अन्तिम शाह राजा ज्ञानेन्द्र दरबारका रहस्यमय खाेपीहरूबाट बाहिर निक्लेर त्रिसरा र एलओडीतिर नाच्न गाउन थालिसके । कम्निस्ट नेताजीहरूलाई भने भूमिगत जीवनबाट निक्लेर खुलापनकाे सही सदुपयाेग गर्ने उपाय खाेज्नुकै दास्ती छ । भाेट हाल्न थालेकाे दुई दशक पुग्दासम्म प्रचण्डलाई मतपत्र राम्राेसँग पट्याउन आउँदैन । अस्तिसम्म चुनावकाे भण्डाफाेर भन्दै सुतली बम राख्ने विप्लव चुनावमा आउन चाहन्छन् । भाेट हाल्न जाँदा थाहा भाे, मतदाता सूचीमा नामै छैन ।
चुनावका बेला लोकतन्त्र कतिका लागि विलास हुन्छ, कतिका लागि विपत्ति ।
पूर्वप्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईले गोरखामा गोप्य मतदानको खुला तस्वीर खिचाउँदा आचारसंहिताको कतिपल्ट अपमान भयो, उनलाई थाहा नहुने कुरै थिएन । देउवादेखि ओलीसम्म, कमल थापादेखि उपेन्द्र यादवसम्मका सारा नेताहरूले विभिन्न हाउभाउ र पाेजमा भाेट हालेकाे माेडलिङ गराउँदै जाँदा हामी पत्रकार तिनलाई फूलबुट्टे शब्दसहित पाेर्टलहरूमा रंगाउन व्यस्त थियाैँ । उता नेपालगञ्जमा अपाङ्गता भएकाहरूका लागि बुथसम्म ह्वीलचेयर वर्जित थियो ।
नयाँ नेपालमा वर्चस्वशाली वर्ग फेरिएको छैन । बरु त्यसमा नयाँ सदस्यहरू थपिँदै गएका छन् ।
सुकुम्बासी, अपाङ्गता भएका, भूमिहीन, अन्य लिङ्गी, वृद्धवृद्धा, सीमान्तवर्ती नागरिकहरूका खास समस्यालाई हामी कहिले साँच्चिकै उठाउँछौँ, कहिले उठाएजस्तो गर्छौं । यसरी हेर्दा आधुनिक समयमा पहुँचवालाको रजाइँ र दासत्वको दुवै चक्र एकसाथ चलिरहेको छ । उसैउसै हाम्राे लाेकतन्त्रमा नागरिक हुनुकाे र हुन नसक्नुकाे धाँजा झन् फाट्दाे क्रममा छ । याे यस्सैउस्सै मेटिनेवाला त देखिँदै देखिएन ।
अचानक याद आयो, मोहनविक्रम सिंहको । मोहनविक्रम सिंह र निर्मल लामा कुनै बेला प्रचण्ड र बाबुराम भट्टराईका गुरु थिए । प्रचण्डले आफ्ना अन्तर्वार्ताहरूमा तिनलाई बनारस सम्मेलनताकाका माओ र चाओ भनी सम्बोधन गर्ने गरेका छन् । प्रचण्ड र बाबुरामले मोहनविक्रमलाई आफ्नो क्रान्तिकालीन समयका गुरु नै मान्ने गरेका छन् ।
पुराना नेतामध्येका लीलामणि पोखरेललाई केही दिनअघि एभिन्युज टीभीको एउटा प्रत्यक्ष संवादबाट फर्कने क्रममा बाटोमा मैले मोहनविक्रम सिंहबारे सोधेको थिएँ । मेरो प्रश्न थियो: ‘उनलाई हामीले केका लागि सम्झने ?’
