लुम्बिनीलाई हनिमुन, बेबीमुन र बर्थ टुरिजम गन्तव्य किन नबनाउने ?

A+ A A-

गठबन्धन सरकारको पहिलो बजेट आएको दिन १५ जेठ । बजेट मन्तव्य सुनिरहेको बेला एक जना व्यवसायी दाजुसँग कुरा भयो । सकारात्मक सोचका धनी उहाँले केही उत्साहित केही निराशाका कुरा गर्नुभयो बजेटलाई लिएर । उहाँसँग भएको संवादको एक शब्दले मेरो ध्यानाकर्षण भयो– त्यो हो, ‘बर्थिङ सेन्टर’ ।

सरकारले बर्थिङ सेन्टरमा लगानी गर्नाले सुरक्षित मातृत्वको प्रवर्द्धन हुन्छ । आमा र बच्चाको स्वास्थ्य राम्रो हुन्छ । यस्तो कुरा व्यवसायीले पनि बोलिदिँदा झन् राम्रो हो । तर, कुरा यो मात्र थिएन । बर्थिङ सेन्टर लुम्बिनीमा राख्नुपर्ने उहाँको धारणा थियो, त्यो पनि बुद्ध जन्म भूमिमा । किन ? ‘संसारका बौद्ध धर्मावलम्बीले बुद्धजस्तो ज्ञानी सन्तान बुद्ध भूमिमै गएर जन्माउँछु भन्न किन पाउँदैनन ?,’ हाम्रो संवाद राजनीतिक हुँदै थियो, ‘यस्तो कुरा नीति तथा कार्यक्रम र बजेटमा पर्नुपर्ने हो कि होइन ?’

संवाद सकिएपछि मेरो मनमा धेरै सवालहरू खेल्न थाले । कुरा त सही हो । संसारभरका बौद्ध धर्मावलम्बीहरू लुम्बिनीमा बच्चा जन्माउन आउने हो भने नेपाल के होला ? अहिले पनि विश्वमा ५० करोड ६० लाख बौद्ध धर्म मान्नेहरू छन् । कुल जनंख्याको ६.६ प्रतिशतले बौद्ध धर्म मान्छन् । यो योजनाबाट ०.०१ प्रतिशत मात्र बौद्ध धर्मावलम्बीहरूलाई लुम्बिनीमा ल्याउन सक्ने हो भने पनि अहिलेको पर्यटन धेरै माथि पुग्छ । नेपालको विकासमा यो कोसेढुङ्गा हुन्छ ।

सन् २०१९ मा ११ लाख ९७ हजार १ सय ९१ पर्यटक नेपालमा आएका थिए । यो अहिलेसम्मको सबैभन्दा बढी हो । तर, लुम्बिनीलाई बर्थिङ सेन्टरको प्याकेज दिन सकिने हो भने यसमा सबैभन्दा कम पर्यटक आए भने पनि ५ लाख थपिन्छन् । र, यो निरन्तर बढ्दै जान्छ । एउटै प्याकेजबाट कम्तीमा ५ लाख पर्यटक भित्रिने अर्को कुन योजना छ र नेपालको ? भिजिट नेपालको तामझाम गर्नेहरूले यो पक्षलाई किन अहिलेसम्म ध्यान दिन नसकेका होलान् ?

धेरैले सुनेको शब्द हो, ‘हनिमुन’ । विश्वबजारमा अर्को यस्तै नाम छ ‘बेबी मुन’ । अझ चर्चित र विश्व बजारलाई आकर्षित गरिरहेको छ, ‘बर्थ टुरिज्म’ अर्थात् ‘जन्म पर्यटन’ । हो, बच्चा जन्माउन विश्वका देश, शहर, होटल, रिसोर्टहरूले विभिन्न प्याकेजहरू घोषणा गरेका हुन्छन् र गरिरहेका छन् । यसमा जन्मजात नागरिकता पाउनेदेखि, प्राकृतिक स्याहार, आमाको स्वास्थ्य, सुरक्षित मातृत्व, मनोरम दृश्य, खानपान, पोषण, सनवाथलगायतका प्याकेजहरू पाइन्छन् । इन्टरनेटबाट यस्ता प्याकेजहरू किनेर नेपालबाटै चिली, अमेरिका, ब्राजिल, क्यानडालगायतका देश जान सकिन्छ । ३१ वटा यस्ता देशहरू छन्, जहाँ सजिलै जन्म पर्यटनका लागि जान सकिन्छ । कुनैकुनै देशमा बच्चाको नागरिकता लिने हो भने जन्मभन्दा दुई वर्षअगाडिदेखि बस्नुपर्छ । नत्र यस्ता स्किम दिएका प्राय: देशहरूमा बच्चा जन्माउन जान पाइन्छ ।

