यो भने त्यो कत्ति पनि वातावरणमैत्री हुँदैन ।

ती सिन्थेटिक कपडा बनाउन पेट्रोलियम तेल तथा ग्यासको प्रयोग हुन्छ । युनाइटेड नेसन्स इन्भाइरोमेन्ट प्रोग्रामका अनुसार फेसन उद्योग मात्रै विश्वव्यापी कार्वनडाइअक्साइड उत्सर्जनमा कुल १० प्रतिशतका दरले जिम्मेवार छ । यो दर अन्तर्राष्ट्रिय वायुसेवा र पानीजहाज दुवैको कुल दरभन्दा धेरै हो । इन्टरनेसनल इनर्जी एजेन्सीका अनुसार अबको बीस वर्षमा प्लास्टिक बनाउनका लागि मात्रै सबैभन्दा बढी पेट्रोलियम पदार्थको माग बढ्नेछ । यातायातका साधनपछि कपडा उद्योग नै संसारको सबैभन्दा धेरै प्रदूषण निम्त्याउने उद्योगमा पर्छ ।

यस्ता कुरामा अहिले नै हामी सचेत भई हाम्रा केही व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउन सक्यौँ भने पक्कै पनि विद्यमान वातावरणीय समस्याहरू कम गर्न सजिलो हुनेछ । वातावरणप्रति कत्ति सचेत नभई गरिएका मनोरञ्जन तथा फेसनले हामीलाई विनाशकै बाटोतिर डोर्‍याइरहेको हुन्छ भन्ने हामीले अहिले नै बुझ्न जरुरी छ । बुझिसकेका छौँ भने केही व्यवहार तथा जीवनशैलीलाई वातावरणमैत्री बनाउन ढिला भइसक्यो ।

शिलापत्रमा प्रकाशित कट्टेलका अरु लेखहरू पढ्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस् ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, जेठ २४, २०७९ ०६:१३