सुम्हालुङ डाँडाबाट पूर्वतिर हेर्दा भालेको शिरजस्तो पहाड देखिन्छ । उता दाहिनेपट्टिदेखि पकन्दी खेल्दै नागबेली बग्छ हेंवा खोला । यता देब्रेपट्टिबाट चुपचाप मौनता साँध्दै झर्छ खुङखोला । कतै सानासाना आँठाआँठीदेखि ठूलाठूला टारबारीसम्म छन् । कतै चउर, नागी, भिरपहरा, चिहानघारी र अग्लाअग्ला देउराली ढुङ्गाहरू उभिएका छन् । चारैतिर असरल्ल छरिएर बसेका छन् थुप्रै गाउँघरहरू । जुन ठाउँलाई याङ्नाम भनिन्छ । ‘मुन्धुम’ अनुसार पहिले युमा? (लिम्बूहरूको आराध्यदेवी) ले पैसाको भारी बिसाएको ठाउँ हो, त्यसैले यसको नाम याङ्नाम भएको बताउँछन् रैथाने बुढापाकाहरू । 'याङ' भनेको लिम्बू भाषामा पैसा र 'नाःम्मा' भनेको बिसाउनु हो अर्थात् युमाले पैसाको भारी बिसाएको ठाउँ भन्ने अर्थ लाग्छ ।
खलंगा बजारदेखि सिधै तल तेर्पेतेर्पे परेको ठाउँमा जमुनाको झुप्पाजस्तो लिम्बू बस्ती छ, त्यसलाई लुङचथ?बा भनिन्छ । त्यही लुङचथ?बाको पवित्र छाँतीमा सर्वप्रथम जूनतारा देखेका थिए महाकवि थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बाले । उनको काव्ययात्रा लुङचथ?बा गाउँघरबाटै थालनी भएर चम्जमलुङझैँ अगम बनेको हो । आज थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बाको सुनाम सुन्नेबित्तिकै जो कसैको पनि श्रद्धाले शिर झुक्छ र गर्वले छाती फक्ताङलुङ झैँ चौडा हुन्छ ।
महाकवि थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा बुबा भक्तशेर थाम्सुहाङ र आमा पम्फावती जबेगूको कोखबाट ७ माघ २००५ मा जन्मिएका हुन् । उनी जन्मिदा १०४ वर्षे बुढो राणा शासनको कालो बादल फाट्नै लागेको थियो । अँध्यारो व्यवस्थाको सगरबिटमाथि प्रजातन्त्रको उज्यालो घाम उदाउन लागेको बेला थियो । सुब्बा, बालक छँदै जिज्ञासु र गम्भीर प्रकृतिका थिए । उनले जतिसम्म जीवन बाँचे गह्रुङ्गो र अर्थपूर्ण जीवन बाँचे । हरेक कालखण्डमा राज्यव्यवस्थासँग असन्तुष्ट भएर घोरघोर संघर्ष गरे । साहित्यको माध्यमबाट आफ्नो बागी विचार प्रकट गरिरहे ।
यहाँको व्यवस्था फेरिए पनि सत्ताको बागडोर सम्हाल्नेहरूको मानसिकता परिवर्तन हुन सकेन भनेर शब्दबम पड्काएर बसे । उनी साँघुरो पञ्चायती व्यवस्थामा निर्वासित हुन पुगे । लामो समयसम्म भारतको सुखिममा बसेर लिम्बू भाषा साहित्यको प्रचारप्रसार गरे । उतिबेला मेरो बुबा ऐतराज केरुङ सुँगुरपाठा व्यापारी र गोरुवाले काम गर्नुहुन्थ्यो रे । माथि स्यालधोती, भुसपाते र बिखे डाँडाको बाटोहुँदै गोरु खेदेर सुखिम पुर्याउनुहुन्थ्यो रे । उताबाट थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बाले