गुरु महिमा

A+ A A-

गुरुब्र्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवोमहेश्वरः ।
गुरुःसाक्षात् परब्रह्म तस्मै श्री गुरवेनमः ।।
अखण्ड मण्डलाकारं व्याप्तं येन चराचरं ।
तत्दपदं दर्शितं येन तस्मै श्री गुरुवे नमः

शङ्करं शङ्कराचार्यं केशवं बादरायणम्
सूत्रभाष्यकृतौ वन्दे भगवन्तौ पुनः पुनः ।
ईश्वरो गुरात्मेतिमूर्तिभेद विभागिने
व्योमवद् व्याप्तदेहाय दक्षिणामूर्तये नमः ।।

संसारमा गुरु शब्दलाई ओजस्वी शब्दको रूपमा लिइन्छ । गुरु महिमाको वर्णन गर्न कुनै पनि भाषाका शब्दहरू अपूरा छन् । त्यो खालको महत्त्व रहेको छ हाम्रो समाजमा गुरुको । अन्य शब्दको तुलनामा गुरु शब्द उच्चारण गर्दा परमानन्द अनुभूति हुन्छ । दुःख, कष्ट, समस्याले सताउँदा त्यसबाट निवृति हुन विभिन्न उपाय गर्दा पनि भएन भने अन्तिम समाधानको स्रोतको रूपमा गुरुलाई सम्झने गरिन्छ । कुनै पनि समस्या तथा जड् रहस्यलाई निवारण गर्नसक्ने क्षमता योग्य सद्गुरुसँग हुने विश्वास गरिन्छ ।

दुर्लभो विषयी त्यागी, दुर्लभं तत्त्वदर्शनं ।
दुर्लभं सहज्जावस्था सद्गुरोः करुणाविना ।।

गुरु स्वरूपधारी व्यक्तिविशेषलाई मात्रै नभएर चेतनतत्त्व परब्रह्म परमातमालाई पनि गुरुतत्त्वको रूपमा आत्मसात गर्नसकिन्छ । सांसारिक मिथ्या परिपञ्चको विषयलाई बुझेर ती विषय त्याग गर्दै मोक्षगतिमा लाग्नको लागि तत्त्वज्ञानको आवश्यकता पर्दछ । तत्त्वज्ञान अथवा आत्मज्ञानको अभ्यास गर्नाले जीवनमा सहज अवस्था सृजना हुन्छ र आत्मसाक्षात्कार अथवा आत्मानुभूति हुन थाल्द छ । आत्मसाक्षात्कार यो जीवनको मात्रै नभएर जन्मजन्मान्तरको तपस्या पछि प्राप्त हुने ठूलो पुरुषार्थ हो । आत्मसाक्षात्कार भएपछि जान्नपर्ने अरु बाँकी केही पनि रहँदैन । यस प्रकारको आत्मीय ज्ञान साधना सद्गुरुको करुणाविना दुर्लभ रहेको शास्त्रको उपदेश छ ।

भगवान्का अवतारी पुरुषहरूले पनि गुरु स्थापना गरी मार्गदर्शन ग्रहण गरेका उदाहरण पाइन्छ । सद्गुरुको कृपा पाएर आत्मसाक्षात्कार गरेपछि मान्छेले ईश्वरत्त्व प्राप्त गर्छ । यही प्रक्रियाले नै नर नै नारायण हुन्छ भनिएको हो । अवतार लिएर आएका भगवान् राम, कृष्ण, बुद्ध यसका उदाहरण हुन् । आत्मज्ञान एवं आत्मसाक्षात्कारको अवस्थामा पुगेपछि कुनै पनि प्रकारको दुःख तथा अभाव रहँदैन । यही कारणले नै आत्मज्ञानी गुरुजन अथवा महापुरुषहरूले दिएको आर्शिवाद पुग्छ र दुःखकष्टबाट मुक्ति पाइन्छ भन्ने प्रगाढ विश्वास तथा मान्यता रहेको हो । र गुरुजनको पूजा श्रद्धाभक्ति हुने गरेको हो । यही कारणले गुरुलाई शास्त्रहरूमा पनि परब्रह्मसम्मको उपाधिले सम्बोधन गरिएको हो । गुरु आर्शिवादले अखण्ड महा–आत्माको दर्शन प्राप्त गर्नसकिने समेत बताईएको छ । कतिपय सद्गुरुले आफ्नो शिष्यलाई दिक्षित् गर्दाको क्षणमा ब्रह्मनाद् एवं ज्योतिस्वरूप परमात्माको श्रवण र दर्शन गराउन पनि सफल हुन्छन् ।

