वैकल्पिक राजनीति : के हो, के होइन ?

A+ A A-

यसपालिको स्थानीय चुनावमा पनि विकल्प दिन सक्ने खासै कुनै परिवर्तन नदेखिएपछि वैकल्पिक राजनीतिबारे केही लेख्न मन लाग्यो । सबैको आ-आफ्नो बुझाइ रहन्छ । मेरो बुझाइ करिब १० वर्षदेखिको विवेकशील अभियानसँगको नाता र राजनीतिशास्त्रको अध्ययनसँग जोडिएको छ ।

वैकल्पिक राजनीति के होइन ?

कुनै एक नयाँ दल दर्ता गर्दैमा वैकल्पिक राजनीति हुँदैन । निर्वाचन आयोगमा हालसम्म १११ वटा दल दर्ता भएका छन्, ७९ वटा दल स्थानीय चुनावमा भाग लिँदै छन् । तीमध्ये अधिकांश कम्युनिस्ट छन्, केही राजावादी छन् । पार्टीहरूका कार्यशैली र एजेन्डा उस्तैउस्तै छन् । जब विचारधारा, एजेन्डा, कार्यशैली, नेतृत्वपङ्क्ति, सोच, प्रवृत्तिलगायत सबै उस्तै रहेपछि त्यसले विकल्प दिन सक्दैन । कागतीको बोटमा आँप फल्दैन ।

धेरै दलहरू एक ठाउँमा उभिए एउटा वैकल्पिक शक्ति निर्माण हुन्छ भन्ने भ्रम पनि छ । विचारधारा, एजेन्डा र कार्यशैली फरक भएका दलहरू एक भए त्यो फुट हुने निश्चित छ । नेकपा, जसपा र विवेकशील साझा ज्वलन्त उदाहरणहरू हुन् । हुन त एक हदसम्म कुर्सी र जुँगाको लडाइँ पनि थियो । तर, त्यो स्वाभाविक हो । यसलाई निराकरण गर्ने लोकतान्त्रिक मूल्य-मान्यताहरू नै हुन्, जुन हालका दलहरूमा छैन वा आंशिक रूपमा मात्रै छ ।

अर्को समस्या समावेशिताको कमी हो । अधिकांश दलहरूको नेतृत्वमा निश्चित वर्ग, जात र लिङ्ग मात्र छन् । यसले एक प्रकारको अधिनायकवाद र सामन्तवादी राजनीतिक संस्कारलाई निरन्तरता दिएको छ । राणा शासन र राजतन्त्र हटे पनि निर्णय लिने शक्ति अल्पसंख्यक समूहमा नै केन्द्रित छ । समावेशिताबिनाको लोकतन्त्र नुन नभएको तरकारीसरह हो । साथै, हालका मूलधारका दलहरू व्यवस्था परिवर्तन गर्न सिर्जना गरिएको थियो । व्यवस्थापन गर्न सक्ने क्षमता देखिएन । घन किला ठोक्नु काम लाग्यो, तरकारी काट्न चक्कु नै चाहिन्छ ।

वैकल्पिक राजनीतिका आधार के हुन् ?

सर्वप्रथम लक्ष्यमा स्पष्टता हुनुपर्‍यो । फेरि पनि संविधान पुनर्लेखन गर्नेतिर लागे र जातीय वा धार्मिक मुद्दाहरू उठाएर द्वन्द्वको वातावरण सिर्जना गरे त्यसले विकल्प दिन सक्दैन । आमनागरिकले लोकतन्त्र अनुभूति गर्न सक्दैन । तर, लोकतन्त्रमा जसले पनि यी विषयहरूलाई उठाउन पाउँछ । कुनै पार्टीले यी मुद्दा उठाउँदैमा प्रतिगामी हुने पनि होइन । यद्यपि, यस्ता मुद्दाहरू बोक्ने दल वैकल्पिक हुन सक्दैन भन्ने मेरो ठहर हो । यस्ता विषयहरू उठान गर्ने पहिले नै थिए । त्यसले नेपालमा विकल्प दिन सकेन अर्थात् वैकल्पिक राजनीति गर्न सकेन ।

