दलका घोषणापत्रमा विज्ञानको बेवास्ता

A+ A A-

राजनीतिक पार्टीका नेताहरूले भाषण गर्ने माइक, कुरा गर्ने मोबाइल, चढ्ने गाडी सबै विज्ञान प्रविधिको उत्पादन हो । यस्ता वस्तुको उत्पादनको अनुसन्धानमा विदेशीले ठूलो बजेट लगानी नगरी सम्भव भएन नै । वैज्ञानिकले दिनरात नभनी अथक मिहिनेत र अनुसन्धान गर्न सरकारले अवसर मात्रै सिर्जना गरेन, उत्प्रेरित पनि गर्‍यो । अनुसन्धान, प्रयोग र परीक्षण गर्ने अनुसन्धान संस्था र विश्वविद्यालयलाई सरकारले राम्रै बजेट उपलब्ध गराएको हुन्छ । विज्ञान र प्रविधिमा बामे सर्न पनि मुस्किल परिरहेको हाम्रोजस्तो देशका लागि यस क्षेत्रको विकास गर्न राजनीतिक दल गम्भीर हुनुपर्ने थियो । यसमा संघीय सरकारले मात्रै होइन, स्थानीय सरकारले अझ प्रभावकारी ढंगले काम गर्न सक्छन् ।

यसपालिका दलका घोषणापत्रमा वन, वातावरण तथा जलवायु परिवर्तन, विपद् व्यवस्थापनका सवाललाई प्राथमिकतामा दिइए पनि विज्ञान, प्रविधि र अनुसन्धानको विषय छायामा परेको छ ।

विज्ञान नबुझ्ने दलहरू

नेकपा एमालेले आफ्नो घोषणापत्रमा डिजिटल प्रविधिमा आधारित भएर स्थानीय सरकारका सेवा सञ्चालन तथा वित्तीय कारोबार, सूचना तथा जानकारी प्रवाह गर्ने, माटोको स्वास्थ्य रक्षा गर्न, उत्पादकत्व बढाउन र यथार्थ अवस्थाको वैज्ञानिक सूचना आधुनिक प्रविधिका माध्यमबाट किसानले पाउने व्यवस्था गर्ने भनेको छ । उक्त पार्टीले विज्ञान प्रयोगशाला र विज्ञान पार्क निर्माण गर्ने योजना अघि सारेको छ । यीबाहेक विज्ञानको विकासका लागि थप नीति र कार्यक्रम उसको घोषणापत्रमा छैन ।

‘निरपेक्ष रूपमा गत ३० वर्षमा हामीले धेरै उन्नति गरेका छौँ तर सापेक्षिक रूपमा भने हामी पछि परिसक्यौँ,’ कांग्रेसको घोषणापत्र भन्छ, ‘यसको कारण इतिहासमै यो स्तरको उन्नत पुँजी, प्रविधि, नीतिगत र वैज्ञानिक ज्ञान पहिले कहिल्यै पनि उपलब्ध थिएन ।’ तर, विज्ञान र प्रविधिको विकास गर्ने नीति स्थानीयस्तरबाटै अख्तियार गर्नुपर्नेमा घोषणापत्र चुपचाप छ ।

शिक्षामा कांग्रेसले विशिष्टिकृत सेवा, नवप्रवर्तन र बजार पहुँचका लागि प्रतिष्ठान, विश्वविद्यालय र व्यावसायिक तथा नवप्रवर्तन केन्द्रसँग सहकार्य गर्ने भनेको छ । महानगर, उपमहानगर र ठूला नगरपालिकामा नवप्रवर्तन केन्द्र तथा माध्यमिक विद्यालयहरूमा मेकर स्पेसको अवधारणामा रचनात्मक क्षमताका कार्य विकास गर्ने घोषणापत्रमा उल्लेख छ । तर, यी घोषणा इनोभेसन र विज्ञानको विकासका लागि पर्याप्त रहने कुरै भएन ।

बरु स्वतन्त्र उम्मेदवारी दिएका बालेन शाहको घोषणापत्रमा विज्ञान तथा प्रविधिको विकासबारे सम्बोधन गरिएको छ । उनले राष्ट्रिय आविष्कार केन्द्रलाई अनुदान दिने र शाखाहरू सञ्चालन गर्नेदेखि विद्यालय र इनोभेसन केन्द्रका बीचमा सहकार्य गर्ने प्रतिबद्धतासमेत गरेका छन्

बरु काठमाडौं महानगरमा स्वतन्त्र उम्मेदवारी दिएका बालेन शाहको घोषणापत्रमा विज्ञान तथा प्रविधिको विकासबारे केही सम्बोधन गरिएको छ । जसमध्ये राष्ट्रिय आविष्कार केन्द्रलाई अनुदान दिने, काठमाडौं महानगरपालिकामा यस केन्द्रका शाखाहरू सञ्चालन गर्ने, विद्यालय र इनोभेसन केन्द्रका बीचमा सहकार्य गरिनेजस्ता बुँदासम्म राख्न उनले भुलेका छैनन् । यद्यपि यति मात्रै पर्याप्त छैन ।

