मिसिसिपी किनारबाट मनको घोषणापत्र

A+ A A-

‘एलेक्सा । टर्न अफ द टीभी ।'

रिमोट तान्ने जाँगर नचलेपछि मैले ‘एलेक्सा’ लाई सोफामा सुतेरै आदेश दिएँ । उसले खुरुक्क मानी ।

फेरि सोचेँ उसलाई अर्को आदेश दिऊँ, ‘एलेक्सा । यो उधुम गर्मीमा बाहिर घुम्न निस्कने मेरो धृष्टताविरुद्ध मौन विद्रोह गरिरहेको मनमा अलिकति उत्प्रेरणा र उत्साह भरिदेऊ ।' मनको मामिलामा मेसिनले परिणाम दिँदैन । त्यो हावा सोचलाई दिमागबाट फुत्किन दिएँ, यसै ।

एलेक्सा अमेजनले विकास गरेको भर्चुअल असिस्टेन्स टेक्नोलोजी हो । अमेजन दाबी गर्छ, ‘उसले आवाज अन्तर्क्रियामार्फत संसार नियन्त्रण गर्छ ।' हाम्रो अहोभाग्य भनौँ, संसार नियन्त्रण गर्ने महाशक्तिशाली मेसिनको पनि मनमाथि नियन्त्रण चल्दैन । त्यसैले त मन मनजस्तै रहन पाएको छ । मान्छे मेसिन हुनबाट जोगिएर मान्छे नै रहिरहेछ ।

मलाई यो वातानुकुलित कोठा छोडेर दिनभरि एलिगेटर र इतिहास खोज्न निस्किनु छ । म दोस्रोपटक आइपुगेको अमेरिकाको लुजियाना राज्यस्थित न्यु अर्लिन्स शहरमा यी दुई चीज छ्यापछ्याप्ती भेटिन्छन् । तर, यहाँको गर्मीसँग लाप्पा खेल्न सक्ने पूर्वसर्तमा मात्रै । तर, मसँग त्यसको विकल्प छैन । पढाइको चाँजोपाँजो मिलाएर मजस्ता विद्यार्थीले खोजमा निस्किने मौका पाउने भनेको यस्तै उखरमाउलो गर्मीमा नै हो ।

फेरि एकपटक मौसम जाँचे । ‘न्यु अर्लिन्सको तापक्रम ९६ डिग्री फरेनहाइट (करिब ३७ डिग्री सेल्सियस) छ’, एलेक्साले बाहिर चर्को गर्मी भएको सुनाई ।

‘न्यु अर्लिन्स समर ड्राउन्स इन थिक, ड्यांक स्टिलनेस’, बाहिरको तापक्रमले १४ वर्षपहिला हेरेको चलचित्रको एउटा संवाद सम्झायो । ‘अ लभ सङ फर बबी लङ’ भन्ने अंग्रेजी फिल्ममा न्यारेटरले न्यु अर्लिन्सको गर्मीयाम बाक्लो र ओसिलो स्थिरतामा डुब्छ भनी किन वर्णन गरे ? त्यसको गहिराइ बुझ्न यहाँको गर्मी स्वयम् महसुस गर्नुपर्ने रहेछ । कुनै ‘वेदर एप’बाट हैन, कविमनबाट ।

‘न्यु अर्लिन्स इज अ साइरन अफ अ सिटी, अ प्लेस अफ फेबल्स एण्ड इल्युजन्स…’ त्यही कवितात्मक चलचित्रको सुरुवाती कथन सम्झेर मन फेरि विगतमै फर्कियो । यो चलचित्रमार्फत न्यु अर्लिन्स कल्पना गरिरहँदा म त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा स्नातकोत्तरको विद्यार्थी थिएँ । न्यु अर्लिन्स आइपुग्दा फुल ब्राइट छात्रवृत्तिअन्तर्गत म फेरि स्नातकोत्तरकै विद्यार्थी छु ।

सायद निश्चित समय हिँडिसकेपछि सरल रेखा बाङ्गिएर जीवन वृत्ताकारमा घुम्न थाल्छ- प्रयास र प्राप्तिको पुनरावृत्तिजस्तो । त्यसैले होला, बगेर जति पर पुगेँ भन्ने लागे पनि कहिलेकाहीँ जीवन फेरि उद्गममै फर्किने रहेछ ।

दास प्रथाको समयमा अश्वेतहरूको किनबेच हुने अमेरिकाकै सबैभन्दा व्यस्त न्यु अर्लिन्स शहर जति इतिहासको साख हो, त्यति नै इतिहासमा लागेको दासत्वको दाग पनि हो ।

मन र मौसमको गर्मीलाई एकसाथ जितेर एक घण्टा परको जिन लफिट नेसनल पार्कमा पुग्दा दुईवटा एलिगेटर आफूलाई घाममा सेकाउँदै थिए । खासमा यहाँका स्वाम्प (सिमसार) मजस्ता वनस्पति र प्राणी विज्ञानको ज्ञान नभएकालाई आफ्नो ‘रेजिलियन्स’को परीक्षण गर्ने ठाउँ मात्र हो, जुन मैले पोहोर जुलाईकै घाममा पूरा गरेथेँ । तर, जोखिम मोल्न मानिसले नयाँ-नयाँ उत्प्रेरणा आविष्कार गरिरहन्छ । यसपटकको मेरो उत्प्रेरणा जसरी पनि लुजियानाको पर्यायजस्तै बनेका एलिगेटर हेर्नु थियो, जुन पोहोर साल देखिएको थिएन ।