यस्तै, बच्चा जन्मनुअघि र जन्म भएलगत्तै अलगअलग वा जन्मनुअघिदेखि जन्मसम्म प्याकेज किन्न पाइने संसारका चर्चित होटलहरू छन् । जसले प्रचार सामग्रीमै ‘बेबी मुन’ भनेर प्रचार गरिरहेका छन् । यस्ता होटलहरूमा एक रातको कोठाको खर्च न्यूनतम ३ सय डलरबाट सुरु हुन्छ । अरु प्याकेजहरूको अलग्गै खर्च छ । बेबी मुनका लागि चर्चित २५ होटलहरू प्राय: सबै बुक हुन्छन् । उनीहरूको बेवसाइटमा गएर बुकिङ गर्न खोज्दा धेरै पछिको मात्र समय पाइन्छ । किन नेपालमा यस्तो हुन सक्दैन ? अर्थात् किन यहाँका होटल पूर्ण बुक हुन सक्दैनन् ? किन जताततै पर्यटक देख्न सकिँदैन ।

लुम्बिनीलाई बर्थिङ सेन्टरको प्याकेज दिन सकिनेजस्तो एउटै प्याकेजबाट कम्तीमा ५ लाख पर्यटक भित्रिने अर्को कुन योजना छ र नेपालको ? भिजिट नेपालको तामझाम गर्नेहरूले यो पक्षलाई किन अहिलेसम्म ध्यान दिन नसकेका होलान् ?

जसले हनिमुन, बेबी मुन, बर्थ टुरिज्मका प्याकेज घोषणा गरेका छन् उनीहरूसँग भन्दा हामीसँग आकर्षित गर्ने धेरै पक्षहरू छन् । त्योमध्ये सबैभन्दा शक्तिशाली बौद्ध धर्म र लुम्बिनी नै हो । जो संसारमा कसैसँग छैन । हामीले पनि लुम्बिनीमा हनिमुन, बेबीमुन र बर्थ टुरिज्म किन सञ्चालन गर्न सक्दैनौँ ?

नेपालमा आउने सबैभन्दा बढी पर्यटक भारत र चीनका हुन् । यी दुवै बौद्ध धर्मसँग जोडिएका मात्र होइनन्, बौद्ध धर्मलाई पर्यटनसँग जोडिरहेका छन् । भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले गौतम बुद्धको भूमि भारत भनेर दिएको मन्तव्य यसै आएको होइन । संसारभरका बौद्ध धर्मावलम्बीहरूलाई आकर्षित गरी भारत भ्रमण गर्ने वातावरण बनाउनु थियो । यस्तै, चीनमा त बुद्धका विभिन्न प्रकारका मन्दिरहरू देख्न पाइन्छ । बुद्ध रिसाएको, हाँसेको, सुतेकोलगायतका विभिन्न प्रकारका मन्दिरहरू बनाएर चीनले संसारभरका पर्यटकलाई चीनमा आमन्त्रण गरिरहेको छ । यस्तै, श्रीलंकाको गंगाराममा बुद्धको कपाल, श्रीलंकाकै केण्डीमा बुद्धको दाँत छ भनेर प्रचार गरी पर्यटक भित्र्याएको नेपालका नेता, प्रशासकले थाहा नपाएका पक्कै होइनन् ।

भारतको जनसंख्याको ०.७ प्रतिशतले मात्र बौद्ध धर्म मान्छन् । चीनमा १८.३० प्रतिशतले बौद्ध धर्म मान्छन् । भारतमा गया छ, जहाँ बुद्धले ज्ञान प्राप्त गरे । तर, चीनमा न बुद्ध जन्मे, न ज्ञान प्राप्त गरे तर पनि उसले पर्यटनको मूल आधार बुद्धलाई नै बनाएको छ । भारतले पनि बुद्धलाई नै पर्यटनको मुख्य आधार बनाएको छ ।

कम्बोडिया, थाइल्यान्ड, म्यानमार, भुटान, श्रीलंका, लाहोस र मंगोलिया गरी सात देशमा अधिकांश बौद्ध धर्मावलम्बी छन् । कुल जनसंख्याको ५४.५० प्रतिशत देखि ९६.८० प्रतिशतसम्म बौद्ध धर्म मान्नेहरू छन् । यी देशहरू नेपालको पर्यटनमा त्यति सुनिने नाम होइनन् । अर्थात् यी देशबाट नेपालमा खासै पर्यटक आउँदैनन् । श्रीलंका अपवाद हुन सक्छ । तर पनि उत्साहित हुने तथ्याङ्क हामीसँग छैन । यी देशलाई नेपालमा आकर्षित गर्ने आधार भनेकै बर्थ टुरिज्म नै हो । जहाँ जनसंख्याको मुख्य हिस्सा बौद्ध धर्मावलम्बीको छ, त्यहाँका लागि यो स्किम अति जरुरी नै छ । किनभने सन्तान बुद्धजस्तो होस् भन्ने सन्देश हामीले दिनु पर्दैन । केवल बुद्ध भूमिमा बच्चा जन्माउने स्किम छ भने पुग्छ । यसका लागि चाहिने पूर्वाधारहरू त हुनुपर्छ नै ।