पोखरेल : ‘जडताका लागि । आफूलाई सही लागेको कुरामा ढिट भएर अडिग भइराख्ने । ’
तिनै जड मोहनविक्रमले पनि आफ्नो मान्यता बेलाबखत फेर्दा रहेछन् । एउटा समय थियो, उनी तन्नाको पर्दाभित्र लुकेर पत्रकारलाई अन्तर्वार्ता दिन्थे । मरिगए क्यामेरामा नदेखिने । टीभीले प्रस्ताेतालाई देखाउँथ्याे, अनि जवाफकर्ताकाे बाेल्ने पालाेमा भित्ताे देखिन्थ्याे । अर्धभूमिगत जीवनको कठोर नियम थियो । माओवादीको युद्ध सकिएर नेताहरू शहरभरि सर्वत्र उपलब्ध भइसक्दा पनि उनले यो नियम कठोर पालना गरे । नारायणकाजी श्रेष्ठलगायत नेताहरूलाई पनि पछि मात्रै बाहिरिने अनुमति मिलेको हो ।
यस्ता जड मोहनविक्रमले पार्टीमार्फत निर्णय गराए– खुला हुने । १८ पुस ०७६ को पार्टी निर्णयले उनलाई खुला हुने, परिआएमा टीभीलाई अन्तर्वार्तासमेत दिन सक्ने निर्णय गर्यो । सरकारले टाउकोको मोल तोकिएका माओवादी खुला भएको १३ वर्षपछिको कुरो हो यो ।
उनले कान्तिपुरलाई दिएकाे एउटा अन्तर्वार्तामा भने, 'टीभीको माध्यमद्वारा जनताको बीचमा अलि बढी पुग्न सक्छौँ भन्ने हो । पहिले लेख र अडियोद्वारा जाने गरेका थियौँ । जनताका बीचमा अब ठूलो स्केलमा जान सक्छौँ भन्ने सोचेर नै यो निर्णय गरेको हो । ' आफू अझै पनि अर्धभूमिगत नै रहेको उनको तर्क थियो ।
भूमिगत जीवनको सकस त निकै छ, तर आकर्षण र रोमाञ्चकता पनि आफ्नै खालको हुन्छ क्यारे । संकटका दिनहरूमा गोपनीयता खाँचो हो, सहजताका दिनहरूमा गोपनीयता गहना । विपश्यना जाने, अनि सोसल मिडिया फास्टिङ गर्नेहरूको सुविधालाई आफ्नै ठाउँमा छाडौँ । पूर्वप्रधानमन्त्री भट्टराई भने भोट हालेको, केमा हालेको, कसरी हालेको तस्वीरबाहिरसम्मै पुर्याइदिन्छन् । अनि त्यसो गर्नाको पछाडि तर्क पनि दिन्छन् । (मुख्य पोस्ट चैँ उनले यो लेख्दैगर्दा हटाएका छन्)
नेपालगञ्जका अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको खुला पीडामा बाबुराम भट्टराईको तस्वीरले मल्हम लगाउँदैन । बरु यो समग्र प्रक्रियालाई नै एउटा रमाइलोका रूपमा चित्रित गर्छ ।
उनले ट्वीटरमा आफ्नो बचाउ गर्दै यस्तो लेखेका छन्: 'लोकतन्त्रको आधार भनेको व्यक्तिले आफ्नो विचार र मत खुला रूपमा व्यक्त गर्न र प्रचारप्रसार गर्न पाउनु हो । मतदान गोप्य नै हुनुपर्छ भन्ने कुनै सिद्धान्त हुॅदैन । गोप्य मतदान भनेको कसैले आफ्नो मत गोप्य राख्न चाहन्छ भने उसलाई त्यो छुट दिने भनेको हो । तर, कसैले खुला गर्छ भने रोक्ने भनेको हैन । '
जवाफमा जुगल भुर्तेलले लेखेका छन्, 'खुला र गोप्यको कुरो पनि मिलेन, तर त्यसमा बहस गर्दै गरौँला । हाम्रो मोबाइल गेटमै रोकियो । जनतालाई एउटा नियम, शासकलाई अर्को नियम हुनुहुँदैन भनेर यत्रो संघर्ष गर्दै ल्याएको व्यवस्था होइन यो ?'