सिरिजङ्गा पत्रिका गोप्य रूपमा बुबाको हातमा पठाउँथे रे । बुबाले चलाखीसाथ कालो बोराले बेरेर खागीको झोलामा नेपालका ग्राहकहरूलाई ल्याइदिनुहुन्थ्यो रे । यो कुरा पञ्चहरूले थाहा पाउँदा सिधै ठिँगुर्याउने डर । बुबा छिट्टै घर आइपुग्नुपरे पनि माथि स्यालधोतीतिर एक निन्द्रा सुतेर रात परेपछि मात्र घर आउनुहुन्थ्यो रे । राति हत्तपत्त पत्रिका लुकाएर फेरि रातिराति नै ग्राहकहरूको घरघर लगिदिनुहुन्थ्यो रे । तर, यी घटनाहरू धेरै पछि मात्र मलाई ज्ञात भयो ।
अहिले पनि ध्वाँसो लागेका केही थान पत्रिकाहरू सुरक्षित छन् हाम्रो घरमा । उनले इन्द्रकिलको एक तारा (वि.सं. २०२८), जीवनी, अदृश्य व्यथा (वि.सं. २०३०), उपन्यास, लिम्बू छन्दहरू (सहलेखन) (वि.सं. २०५८), इत्निम्हा (वि.सं. २०६०), लिम्बू खण्डकाव्य, लिम्बू भाषा स्रस्टा र दृष्टिकोण (वि.सं. २०६०), समालोचना, कुल्चिएको अस्तित्व (सन् २००५), उपन्यास, याक्थुङ हुप्पान (वि.सं. २०६६), लिम्बू व्याकरण, विरासतको कायाकल्प (वि.सं. २०६६), कवितासंग्रह, कथान्तर (वि.सं. २०६७), कथा संग्रह, मख्खिवा फूङ (वि.सं. २०६७), महाकाव्य, सेन्दी पेसाप (वि.सं. २०६७), आधि? (वि.संं २०६८), निबन्धसंग्रह, पाङवाहा (२०६८), बाल कवितासंग्रह, थाम्सुहाङ वंशावली (वि.सं. २०६८), याक्थुङ साप्सक्रेन (वि.सं. २०६८), सेप्माङबा फूङ (सपनाको फूल) (वि.सं. २०६९), लिम्बू–नेपाली कवितासंग्रहहरू प्रकाशित छन् ।
उनले एक कोरीभन्दा बढी कृतिहरू साहित्यको देउरालीमाथि अर्पण गरेका छन् । अझै कति फुटकर कविता, लेख, नियात्रा र समालोचनाहरू कताकता लापत्ता छन्, संकलन भएका छैनन् । उनका सबै कृतिरत्नहरू उच्चतम बौद्धिक कोटीका छन् । स्वअस्तित्ववादी विसङ्गतिवादी विचारधारा पक्रेका सुब्बाले यौन मनोविश्लेषणलाई पनि आख्यानमा मज्जाले खेलाएका छन् ।
स्वजातीय मिथक र बिम्बहरूको प्रयुक्तिले साहित्यमा नूतन स्वाद चखाएका छन् । अद्योपान्त उनका काव्यहरू पढ्दा कतैकतै शून्यवादतिर लहसिन खोजेको प्रतीत हुन्छ । पुष्प प्रणित कृतिरत्नहरू साधारण भावकहरूका लागि भालुको कन्पट लाग्छन् । डा. देवी क्षेत्री दुलालले उनको ‘कथान्तर’ कथासंग्रहका कथाहरूलाई ‘ओखरे कथा’ मानेका छन् । फुटाउनै नसकिने फुटाएर चाखेपछि फेरि छाड्नै नसकिने । उनको मख्खिवाफुङ महाकाव्य त अद्वितीय महाकाव्य नै हो । विश्वको प्रसिद्ध महाकाव्यहरूका हाराहारीमा राख्न लायकको छ ।
