मण्डेलाले भोट आफ्नो अधिकार भन्ने थाहा नपाउँदा..

A+ A A-

यो फिल्मको प्रमुख पात्र सैलुन चलाउँछ । जातीय रूपमा दुई भागमा विभाजित भएका एकै गाउँका मानिसहरूको घर-घरमै पुगेर दारी र कपाल काट्छ ।

गाउँका दुई जातिको एकअर्कामा मिल्ती छैन । उनीहरू मौका मिल्यो कि जुधिहाल्छन् । जातअनुसार उनीहरूले गाउँमा उत्तरी र दक्षिणी भेग तोकेका छन् । एउटा भेगबाट अर्को भेगमा पुग्ने पुल सजिलाे छैन ।

ऊ मात्र त्यस्तो चरित्र हो, जो दुवैतिर पुगेर काम गरिरहेको हुन्छ ।

तर सधैँ बढिरहने कपाल र दारी काटेर सबैलाई सुन्दर बनाउने उसको भने कुनै नाम छैन । घर छैन । उसलाई धेरैले मान्छे पनि गन्दैनन् । सबैभन्दा तुच्छ भनिएको कुनै काम आए मात्र सम्झिन्छन् ।

तर, ऊ त्यसमा कुनै गुनासो गर्दैन । उसले गुनासो गर्नुपर्छ भन्ने पनि जानेको छैन । गुनासो गर्‍यो भने के हुन्छ भन्ने पनि जानेको छैन ।

दुई भेगको बीचमा रहेको रुखमुनि सैलुन चलाएर बसेकाे उसले बितिसकेका आफ्ना बुवाको लागि एउटा सपना देखेको छ । कुनै दिन त्यही रुखनजिकै आफ्नो सैलुन खोल्ने सपना । त्यो सपनाको लम्बाई कत्राे छ भन्ने उसलाई थाहा छैन ।

अरू कुनै अवस्थामा थियो भने ऊ सधैँका लागि त्यस्तै नै रहने थियो । त्यही विभेदमा नै बाँचिरहने थियो । आफूलाई सधैँजस्तै कमजोर नै सोचिरहने थियो ।

एक दिन त्यो सपनामा गाउँमा आएको चुनाव मिसिन्छ । दुई जातीय भेगमा छुट्टिएर बसेका एउटै बाबुका दुई सौतेला छोराहरू पूरै गाउँको नेतृत्व आफ्नो हातमा राख्ने प्रतिस्पर्धामा लाग्छन् ।

उसको त्यति बेलासम्म सरकारी परिचयपत्र हुँदैन । रुखमा राखेको पैसा हराइरहेपछि बैंकमा पुगेसँगै उसले नयाँ नाम पाउँछ । 'मण्डेला' नाममा उसको भोटर कार्ड बन्छ । ऊ थाहा नै नपाई चुनावको मियो बन्छ । उसको भोटले दुईमध्ये एकलाई जिताउने अवस्था आउँछ ।

त्यो परिस्थितिले उसको जीवनमा ल्याउने अस्वाभाविक परिवर्तन अनि उसलाई आफूतिर तान्न जोड गर्ने दाजुभाइको हाँस उठ्दा प्रयासहरू देखाउँदै लेखक निर्देशक माडोन आश्विनले 'मण्डेला' फिल्मको क्यानभास बनाएका छन् । त्यही क्यानभासको वरिपरि घुमेर भारतीय राजनीति, निर्वाचन प्रक्रिया अनि समाजका विभिन्न गहन समस्याहरू केलाएका छन् । हाँस्य शैलीमा बनाइएको फिल्मका कलाकार र दृश्यहरूले सुरुमा पेट मिचीमिची हँसाउँछन् अनि हाँसिसकेपछि त्यसको बारेमा सोच्ने बनाउँछन् । फिल्म हेर्दै गर्दा भारतीय प्रणालीसँग लगभग मिल्ने नेपाली संरचना अनि पात्रहरू बारम्बार दिमागमा आइराख्छन् ।

फिल्ममा चर्पी बनाइएको एउटा दृश्य छ । गाउँलेहरू खुल्ला दिसा गर्छन् भन्ने कुरा देखाइसकेपछि आउने त्यो दृश्यमा भर्खरै बनेको चर्पी कसले उद्घाटन गर्ने भन्ने कुरामा झगडा पर्छ । त्यो चर्पी एकदमै सानो छ । त्यो त्यतिका धेरै तामझाम गरिनुपर्ने उद्घाटन पनि हैन ।