गुरुको प्रार्थना गर्न जति सजिलो छ वास्तवमा सद्गुरु भेट्टाउन त्यति सहज नहुन पनिसक्छ । जन्मलाई कृतार्थ गराउनसक्ने ज्ञान दिने तथा मार्गदर्शन गरिदिने गुरु प्राप्त गर्न गाह्रो पर्छ । जन्म पूर्वजन्मको ज्ञान हुनसक्ने मार्गदर्शन गरिदिने, आत्म ज्ञानको ढोका उघारीदिने सक्षम गुरु वास्तविक सद् गुरु कहलाउँदछ ।

हामी गुरु शब्द सहज रूपमा उच्चारण गछौं । वास्तवमा गुरु शब्दले दिन खोजेको संदेश के हो भन्ने विषयमा कमै चिन्तनशील हुन्छौं । सामान्य रूपमा पनि गुरु शब्द उच्चारण गर्न सकिन्छ । सामान्य व्यक्तिमा पनि केही न केही गुरु रूप नहोला भन्न सकिन्न । गुरु भेष धारीमात्रै गुरु हुनुपर्छ भन्ने छैन । हरेक परिस्थिति, हरेक मुण गुरु रूपनै मान्न सकिन्छ । तथापि गुरु भनेर पुकार्न खोजेको वास्तविक कस्तो गुरुलाई हो ? सबैको लागि चिन्तनको विषय रहेको छ ।

“अविद्याहृदयग्रन्थिबन्धमोक्षो यतो भवेत्, तमेव गुरुरित्याहुर्गुरुशब्देन योगिनः” अविद्याले बन्द रहेको ज्ञानरूपी हृदयग्रन्थीलाई खोलिदिने परम् व्यक्तिलाई योगीहरूले गुरु शब्दले पुकारेका छन् । संसारमा तीन किसिमका विषयहरू हुन्छन् सत्य, असत्य र मिथ्या । वास्तविक गुरु त्यो कहलाउँछ जसले असत्य र मिथ्याको परिपञ्चबाट मुक्त गरेर साधक अथवा भक्तवत्सल वा शिष्यलाई सत्यतातर्फ डोर्याउन सक्छ । वेदमा भनिए जस्तै “असतोमा सत्गमयः, तमसोमा ज्योतिर्गमयः, मृत्युर्मा अमृतंगमयः” को ज्ञानको बोध गराउँदै मार्गदर्शन गर्ने गुरु असली सद्गुरु हो । गुरु पूर्णिमा अथवा व्यास जयन्तीको महिमाले यस्तै महान् गुरुको पुकारा गरिरहेको हुन्छ । हाम्रो अन्तरहृदयको खोजले त्यस्तो सद्गुरुलाई डाकिरहेको छ, जसले हामीलाई असत्बाट सत्मार्ग तिर डोरिने शिक्षा दिन सकुन् । जुन गुरुले मृत्युको महाभयबाट अमृततर्फ जानसक्ने ज्ञानशक्ति दिन सकुन् । जुन गुरुले अज्ञानबाट ज्ञानको ज्योतितर्फ जाने मार्गदर्शन गर्न सकुन् । जुन गुरुले हामीलाई आफू भित्रको महागुरुलाई चिन्नसक्ने मार्गदर्शन गर्न सकुन् ।

आत्मोन्तीका उत्प्रेरणाहरू सद्गुरुहरूबाट समय समयमा हुँदै आएको पाईन्छ । सद्गुरु भगवान् श्रीकृष्णले श्रीमद्भागवत गीतामा दिनुभएको उपदेशहरू, भगवान् गौतम बुद्धको “अहिंसा परमो धर्मः”को उपदेशलगयात अवतारी पुरुषहरूले गरेका उपदेशलाई अवलम्बन गर्दै युगयुगको मानव समाज चलेको छ । सद्गुरु भक्त शंकुले “महा गुरु मनैमा छ” अन्तर्मुखी भएर खोजी गर तिमिले आफूभित्रै महागुरु प्राप्त गर्नसक्छौ भन्नु भएको छ । यस प्रकारको मार्गदर्शन धेरै सद् गुरुहरूले गर्नुभएको छ । अध्यात्म मार्ग अन्तर्मुखी मार्ग हो । यही मार्गको यात्राले नै मोक्षगति चुम्न सकिन्छ । गुरु पूजा तथा व्यास जयन्तीको सन्दर्भ र विशेषताले विशेष गरी आध्यात्मिक वेद वेदान्तीय ज्ञान गराई अज्ञानको घोर अन्धकारमा छट्पटिएको व्यक्तिलाई आत्मोन्नतितर्फ डोर्याउनसक्ने सद्गुरुलाई वास्तविक गुरुको रूपमा सम्बोधन गर्न खोजिएको हो ।