नेपालमा धेरै पर्यटक आउने तेस्रो मुलुक अमेरिकामा पनि बौद्ध धर्मावलम्बीहरू छन् । कुल जनसंख्याको १.२० प्रतिशत अमेरिकी नागरिक बौद्ध धर्म मान्छन् । संसारका धनी सात देशहरूमध्ये अमेरिकाबाहेक क्यानडा, जर्मनी, इटाली र फ्रान्समा कुल जनसंख्याको १ प्रतिशत बौद्ध धर्मावलम्बी छन् । त्यस्तै, बेलायतमा १.१० प्रतिशतले बौद्ध धर्म मान्छन् भने जापानमा ३२.२० प्रतिशतले बौद्ध धर्म मान्छन् ।

संसारका धनी देशहरूलाई आकर्षित गर्ने योभन्दा सुनौलो अवसर अरु के होला ? नेपालको पर्यटनलाई यसले कुन स्तरमा पुर्‍याऊला ? रोजगारीको अवस्था, कृषिमा आत्मनिरभरतासमेत यो विषयसँग जोडिएर आउँछ । कलेज र शिक्षासमेत यो विषयसँग सम्बन्धित हुन्छ । समग्रमा देश विकासको मेरुदण्ड बन्न सक्छ बर्थ टुरिज्म ।

गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल भर्खर सञ्चालनमा आएको छ । यो विमान फुल अकुपेन्सी हुन जरुरी छ । यसका लागि पनि बर्थ टुरिज्म महत्त्वपूर्ण हो । बर्थ टुरिज्म सुरु गर्नुपहिला सुरक्षित रूपमा जन्म हुने अस्पताल चाहिन्छ । जुन विश्वसनीय हुनु जरुरी छ । दक्ष चिकित्सक, स्वास्थ्यकर्मीसहितको बर्थिङ सेन्टर पहिलो आवश्यकता हो । त्यससँग जोडिएर आउने अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष हो, होटल । सुविधासम्पन्न र आकर्षक होटलको व्यवस्था हुनुपर्छ, जसलाई विश्व बजारले हनिमुन, बेबी मुन र बर्थ टुरिज्ममा बेच्न सकोस् । अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष हो, अपार्टमेन्ट वा भिल्ला । लामो समय बस्ने, आफैँ पकाएर खाने, परिवारसहित आउनेहरूलाई आकर्षित गर्न यस्ता अर्पाटमेन्टहरू प्रशस्त चाहिन्छ । मनोरम दृश्य देखिने, राम्रो वातावरण, सुरक्षित निर्माण र दक्ष जनशत्ति भएको परिचय दिन सक्नासाथ यस्ता अपार्टमेन्ट फुल अकुपेन्सी हुन्छन् ।

बिर्सन नहुने पक्ष यातायात र सवारीसाधन हो । लुम्बिनीवरपर बाटो बनिरहेको छ । अझ राम्रो बन्नुपर्छ । बर्थ टुरिज्म सुरु हुनासाथ यातायात व्यवसायीलाई दबाब पर्छ नै– आफ्ना सवारी चुस्तदुरुस्त राख्न र व्यावसायिक दक्ष जनशक्ति राख्न । सरकारले पनि वर्गीकरण गर्न सक्छ । होटल, अपार्टमेन्ट, अस्पतालहरू फुल अकुपेन्सी हुँदा प्रत्यक्ष जोडिने विषय हो खाद्यान्न । जसको कारण कृषिमा पनि यसले राम्रो प्रभाव पार्छ । युवाहरूले रोजगारी पाउँछन् । बर्थ टुरिज्मले बच्चा जन्माउन मात्र परिवार आउँदैनन्, नेपालमा अध्ययन गर्न आउने विद्यार्थीहरूसमेत आकर्षित हुन्छन् । जसको कारण नेपालको पर्यटन मात्र होइन, समग्र आर्थिक क्षेत्रमा नै यसले महत्त्वपूर्ण योगदान दिन्छ ।