तर, उद्घाटन कसले गर्ने र क-कसले प्रयोग गर्ने भन्ने बारेमा लुछाचुँडी हुँदा दुईतिरकै मान्छेहरू आपसमा लड्छन् । चर्पी पुरै भत्किन्छ ।

कसले उद्घाटन गर्ने भन्ने कुरामा विभेद हुँदा भएका झडपहरू याे दृश्यले सम्झाउँछ । आफूले काम गरेको क्रेडिट लिनलाई विभिन्न पार्टीहरूले गरेका तँछाडमछाडहरूलाई देखाइदिन्छ । सामाजिक सञ्जालमा केही पहिला एउटा तस्बिर भाइरल भएको थियो । त्यहाँ एउटा ट्रान्सफर्मर उद्घाटन गर्न पाँच जना अतिथि भएपछि पाँच वटै स्विच बनाइएको देखाइएको थियो ।

याे प्रवृत्ति समाजमा कुनै बलियो प्रणाली बन्न नसक्दा आएको हो । त्यो समुदायमा भएका दुई जना भाइहरूको पछाडि आँखा चिम्लिएका हनुमान जसरी पछि लाग्नेहरूबाट बनेको हो । त्यसरी भिँडेर उनीहरू आफ्नो भाइको वरपर राम्रो त देखिन खोजिरहेका छन् तर त्यसले उनीहरूलाई नै अप्ठ्यारो बनाएको छ ।

अन्तिममा चर्पी भत्किएको दृश्यले आपसी लुछाचुँडी र स्वार्थका कारण स्वस्थ कुराकानी हुन नपाएर गुम्न सक्ने नयाँ विकास वा अवसरहरूलाई प्रतिबिम्बित गर्छन् । नेपालकै इतिहासमा हेर्दा पनि अरुण तेस्रो आयोजना यो फिल्ममा भएको दृश्य जसरी नै भत्किएको थियो । अहिले एमसीसी पनि त्यस्तै अवस्थामा छ । त्यसमा बहन गर्नै नसक्ने गरी कित्ताकाट गरिएको छ ।

मण्डेलालाई आफ्नो पक्षमा भोट हाल्ने बनाउन दुई उमेदवारहरूको हानथाप तीव्र हुन थाल्छ । उनीहरू उसले नमानी नै उसका साना आवश्यकताहरू पूरा गरिदिन थाल्छन् । पुरानो भइसकेको ऐना फेरिदिन्छन् । सैलुनमा नयाँ कुर्सी ल्याइदिन्छन् । प्रतिस्पर्धा बढ्दै गर्दा उसको सैलुन खोल्ने बुबाको सपना पूरा गर्ने सैलुन पनि खोलिदिन्छन् ।

केही काम नगरी पैसा आउन थालेपछि ऊ अल्छी बन्दै जान्छ । उसले त्यसपछि देखाउने व्यवहार हाँसउठ्दा हुन थाल्छन् । ऊ कसैलाई नसुन्ने र नटेर्ने बन्न थाल्छ ।

ऊ आफ्नो भोटको कारणले गर्दा ती सबै कुराहरू पाइरहेको ठान्छ ।

ऊ सजिलै उनीहरूले दिएको पैसा र सामानहरूबाट प्रभावित हुन्छ । ऊ बिस्तारै काम नपाउने अवस्थामा पुगिसकेको छ तर थाहा पाउँदैन । उसको भतिजले काम गर्न जाऔँ भन्दा पनि मान्दैन । उसलाई सजिलै आएका चिजहरूको लत लाग्छ ।

त्यसलाई देखाएर राजनीतिको नाममा पैसा बाँड्ने चुनावले कसरी मानिसहरूलाई परजीवी बनाइरहेको छ भन्ने कुरा फिल्मले देखाएको छ । उसलाई लागेको लत दलाल पुँजीवाद राजनीतिमा मिसिएर महँगो हुँदै गएको चुनावको प्रतिफल हो । उसलाई आफूतिर तान्न दुवै उमेदवारहरू घर खेत बेच्न पनि तयार हुन्छन् । उसको भोट नै लिलामी गर्न पनि तयार हुन्छन् ।

फिल्मले एक मात्र निर्णायक भोट भएको मान्छे प्रलोभनमा परेको देखाएर, ऊ पैसा पाउने दुष्चक्रमा फसिरहेको देखाएर निर्वाचनमा भएको पैसाको प्रभावलाई फेरि पनि उजागर गरिदिएका छन् ।