दलदले हिलोमाथिको काठेपुलमा उभिएका हामी एक हुल मान्छे र दलदलमा लम्पसार एलिगेटरको दूरी मुस्किलले दुई फिट हुँदो हो । तर, उसले मान्छेको भिडप्रति कुनै चासो देखाएन । बरु हाम्रो चासोदेखि झर्को मानेझैँ गरेर आफ्नो आधा जिउ लेउमुनि लुकायो । आखिर मान्छेले जतिसुकै आफूलाई सर्वोत्कृष्ट ठाने पनि स्वाम्पको राजा त एलिगेटर नै हो ।

एलिगेटर भेट्ने मिसन पूरा भएपछि म इतिहास खोज्न शहर पसेँ ।

न्यु अर्लिन्सजस्ता शहरहरू संरचनाहरूको थुप्रोले हैन कला, कथा र मिथकहरूको फ्युजनले बनेका हुन्छन्, संवेदनाका अवयवहरूले बनेका हुन्छन् । र, यी सबैलाई अक्षुण्ण राख्न सकेकाले यो शहरको आभा अद्भुत छ । नजिक पुग्दा लाग्छ, यो शहरले मान्छेका आदिम चेतना खोतलेर मान्छेलाई मनको गहिराइसम्म पुर्‍याउने तागत राख्छ । शहरमा भिड छ तर त्यो साँघुरो लाग्दैन । कोलाहल छ तर अशान्ति छैन । एउटा यस्तो परिधि छ, जसले स्वतन्त्र महसुस गराउँछ ।

सन् १७२३ मा फ्रान्सको उपनिवेश रहेको यो शहर स्पेन र फेरि फ्रान्सको उपनिवेशहुँदै सन् १८०३ मा नेपोलियनसँग १५ मिलियन डलरमा अमेरिकाले किनेको इतिहास रहेछ । तर, यहाँको आदिम आदिवासी सभ्यता र त्यसको अवसानको कथा भने इतिहासको सारांश लेखेजस्तो एक वाक्यमा सकिँदैन । आखिर हामीले जानेका सबै इतिहास सभ्यताको स्मारक र बर्बरताका कथाहरूको चिहान हो । विजेताहरूको प्रशस्ती र पराधीनहरूको अवसान हो । इतिहास जति देखिएको कथा हो, उति नै नलेखिएको कथा पनि हो ।

यहाँ पनि इतिहासमा लेखिएका समृद्ध कथाहरूका काप-कापबाट नलेखिएका मानवीय बर्बरताका कथाहरूले सुस्केरा हालिरहेका छन् । दास प्रथाको समयमा अश्वेतहरूको किनबेच हुने अमेरिकाकै सबैभन्दा व्यस्त न्यु अर्लिन्स शहर जति इतिहासको साख हो, त्यति नै इतिहासमा लागेको दासत्वको दाग पनि हो ।

त्यो विगतले शहरलाई आज पनि तर्साइरहेको छ । भुत र भुडुको यो शहरमा फ्रेन्च क्वार्टरतिर अझै मान्छेहरू भुतसँग तर्सिन टिकट काटिरहेका भेटिन्छन् । गोस्ट सिटी टुरको टिकट भुतसँग भेट्ने अपोइन्टमेन्ट हो । तर, मलाई भुतसँग भेट्ने इच्छा जागेन । तर्साउनलाई त सधैँ मानिसहरू नै काफी थिए र छन् । भुतहरूलाई किन बदनाम गरिरहनु ?

ज्याक्सन स्क्वायरमा गितार बजाएर एउटा मान्छे ज्याज गाउँदैछ– मैले नबुझ्ने अंग्रेजीमा ।

यो ज्याज जन्माउने शहर पनि हो । र, यो शहरले ज्याजलाई छोराछोरी हुर्काएजस्तै हुर्काइरहेछ । 'त्यो ज्याज गायकले पैसा थाप्न राखेको नीलो बाल्टी कहिले भरिएला ?', मैले सोचेँ । हुन त संसारका हामी सबै कहिले नभरिने आकांक्षाको बाल्टी साथै लिए हिँड्छौँ– कसैले हातमा त कसैले मनमा ।

उसले फेरि दोस्रो गीत सुरु गर्‍यो– मैले नबुझ्ने ।

नजिकै एउटा चित्रकार छ । ऊ आफ्नो क्यान्भासमा निस्पट्ट अँध्यारो रातको बाक्लो मौनतालाई स्याक्सोफोनको चर्को आवाजले चिर्न खोज्दैछ । उसको चित्रमा आकाशमा जिरो वाटका बल्बजस्तो प्लिक-प्लिक गरिरहेका सुदूर तारालाई साक्षी राख्दै, अजंगका दुईवटा रुखमुनि तीन अग्ला काला आकृति नाचिरहेछन्, निस्फिक्री– आफ्नै ज्याज संगीतमा ।