बर्थ टुरिज्मसँग जोडिएर आउन सक्ने नकारात्मक पक्ष पनि छन् । जुन उग्र राष्ट्रवादसँग गाँसिएको छ । आफ्नै देशमा भएका जनतालाई भेदभाव गर्ने, मानवबीचको हार्दिकतालाई बेवास्ता गर्नेहरू भूगोल, सीमासँग बढी जोडिएका उदाहरणहरू प्रशस्तै छन् । यो पक्षले नेपालमा जन्मिएका विदेशीले नागरिकता दाबी गर्छन् र देश फिजी हुन्छ भन्न सक्छन् । त्यस्तै, मन्दिरमा कहाँ हनिमुन, बेबीमुन र बर्थ टुरिज्मको कुरा गरेको पनि भन्न सक्लान् । यो गौतम बुद्ध जन्मिएको भूमि लुम्बिनी र नेपालमा आएर यस्ता स्किम प्राप्त गरून् भन्ने हो । जसका लागि सुविधासम्पन्न होटल, अस्पताल र अपार्टमेन्टहरू निर्माण हुनुपर्छ । र बर्थ टुरिज्म जन्मसँग मात्र जोडिन्छ, राष्ट्रियतासँग यसको सम्बन्ध हुँदैन भनेर भन्न सकिन्छ । अनि त्यहीअनुसारको कानुन निर्माण गर्न सकिन्छ । कतिपय देशले यस्तो प्रावधान राखेका पनि छन् ।

विश्वबजारलाई नेपालसँग जोडेर हेर्न नसक्ने, केवल हिमाल, ताल र केही सिनहरूलाई मात्र पर्यटन देख्ने पर्यटन व्यवसायीहरू पर्यटन पेसामा भएकै कारण पनि नेपालको टुरिज्म पछि परिरहेको हो ।

विश्वबजारलाई नेपालसँग जोडेर हेर्न नसक्ने, केवल हिमाल, ताल र केही सिनहरूलाई मात्र पर्यटन देख्ने पर्यटन व्यवसायीहरू पर्यटन पेसामा भएकै कारण पनि नेपालको टुरिज्म पछि परिरहेको हो । होइन भने, हनिमुन, बेबी मुन, बर्थ टुरिज्मजस्ता मानिसको दैनिकीसँग गाँसिएका स्किमहरू तयार गर्न सरकारलाई किन दबाब दिन सक्दैनन् पर्यटन व्यवसायीहरू ? बर्थ टुरिज्मले नेपालको पर्यटनको स्तर योभन्दा कैयौँ गुणा माथि लैजान सक्छ भन्ने उनीहरूले किन बुझ्दैनन् ? हनिमुनका लागि बाली, माल्दिभ्स र मौरिससका प्याकेज बेच्नेहरूले किन लुम्बिनीमा हनिमुन, बेबी मुन र बर्थ टुरिज्म सम्भव छ भन्न सक्दैनन् ?

यति लाख र उति लाख पर्यटक भित्र्याउने भन्ने सरकारले हनिमुन, बेबीमुन र बर्थ टुरिज्ममा लगानी गर्ने स्किमहरू तुरुन्त ल्याउन ढिला गर्न हुँदैन । लुम्बिनीमा आएर बुद्धजस्तै बच्चा जन्माउन पाइन्छ भन्ने सन्देश विश्वभरका बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको कानमा परेको दिन नेपालको पर्यटन कहाँ पुग्ला ? यो विषयमा नीति निमार्ताहरूले सोच्नु पर्दैन ?

अहिले त विश्वका कतिपय ठाउँहरू यस्ता पनि छन्, जसले सन्तान जन्माउने योजना निर्माण गर्ने, गर्भ रहने, गर्भावस्थाभर रहनेबस्ने, सन्तान जन्माउनेजस्ता स्किमहरूसमेत बेचिरहेका छन् । जोडीहरूलाई आकर्षित गरिरहेका छन् । यी केवल मनोरञ्जनसँग मात्र जोडिएका छन् । हामीले यसलाई मनोरञ्जनसहित धार्मिक पर्यटनसँग पनि जोड्न सक्छौँ । बौद्ध धर्म र लुम्बिनी विश्वकै लागि नमुना बन्न सक्छ ।

विश्वका दुई सय देशहरूमा बौद्ध धर्मावलम्बीहरू छन् । गौतम बुद्ध नेपालका सान हुन । तिनै सान र ज्ञानी बुद्धजस्तै सन्तान जन्माउन विदेशीलाई नेपालमा राज्यस्तरबाटै आह्वान गरौँ । नेपालले पूर्वाधारहरू निर्माण गर्दै संयुक्त राष्ट्रसंघमा यो प्रस्ताव लैजाओस् । देश गरिबीको रेखाबाट धनी राष्ट्रमा केही वर्षमा नै स्तरोन्नति हुन्छ । नेपालको मुहार फेरिन्छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, जेठ २२, २०७९ १४:५८