एउटा दृश्यमा उसलाई दुवै उम्मेदवारहरूले गरेको लगानी यति बढ्छ कि उनीहरू उसको भोट लिलामी गर्ने तयारी गर्छन् । जसले धेरै पैसा तिर्न सक्छ उसलाई नै उसले भोट हाल्ने ।

उसको भोट लिलामी गरेको दृश्य जति हाँसउठ्दो छ, त्यति नै गहन पनि छ ।

उसको लिलाम गराउने तयारी भइरहेको हुन्छ । लिलाम गराउने अधिकारी आउँछन् । उनी भन्छन्- ल सामानलाई यो थालमा राखौँ ।

मानिसहरू मण्डेलालाई उठाएर थालमा राख्छन् ।

'यो के हो ?', अधिकारी सोध्छन् ।
'भोट', उसलाई उचाल्नेहरू भन्छन् ।
'मैले भोटलाई त लिलामी गरेको छैन । सामानलाई मात्र गरेको छु ।'

उनीहरू अधिकारीलाई थर्काएर जबरजस्ती लिलामी गर्न लगाउँछन् । त्यो दृश्यले नेताहरू कसरी हरेक भोटलाई कोही मानिसको आकाङ्क्षा वा अपेक्षा वा लोकतन्त्रप्रतिको विश्वासको रूपमा नलिएर एउटा वस्तु वा निर्जीव कुनै चिजको रूपमा लिइरहेका छन् भन्ने कुरा देखाउँछ । अनि उनीहरूको अगाडि प्रशासन कसरी लाचार भएर हेरिबस्न र त्यहीअनुसार चल्न विवश छन् भन्ने पनि देखाइदिन्छ ।

लिलामी सकिएपछि अवस्था गम्भीर हुँदा मण्डेला र उसको भतिजले कुटाई खान्छन् । भतिज मरणासन्न हुने गरी कुटिइन्छ । उसलाई बचाउन याचना गर्दै मण्डेला पहिला आर्थिक सहयोग गर्ने र अनेक प्रलोभन देखाउने ती नै नेताहरूकोमा पुग्छ । तर, त्यति बेला उनीहरू कोही पनि उसलाई सहयोग गर्दैनन् ।

एउटा दृश्यमा याचना गरिरहेको मण्डेलालाई नेता जवाफ फर्काउँछन्- तेरो भतिज १८ वर्ष पुगेको छैन । उसले भोट पनि हाल्न पाउँदैन । उसलाई मैले किन बचाउने ?

यो संवादले नेताहरूले जनतालाई एउटा भोट वा पाँच वर्षमा एकपल्ट बूढी औँलाको माथि लाग्ने मसीभन्दा बाहेक केही सोच्दैनन् भन्ने देखाउँछ । उनीहरू मानवीय रूपमा भन्दा पनि मानिसहरूलाई अंकगणितीय रूपमा हेर्छन् । उनीहरू एक व्यक्तिको रूपमा भन्दा पनि आफूलाई काम लाग्ने वा नलाग्ने रूपमा हेर्छन् भन्ने देखाएको छ ।

दुवै नेताहरूलाई गाउँको अध्यक्ष भएर केही खास गर्नु छैन । केही गर्ने योजना पनि छैन । उनीहरूलाई केवल शक्ति आर्जन गर्नु छ । केवल त्यो शक्तिको भरमा आफ्नो स्वार्थ सिद्ध गर्नु छ ।

०००

यो फिल्मको सबैभन्दा सबल पक्ष भनेको यसको सरल प्रस्तुति हो । यति गहन राजनैतिक विषयमा बनेको भएर पनि यसले फिल्मले सुरुवातबाट बनेको आफ्नो छुट्टै संसारलाई कायम राखेको छ । काल्पनिक गाउँ अनि त्यसमा बस्ने हरेक पात्रहरूको चरित्रको यात्रालाई स्वाभाविक बनाएको छ । धेरै जना चरित्रहरू भएर पनि हरेक चरित्रहरूको यात्रा स्पष्ट देखिन्छ ।

त्यहाँ एक जना पात्र छ, जो हरेक झडप हुने बेलामा आफ्नो खुट्टामा भएको चप्पल पहिला फुकाल्छ र अलिक अलग्गै राख्छ । त्यो चप्पल सायद उसलाई कुनै नेताले दिएको उपहार हो । ऊ त्यसलाई आफूलाई भन्दा पनि धेरै माया गर्छ । भीडमा झडप पर्दा आफूलाई भन्दा पहिला त्यसलाई जोगाउँछ । ऊ आफूलाई यति नचिन्ने भएर अन्धाधुन्द तरिकाले आफ्नो नेताको पछि लागेको छ कि ऊ उनीहरूले दिएको चप्पलजति पनि आफूलाई जतन गर्दैन ।