वैकल्पिक राजनीति गर्ने दलको विचारधारा/दर्शन अहिलेको परम्परागत राजनीतिभन्दा फरक हुनुपर्छ । परिवर्तन मात्र भएर पुग्दैन, रूपान्तरण गर्ने साहस राख्नुपर्छ । परिवर्तन त केही नगरे पनि हुन्छ । रूपान्तरण गर्न एजेन्डा, मूल्य-मान्यता, नेतृत्व र कार्यशैली पृथक् हुनुपर्छ । वैकल्पिक राजनीति गर्ने दल मुद्दाकेन्द्रित र मूल्य-मान्यताकेन्द्रित हुनुपर्छ । पूर्व जान खोज्ने तर पश्चिमको गाडी चढेर कहिल्यै गन्तव्यमा पुगिँदैन ।

शिक्षा, स्वास्थ्य, पूर्वाधारका एजेन्डा सबै दलहरूले उठाउँछन् । संयुक्त राष्ट्र संघले उठाएको दिगो विकास लक्ष्यहरूले पनि समयक्रममा केही सुधार ल्याउँछ । तर, वैकल्पिक राजनीति गर्नेले राजनीतिक संस्कारमा सुधार ल्याउनुपर्छ । गालीगलौज गर्ने, व्यक्तिगत दोषारोपणमा लाग्ने, हिंसा, विभेद र तोडफोड गर्ने राजनीतिको अन्त्य हुनपर्छ । राजनीतिकर्मीहरू व्यक्तिवादी होइन, विचारवादी हुनुपर्छ । सत्ता/पद केन्द्रित होइन, सहभागीमूलक र समतामूलक नीतिहरू अपनाउनुपर्छ ता कि सदियौँदेखि पछि परेका नेपालीहरू पनि स्वाभिमानी भएर जीवन बिताउन सकून् ।

समग्रमा भन्नुपर्दा अटेरी अभियानको अवधारणा राम्रो छ । युवाले राजनीतिमा अग्रसरता देखाउनु अत्यन्त सकारात्मक कदम हो । तर एक्लैएक्लै काम गर्न सकिन्न । समन्वय, सहकार्य र संगठन/समूह चाहिन्छ । निरन्तर अध्ययन चाहिन्छ । चुनाव लड्दा उम्मेदवार हो तर चुनाव जितेपछि जनप्रतिनिधि हो भन्ने बुझ्नु अपरिहार्य छ ।

विभाजन गरी शासन गर्ने होइन, सबै नेपालीलाई एउटै सूत्रमा बाँध्ने नीति अवलम्बन गर्ने राजनीति नै वैकल्पिक राजनीति हुन सक्छ । त्यसै गरी, समस्याको जडमा पुग्न आवश्यक छ । जस्तै, 'भ्रष्टाचारीलाई कीरा परोस्' वा 'भ्रष्टाचार गर्नु आमाको रगत खानुबराबर हो' भनेर भ्रष्टाचार घट्दैन । यसका निम्ति त आर्थिक पारदर्शिता र सबै आर्थिक कारोबार पारदर्शी हुनुपर्‍यो । त्यसअनुसारको कानुन, पूर्वाधार, जनशक्ति, कार्यान्वयन र अनुगमन अपरिहार्य छ । रूपान्तरणकारी मार्ग आवश्यक छ ।

न्यूनतम लोकतान्त्रिक पद्धतिको पालनाबिना वैकल्पिक राजनीति असम्भव छ । लोकतन्त्रमा सरकार चलाउने भनेको राजनीतिक दलहरूले नै भएकाले दलहरू लोकतान्त्रिक नभएसम्म लोकतन्त्र संस्थागत हुन सक्दैन । नियमित आन्तरिक, लोकतान्त्रिक अधिवेशनसँगसँगै द भित्र व्यावहारिक रूपमा समावेशिता र सहभागिता लागू हुनुपर्छ । चुनाव जित्नका निम्ति वैचारिक दृष्टिकोणबाट फरक दलहरूबीच गठबन्धन गर्नु भनेको निर्दलीय व्यवस्थालाई निम्त्याउनु हो ।

केजरिवालबाट किन केही नसिकेको ?