काठमाडौं महानगरकी अर्की उम्मेदवार सिर्जना सिंहले एक बहुविषय अनुसन्धान केन्द्र स्थापना गर्ने, आईटी सम्मेलनका साथै रोबोटिक्स र ड्रोन प्रतियोगिता सञ्चालन गरी युवाहरूलाई प्रोत्साहन गर्ने संकल्प गरेकी छन् । जनता समाजवादी पार्टीले आफ्नो शिक्षा नीतिमा विज्ञान, गणित, स्वास्थ्य विज्ञानलगायतका आधुनिक विषयहरूको पढाइ अंग्रेजी माध्यमबाट गर्ने मात्र कार्यक्रम घोषणापत्रमा उल्लेख गरेको छ ।

दलका घोषणापत्रले विज्ञानलाई छुने मात्र काम गरेको छ । विज्ञान र प्रविधिको प्रयोगमा सूचना प्रविधि, ई–गभर्नेन्स, डिजिटलाइजेसनका कुराहरू गरिएका छन् तर प्रविधिको अनुसन्धान र विकासमा खास योजना लेखेको पाइएन । देशमा विज्ञानको विकासका लागि बृहत् सोचको आवश्यकता पर्छ । नास्ट, नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद (नार्क), जल तथा मौसम विज्ञान विभाग, खानी तथा भूगर्भ विभाग, वातावरण विभागजस्ता वैज्ञानिक संस्थाहरू नेपालमा छन् । अरु संस्थाहरूको आवश्यकता पनि छ । यी संस्थाहरूमध्ये धेरैले अपेक्षित रूपमा काम गर्न सकिरहेका छैनन् । नास्टजस्तो संस्थाले एउटा विद्युतीय स्कुटरको मोडेल तयार पार्नु पनि ठूलो उपलब्धिको रूपमा लिनुपर्ने अवस्था छ ।

सानो स्कुटरमा टाँगिएको रिबन काटेर उद्घाटन गर्न मन्त्री नै पुगेका थिए । जबकि नास्टमा यस्ता अनुसन्धान र आविष्कारका काम नियमित रूपमा हुनुपर्ने काम हुन् । यस्ता संस्थाहरूको सबलीकरण र प्रभावकारिता वृद्धि गर्ने कुरामा पार्टीका घोषणापत्रहरूको ध्यानाकर्षण भएको छैन ।

राजनीतिक दलहरूले तत्काल परिणाम देखिने काम गर्न मात्र चाहे । बाटोघाटो, पार्क, भवन, खेल मैदान, टावरजस्ता भौतिक निर्माणका काम केही समयमै तयार हुन्छन् । तर, वैज्ञानिक अनुसन्धान र आविष्कारमा गरिने लगानीको परिणाम देखिन वर्षाैं लाग्न सक्छ । यो विद्यालयको विज्ञान शिक्षालाई वैज्ञानिक बनाएबाट सुरु गर्नुपर्छ । त्यसैले घोषणापत्र र बजेटमा विज्ञान र प्रविधिको विकासका पर्याप्त कार्यक्रम ल्याइने गरिन्नन् ।

तन्नेरी वैज्ञानिकका लागि प्रयोगशाला खै ?

देशमा विज्ञान र प्रविधिको विकासका लागि सबैभन्दा उचित माध्यम शिक्षा नै हो भन्नेमा दुई मत नहोला । हाम्रा विद्यालय र विश्वविद्यालयमा विज्ञान विषयको रटान चलिरहेको छ । विज्ञान विषयलाई प्रयोगात्मक र अनुसन्धानमुखि बनाउने संकल्प नगरेसम्म देशमा वैज्ञानिक उत्पादनको ढोका सदा बन्द रहन्छ । विद्यालय तहमा विज्ञानको सैद्धान्तिक पढाइ हुन्छ । तर, त्यो पढाइ वैज्ञानिक प्रयोग, परीक्षण र अनुसन्धानबाट पर छ । विद्यालयमा प्रयोगशाला छैनन्, प्रयोगशाला भएका विद्यालयमा पनि प्रयोगात्मक कक्षा छैन । यसका लागि विज्ञान शिक्षककै क्षमता अभिवृद्धि गर्नुपर्ने आवश्यकता छ ।

सबै विद्यालयमा विज्ञान प्रयोगशाला पुर्‍याउन सकिन्न भने प्रत्येक पालिकामा कम्तीमा एउटा अत्याधुनिक प्रयोगशाला स्थापना गर्न त सक्नैपर्छ । यसमा आएर पालिकाभित्रका विज्ञान शिक्षक, विद्यार्थी र अरु युवा आएर अनुसन्धानमा घोत्लिने वातावरण तयार पार्न सकिन्छ ।