फिल्मको अन्तिम दृश्यतिर मालिकको पछिपछि दौडिने हुँदा उसको चप्पल चुँडिन्छ । त्यो चप्पल चुँडिनु भनेको उसले मालिकलाई जति नजिकै सोचेको छ, त्यति नजिक मालिकले सोचेका छैनन् भन्ने हो ।

यस्तै 'मण्डेला' को भतिजको चरित्र सुरुदेखि नै विद्रोही छ । ऊ आफ्नो काकालाई अरूले होच्याएर बोलेको मन पराउँदैन । काकाले एकदमै निचो काम खुरुखुरु मानेको र कुनै विद्रोह नगरेको पनि मन पराउँदैन । उसको चरित्र त्यति बेला स्पष्ट हुन्छ जति बेला ऊ सित्तैमा काकाले पाएका कुनै पनि सामानहरू चलाउन मान्दैन । काका अल्छी गरेर सुतिरहँदा पनि ऊ काम गर्न गइराख्छ ।

ऊ नयाँ पुस्ता हो । फिल्मले नयाँ पुस्तामा आशा राखेको छ । त्यस्तै गाउँको बैंकमा काम गर्न आएकी युवतीले मण्डेलालाई आफ्नो नाम खोज्न लगाउँछिन् । उसलाई नाम दिन्छिन् ।

उनले त्यो हैसियत आफ्नो शिक्षाको भरमा बनाएकी हुन् । उनीजस्ता धेरै युवतीहरू गाउँमा छन्, जो आफ्ना लागि चाहिने चर्पी माग्न सकिरहेका छैनन् । उनीहरू खुल्ला स्थानमा शौच गर्न जानुपर्छ । त्यसैले बिहानकाे राति नै जानुपर्छ । उनीहरूको ठीक विपरीत उनी आफ्नो हकले केही कुरा माग्न सक्ने अवस्थामा छिन् ।

उनले पाएको त्यो अवसरले एउटा मान्छेको जिन्दगी नै परिवर्तन भएको छ । कसैको जिन्दगीमा परिवर्तन गर्न ठूलो पदमा नै हुनु पर्दैन । अनि ठूलो पदमा हुँदैमा सबैले सबैको जिन्दगीमा परिवर्तन ल्याउँदैनन् भन्ने कुरा पनि यो फिल्मले देखाएको छ ।

०००

यो फिल्म कसैले आफ्नो भोटको मतलब बुझेर भोट हाल्यो भने केसम्म हुन सक्छ भन्ने कुरा देखाउँछ । मण्डेलाले पहिला आफ्नो भोटलाई पैसा कमाउने माध्यम सोचेको थियो । तर पछि त्यो आफ्नो अधिकार देखाउने माध्यम हो भन्ने बुझ्छ ।

साथै आफूमा पैसा लगानी गर्न खोज्नेहरू केही समय आफ्नो स्वार्थको लागि गर्छन् भन्ने कुरा पनि उसले बुझ्छ । आफूलाई बनाउन आफ्नै सोचमा लगानी गर्नुपर्ने आवश्यकता पनि देख्छ । जब उसले भोट आफ्नो अधिकार हो भन्ने थाहा पाउँछ, त्यसपछि उसमा अथाह शक्ति आउँछ । त्यो शक्ति उसले सित्तैमा पाएको शक्तिभन्दा बलियो हुन्छ ।

फिल्म सकिँदासम्म ऊ एक बिम्ब बनिसक्छ । आफ्नो भोटको शक्ति थाहा भएको मतदाताको बिम्ब । आफूले राम्रो लागेको मान्छेलाई बिनाकुनै प्रलोभन भोट हाल्ने मतदाताको बिम्ब ।

फिल्मले बुझाएको छ, 'हरेक मान्छेले आफूलाई मण्डेलाले जस्तै निर्णायक भोट सम्झिने हो भने देखिने परिवर्तन हुन्छ । किनकि, हरेक भोट निर्णायक हुन्छ ।' (पुनः प्रकाशित)

प्रकाशित मिति: बुधबार, वैशाख २८, २०७९ ११:११