चुरो कुरो यति मात्रै हो ।
आज नेपालगञ्ज उपमहानगरकाे राँझा मतदान केन्द्रमा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूले घिस्रिँदै गएर भाेट हाल्न बाध्य हुनुपर्यो । मतदान केन्द्रभित्र ह्वीलचेयर प्रयोग गर्न नदिइएपछि उनीहरूले निकै कष्टका साथ मतदान गर्नुपरेको हो । नयाँ बस्तीका फागुराम चौधरीले शिलापत्रसँग भने, 'गेटबाट भित्र ह्वीलचेयर ल्याउन नदिँदा घिस्रिँदै गएर भाेट हाल्नुपर्यो । पुलिसले ह्वीलचेयर भित्र छिराउनै दिएन । भित्र पनि अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूका लागि छुट्टै व्यवस्था केही थिएन । घिस्रिएरै लाइनमा बस्नुपर्यो ।’
उनले अरू भने, ‘मतदान गर्ने ठाउँ पुग्दा हात पूरै हिलो थियो । भोट हाल्ने टेबुल पनि अग्लो थियो । आफैँले भोट हाल्न नमिलेपछि सहयोगीले भोट हालिदिए ।’
यस अर्थमा, गाेरखा र नेपालगञ्जका दुई तस्वीरकाे विवेचना गराैँ । दुवै तस्वीरमा एउटा समानता छः दुवैले भाेट हालेरै आएका हुन् । तर, बाबुरामकाे तस्वीरमा जुन उल्लास देखिन्छ नि, लाेकतन्त्रकाे, त्याे स्वाभाविक उल्लास नेपालगञ्जका दुःखी नागरिककाे अनुहारमा देखिँदैन, किन ?
नेपालको लोकतन्त्रको दुःख भनाैं या सुख– नागरिक सधैँ उत्साही र आशावादी हुन्छन् । जनप्रतिनिधि होस् या सरकारबाट, जतिपल्ट दुःख पाउँदा पनि चुनावमार्फत प्रतिनिधि छान्ने दिनमा उनीहरू गयल पर्न चाहँदैनन् । तर, राजनीतिकर्मीका लागि यो कहिले हिंसाको विषय हुन्छ, कहिले फर्जी, धाँधलीको ।
यो बेग्लै कुरो हो, विप्लवले भोट हाल्न चाहेको दिन उनको नाम मतदाता नामावलीमा थिएन । यसले उनको चुनावप्रतिको प्रतिबद्धतामा प्रश्न उठाउँदैन । उनको नाम मतदाता सूचीमा अब लेखिनुपर्छ । अतिवादी माग राख्ने दलभित्र उनी अस्तिसम्म बहुमतका नेता थिए । अब उनी नेकपा बहुमतबाट निष्कासित झिनो शक्ति हुन् । सीके राउत पनि मधेसमा तमाम बाहुबलीका बीचमा मूलधारमा आउने क्रममै छन् । यो बाबुराम भट्टराईसमेतले लिएको शान्तिपूर्ण राजनीतिक निर्णयको असर नै हो ।
तर, आज लोकतन्त्र हाम्रा लागि जीवनपद्धति होइन, कुरूप परिहास बन्ने खतरा छ । नेपालगञ्जका अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको खुला पीडामा बाबुराम भट्टराईको तस्वीरले मल्हम लगाउँदैन । बरु यो समग्र प्रक्रियालाई नै एउटा रमाइलोका रूपमा चित्रित गर्छ । आज हाम्राेमा लाेकतन्त्र एउटा अभिनय मात्रै हुने खतरा छ । राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपति अनेक राजनीतिक निर्णयमा अवाञ्छित संलग्नताका कारण विवादित हुन्छन् । दलका कार्यालय नै शीतलनिवास र ग्रीन हाउसबाट चलाएकाे आराेप सुन्नु सामान्य हाे । तर, नागरिक हुनुकाे नाताले भाेट हाल्ने दायित्वबाट भने विमुख । के यस्ताेमा हामी पहुँच भएकाहरू क्यामेरा लिएर भाेट हाल्न जाने, अनि त्यसलाई फेसबुकमा रंगाउने ? कि लाेकतन्त्रकाे बराबरी सिद्धान्तअन्तर्गत हरेक नागरिक बराबर हाे भन्ने मान्यतामा अडिने ?
कि माेहनविक्रम गुरुले झैँ कहिले अन्तर्वार्ताजस्ताे जीवन्त संवादसमेत आमनेसामने हुनुसाटाे लुकीलुकी गर्ने ? कहिले गाेप्यताकाे धज्जी उडाउँदै आचारसंहिताकाे बर्खिलाप गएर गाेप्य मतदानसमेत खुल्लमखुल्ला भ्याइदिने ?
प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख ३०, २०७९ १७:५८