विश्वविद्यालयका विज्ञानका प्रयोगात्मक कक्षा पनि कामचलाउ खालका छन् । प्रयोगशालाहरू अत्याधुनिक छैनन् । विज्ञानका प्राध्यापक र विद्यार्थीहरू वैज्ञानिक अनुसन्धानमा आकर्षित छैनन् । वैज्ञानिक अनुसन्धानका लागि बजेट छैन । विज्ञान पढिसकेपछि देशमा के काम गर्ने भन्ने अन्योल छ । विज्ञानमा मास्टर्स गरिसकेपछि फेरि ‘जीआरई’ र ‘टोफेल’का कक्षा धाउनैपर्ने बाध्यता छ । सरकारले विज्ञान पढेका ब्रिलियन्ट मस्तिष्कलाई देशमै अनुसन्धानमा लगाउनमा दृष्टि पुर्‍याउँदैन । राजनीतिक दलले विज्ञानको महत्त्व र यसको विकास गर्ने तौरतरिका बुझेको देखिन्न । विज्ञान पढेका तन्नेरीलाई कृषि, उद्योग, ऊर्जा, वातावरण, भूगर्भ, भौतिक पूर्वाधारको क्षेत्रमा अनुसन्धान गर्न लगाउन सकिएको छैन । यस कारण देशमा विज्ञान पढ्ने तन्नेरीहरूको संख्या घट्दै जान लागेको छ ।

राजनीतिक दलहरूले तत्काल परिणाम देखिने काम मात्र गर्न चाहे । त्यसैले घोषणापत्र र बजेटमा विज्ञान र प्रविधिको विकासका पर्याप्त कार्यक्रम ल्याइने गरिन्नन् ।

विज्ञानका तथ्यहरू पत्ता लगाउन उत्सुक युवा, सबैभन्दा मनपर्ने स्थान प्रयोगशाला भन्न रुचाउने युवक, प्रयोग र परीक्षणबाट प्रकृतिका रहस्यहरू उद्घाटनमा रुचि राख्ने तन्नेरीका लागि सहयोग गर्ने गरी प्रयोगशाला केन्द्र खोल्न केन्द्र र स्थानीय सरकारले चासो लिनुपर्ने हो । आविष्कारको हुटहुटी भएका व्यक्तिलाई आर्थिक अवस्थाको चिन्ता लिनु नपर्ने अवस्था सिर्जना गर्नुपर्ने हो । यसमा पनि राजनीतिक दलले जिम्मा लिन खोजेको देखिएन ।

विज्ञानको विकासबिना आत्मनिर्भरता असम्भव

दलका घोषणापत्रमा देशमा उत्पादन बढाउने र देशलाई आत्मनिर्भर बनाउने सपना बाँडिएका छन् । तर, देशमा वैज्ञानिक, प्राविधिक र अनुसन्धानकर्ताको विकासबिना यो सपना अक्षरमै सीमित रहन्छ र अर्को निर्वाचनअगाडिको प्रतिबद्धता बन्छ ।

हामी खेतबारीमा उत्पादन बढाउन भन्दै रासायनिक मलको प्रयोग गर्छौं । तर, त्यो रासायनिक मल आजको दिन पनि विदेशबाटै आयात गर्नुपरिरहेको छ । मल कारखाना खोल्नेबारेका अध्ययन अनुसन्धान विदेशी संस्थाले गरिदिएका छन् । यसको अर्थ हामीले देशमा अनुसन्धानकर्ताको विकास गरेकै छैनौँ ।

नेपाली शहरमा पेट्रोलियमको सट्टा विद्युतीय गाडी प्रयोग बढाइँदैछ । तर, ती गाडी नेपालमै उत्पादन गर्ने जनशक्ति यहाँ तयार भएकै छैनन् । नेपालबाट सस्तोमा जडीबुटी बेचिन्छ र तिनै जडीबुटीबाट निर्मित औषधि महँगोमा किनिरहेका छौँ । जडीबुटीको अनुसन्धान, व्यावसायिक उत्पादन, प्रशोधन र औषधि उत्पादनमा नीति, कार्यक्रम, बजेट र शिक्षा उपलब्ध गराउन ध्यान पुर्‍याइएका छैनौँ ।

यी त केही उदाहरण मात्रै हुन् । मेसिन, गाडी, औषधि, मोबाइल, घरायसी उपकरणलगायत स्वदेशमै उत्पादन गर्न यहाँ तालिमप्राप्त जनशक्ति, अनसन्धानकर्ता, वैज्ञानिक जन्माउन आवश्यक छ । तब मात्रै देश अधिकांश वस्तुमा आत्मनिर्भर बन्ने दिशामा जान्छ । राजनीतिकर्मीहरू यो तथ्यलाई बुझेर कार्यक्रम तय गर्न र बजेट छुट्याउन चुकेका छन् । यसले देशलाई अझ लामो समयसम्म परजीवी बनाइराख्नेछ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख २४, २०७९ १०:३९