वैकल्पिक राजनीतिको विषय आउँदा विशेष गरी विवेकशील राजनीतिलाई केजरिवालसँग तुलना गरिन्छ । तर, नेपाल र भारतको इतिहास बेग्लै भएकाले यो तुलना स्याउ र सुन्तलासँग तुलना गर्नुजस्तो हो । भारतमा सन् १९५० मा लागू भएको संविधानले निरन्तरता पाएको छ । त्यही समयमा नेपलमा सातपटक संविधान फेरियो । केजरिवालले दल दर्ता गर्नुअघि नै एक दशकभन्दा बढी अभियानमा बिताइसकेका थिए । विवेकशील नेपाली दल दर्ता हुनुअघि करिब २ वर्ष मात्र अभियान चलेको थियो । अर्को कुरा, केजरिवालको विचारधारा र शैली बेग्लै छन् । यत्रो समय बितिसक्दा पनि आपमा वहाँबाहेक अहिलेसम्म अरु कोही नयाँ नेतृत्व नदेखिनुले व्यक्ति केन्द्रित राजनीति भएको देखाउँछ ।

स्वतन्त्र उम्मेदवारहरूमार्फत वैकल्पिक राजनीतिको सम्भावना कति छ ?

सर्वप्रथमत: स्थानीय चुनाव गैरदलीय भए सबै कुराहरू सुल्झिन्छन् भन्ने कतिपयको बुझाइ छ । तर, समस्या त्यो होइन । दलहरू लोकतान्त्रिक नभएर हो । टिकट दिने अधिकार केही व्यक्तिहरूमा सीमित छ र त्यसमाथि चुनावअघि गठबन्धन हुन्छ । वास्तवमा चुनाव नागरिकबाट जनादेश लिनका लागि गरिन्छ र गठबन्धन मुद्दाहरू स्थापित गर्न र जनादेशलाई कार्यान्वयन गर्नका निम्ति सरकार बनाउन गरिन्छ । गठबन्धन मुद्दाकेन्द्रित हुनुपर्नेमा यहाँ त चुनावलक्षित भएको छ ।

दोस्रो, स्थानीय तहमा व्यवस्थापकीय कार्यकौशलता भए पुग्छ भन्ने बुझाइ छ । नेपालमा प्राय: सबै क्षेत्रमा व्यवस्थापनको कमजोरीले गर्दा त्यस्तो लागेको हो । तर, स्थानीय तहमा पनि राजनीतिक सुझबुझ चाहिन्छ । तमाम पदहरू राजनीतिक पदहरू हुन् र यी पदहरूसँग सम्बन्धित काम, कर्तव्य र अधिकार संविधानसँग गएर जोडिएको छ । संविधानअनुरूप स्थानीय तहमा कार्यपालिका, न्यायपालिका र व्यवस्थापिका सबै छन् । जस्तै, नगरप्रमुख एक्लैले नयाँ नीति चाहेर पनि हुँदैन, नगरसभाको समर्थन चाहिन्छ । भन्नाले वडा अध्यक्षहरूको सहयोग नभए काम गर्नै सकिन्न ।

समग्रमा भन्नुपर्दा अटेरी अभियानको अवधारणा राम्रो छ । युवाले राजनीतिमा अग्रसरता देखाउनु अत्यन्त सकारात्मक कदम हो । तर एक्लैएक्लै काम गर्न सकिन्न । समन्वय, सहकार्य र संगठन/समूह चाहिन्छ । निरन्तर अध्ययन चाहिन्छ । चुनाव लड्दा उम्मेदवार हो तर चुनाव जितेपछि जनप्रतिनिधि हो भन्ने बुझ्नु अपरिहार्य छ । कालान्तरमा लोकतन्त्रमा सरकार चलाउन हामीलाई चाहिने भनेको सबै नेपालीलाई समेट्ने 'विचार, मुद्दा अनि लोकतान्त्रिक दल' नै हो । अहिलेलाई चुनाव समयमा हुनु नै ठूलो कुरा हो ।

लेखक नेपाल विवेकशील पार्टीकी अध्यक्ष हुन् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख १६, २०७९ ०६:४२