गुरु शब्द तथा गुरुप्रति गरिने श्रद्धाभक्ति एवं आस्था आफैमा शक्तिसम्पन्न छ । गुरु श्रद्धामा अत्यन्तै ठूलो शक्ति रहन्छ भन्ने पुष्टि एकलब्यले गरेको गुरु भक्तिको उदाहरणबाट सिक्न सकिन्छ । । गुरुगुण र गुरु उपदेशको अनुसरण गर्दा जति गुरु आशीर्वाद प्राप्त हुन्छ अन्य देखावटी प्रवृतिबाट पाईदैन । र सच्चा सद्गुरुले पनि आफ्नो शिष्यले गुरु स्वरूपको भन्दा गुरुगुण र गुरु उपदेशको अनुसरण एवं पालना गरोस् भन्ने चाहनु हुन्छ । सद्गुरुहरूबाट निर्दिष्ट मार्गोपदेको अनुसरण गर्ने साधक तथा भक्तवत्सललाई सांसारिक जति पनि दुःखकष्ट, अज्ञानता तथा अभावहरू छन् ती सबैबाट क्रमशः मुक्ति मिल्दै जाने कुरामा सन्देह छैन ।

पुण्यको फल उदय भएमा साकार स्वरूपमा पनि ब्रह्मनिष्ठ सद्गुरु प्राप्त गर्न सकिन्छ । ज्ञानरूपमा ब्रह्मनिष्ठ रहेका सद्गुरु बाहिरी रूपमा सामान्य अवस्थामा पनि हुनसक्छन् । जसलाई चिन्न अथवा प्राप्ति गर्न साधक तथा भक्तवत्सल अर्थात शिष्यमा सदाचारिता, सत्कर्म एवं सकारातमक चिन्तन र आत्मज्ञानको ईच्छा हुनुपर्छ । आफूमा यी गुणको विकास होस् र त्यस्ता सद्गुरुलाई चिन्न सकौं र त्यस्ता सद्गुरुको प्राप्तिहोस् भनेर प्रार्थना गर्नसक्नु पर्छ । ब्रह्मनिष्ठ गुरुको आर्शिवादले चाहे त्यो दैनन्दिनी सांसारिक कष्ट होस्, चाहे त्यो दैविक कष्ट होस्, चाहे त्यो आध्यात्मिक कष्ट होस् सबै हट्दछन् । त्यस्ता ब्रह्मसाक्षात्कार गरेका सद्गुरुको सान्निध्यता प्राप्तहोस् भनि यस अवसरमा अन्तर्हृदयबाट प्रार्थना गरौं । यसै गरी निराकार रूपमा पनि आफूभित्र रहेको महागुरु जसलाई परब्रह्म परमात्माको अंश चेतनतत्त्वको रूपमा अनुभूति गर्नसकिन्छ । जसको बोध भएपछि अहं ब्रह्मास्मि भन्न सकिन्छ, शिवोऽहम् भन्न सकिन्छ, सोऽहम् भन्न सकिन्छ । सोको बोध अथवा अनुभूतिको लागि परमात्मासँग प्रार्थना गरौं । यो नै गुरु पूर्णिमाको सार्थकता हुनेछ ।

हामी सबैले सद्गुरुहरूको मार्गदर्शनलाई आत्मसात गर्दै ज्ञान तथा प्रकाश स्वरूप चेतनतत्त्व परब्रह्म परमात्माको अनुभूति गर्दै अहिंसा, दया करुणा, सात्त्विकता जस्ता मानवीय गुण एवं व्यवहारको अभ्यासमा चित्तलाई राख्दै स्वबोध तथा आत्मोन्नतिको पराकाष्ठालाई गन्तव्य बनाउन सकौं । सद्कर्ममा मन लगाई रहन सकौं जसले सत् सुख, सत् समृद्धि एवं सन्तोष प्राप्ति भइरहोस्, मोक्षको मार्ग प्रसस्त बन्दै जाओस् । गुरु पूर्णिमाको शुभ उपलक्ष्यमा सबैप्रति हार्दिक मङ्गलमय शुभकामना ....।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, असार ३१, २०७६ १९:५९