आखिर हरेक कलाले अँध्यारो नै त चिर्ने हो– मनबाट सुरु गरेर संसारको ।

ज्याज र क्यान्भासबाट छुट्टिएर म फ्रेन्च क्वार्टरतिर लागेँ । एउटा कुनामा सिमेन्टको अग्लो मचानमाथि पन्ध्रौँ शताब्दीमा ब्रिटिसहरूद्वारा जिउँदै जलाइएकी विरांगना जोन अफ आर्कको पित्तलको मूर्ति घाममा झलमल्ल बलिरहेको थियो । मानौँ, न्यायका लागि जिउँदै जल्न तयार हुने यस्ता विद्रोहीहरूले इतिहासको अँध्यारोलाई आफ्नो उज्यालोले धपक्कै बालेका छन् ।

मान्छेहरूको कल्पनाशीलता पनि गजबको छ । उनीहरू पहिला भगवान् बनाउँछन्, अनि त्यही भगवान्‌ले आफूलाई बनाएको कथा बनाउँछन् । त्यसपछि आफैँले बनाएको भगवान् खोज्न मन्दिर, मस्जिद र गिर्जाघर जान्छ्न् ।

म फेरि ज्याज र चित्रकारतिरै फर्किएँ । ज्याजवालाको मन र बाल्टी भरिएको थिएन , ऊ गाइरहेको थियो । कलाकारको मन र गोजी भरिएको थिएन, ऊ रङ पोतिरहेको थियो ।

साँझ पर्नै लाग्दा, सडकको ठीक पारिपट्टि सेन्ट लुई क्याथेड्रलको पछाडि लुकेको घामको आभाले आकाश सुनौलो देखियो । बिस्तारै रातो अनि गुलाबी रङले आकाश पोतेर गिर्जाघरपछाडि घाम डुब्यो । अगाडि सडकमा बग्गी काँधमा हालेका घोडाहरू उस्तै स्थिर रहिरहे– ध्यानमा लीन भएझैँ । म गिर्जाघरमा छिरेँ– जीवनमै पहिलोपटक । कुनाको एउटा बेञ्चमा टुसुक्क बसेर आँखा चिम्लिएँ र आफूलाई हेर्न खोजेँ । गहिरो शान्तिको तरङ्गले शीतल बनायो ।

मान्छेहरूको कल्पनाशीलता पनि गजबको छ । उनीहरू पहिला भगवान् बनाउँछन्, अनि त्यही भगवान्‌ले आफूलाई बनाएको कथा बनाउँछन् । त्यसपछि आफैँले बनाएको भगवान् खोज्न मन्दिर, मस्जिद र गिर्जाघर जान्छ्न् ।

यहाँ आँखा चिम्लिएर आफैँभित्र हेर्नेहरू 'आफू' भेटेर मुक्त भएका छन् । भगवान्‌लाई चित्रमै खोजिरहने भक्तहरू सधैँ आशक्त नै रहेका छन् ।

बाहिर निस्किएर मिसिसिपी नदी किनारको मुन वाक ट्रेलमा टहलिँदै गर्दा उही ज्याज पार्श्व संगीत बनेर हावामा तैरिरहेछ । म भने मिसिसिपी नदी किनारको भर्‍याङमा टुक्रुक्क बसेर काठमाडौँ सोचिरहेछु:

हामीले पनि आफूसँग-सँगै शहर र सम्पदा पनि बचाउन जानेको भए, संसारको भिडभाडबाट भाग्न मन लागेको कुनै यस्तै दिन, बागमती किनारमा म यसैगरी सूर्यास्तसँगै डुबिरहेकी हुँदी हुँ । आफैँसँग हारेको बेला वा आफूभित्रै हराउन मन लागेको बेला म बागमती किनारको मादक हावामा यसैगरी लुटुपुटु गरिरहेकी हुँदी हुँ ।

श्वास फेर्न उकुसमुकुस भएको दिन, म स्वतन्त्र महसुस गर्न काठमाडौँका गल्लीहरूमा रुमल्लिइरहेकी हुँदी हुँ । अथवा पाटन वा भक्तपुर दरबारक्षेत्रमा बसेर कुनै मन्दिरपछाडि डुब्न लागेको घाम हेर्दै आफूलाई आफैँभित्र खोजिरहेकी हुँदी हुँ ।

यद्यपि तमाम निराशाहरूविरुद्ध म यहाँ बसेर एउटा सपना देख्ने धृष्टता गरिरहेछु– बागमती किनारको कुनै ड्रिम वाक ट्रेल हुँदै टहलिइरहँदा कञ्चन पानीको प्रतिबिम्बमा म एउटा आदिम शहर र सभ्यताको पुनरुत्थानको कथा पढिरहेछु । आफू बाँचेको समयको सुन्दर चित्र देखिरहेछु ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, जेठ ५, २०७९ ०७:०४