राज्यको एकात्मक संरचना र सोचले नै बहुसंख्यक समुदायहरू उत्पीडन र बहिष्करणमा पारिएको उनको तर्क थियो । आज उनका यिनै विचारहरू बोकेर धेरै आन्दोलनहरू भइरहेका छन् मुलुकमा । उनले लामो समयको साहित्यिक साधनापछि अन्तत: आफैँ मौलिक आन्दोलनको प्रवर्तन गर्ने सोच बनाए र जन्माए उत्तरवर्ती सोच साहित्यिक आन्दोलन ।
थाम्सुहाङ वंशावली जम्मा ४० वर्ष लगाएर लेखे, जसमा अत्यन्तै गहनतम कुराहरू समाविष्ट भएको पाइन्छ । उनमा विशिष्ट बहुप्रतिभा र आँशुलेखन थियो । कवि भवानी तावा भन्छन्, 'बाबैलाई किताबहरूको पेज नम्बरसमेत सबै थाहा हुन्थ्यो । लिम्बू भाषा, साहित्य, स्रस्टा र दृष्टिकोण पुस्तक दुई दिनमै मेरो कोठामा घुँडा मारी बसेर लेखिसके ।' उनले लिम्बू भाषाको ऐतिहासिक पत्रिका सिरिजङ्गा (२०२९) र थाङसाङजस्ता महत्त्वपूर्ण पत्रिकाहरूको पनि सम्पादन गरेका छन् । साहित्यका अलावा एक दशक लामो शिक्षण पेसाको पनि अनुभव उनले सँगालेका छन् ।
देशदेशान्तरका नामीनामी पुरस्कार गुठीहरूद्वारा पुरस्कृत भएका छन् । विशेष गरेर भारतको सिक्किमबाट स्रस्टा पुरस्कार र नेपालबाट राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार, महानन्द सापकोटा पुरस्कार, नौलो साहित्य बिहान प्रतिष्ठान साहित्यिक पुरस्कार, इमानसिंह चेम्जोङ पुरस्कारलगायत दर्जनभन्दा बढी पुरस्कारहरूबाट पुरस्कृत हुनुका साथै तीन/चार दर्जनभन्दा बढी संघसंस्थाबाट उनी अभिनन्दित भइसकेका छन् । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको प्राज्ञसभा सदस्यका रूपमा समेत एक कार्यकाल बिताएका थिए ।
वास्तवमै थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा ठूला चिन्तक पनि थिए । उनले विश्व साहित्य चपाएका मात्र थिएनन्, निलेका पनि थिए । उनीसँग उठबस गर्ने स्रस्टा राज माङ्लाक भन्छन्, 'उतिबेला हामी अलिक ठिटौले उमेरका थियौँ । बुढाको कुरै नबुझिने, कहिले अल्वर्ट कामु, फ्रान्सिस काफ्का, शेक्सपियर, दाँते र सार्त्रका कृतिहरूको सार्विक व्याख्या गर्नुहुन्थ्यो । कहिले सावा येहाङ, मुजिङना खेयङना, सुसुवेङ लालावेङ र तङसिङ तक्मा मुन्धुमभित्रको ‘एस्थेन्टिक’ सुनाउनुहुन्थ्यो ।
हरेक चिया गफमा प्रायः तेस्रो आयाम र लीलालेखनको व्याख्या गरिदिनुहुन्थ्यो । 'केटा हो, तिमीहरूले तेस्रो आयाम र लीलालेखन बुझ्यौ भने मात्र पनि हल्का साहित्यमा पसेजस्तो हुन्छ' भन्नुहुन्थ्यो । यो पङ्क्तिकारले पनि उत्तरार्द्ध समयमा आएर छोटो समय संगत गर्न भ्यायो तर उनको सामुन्ने वाक् फुटे पो ! धेरै कवि साथीहरू डरले थुरथुर हुन्थे । कवि पुष्पहाङ लोवा त झन् गरुडको छेउमा छायामा सर्प परेझैँ भइहाल्थ्यो । हामीलाई सधैँ अर्ती उपदेश दिइरहन्थे । उनी 'केटा हो, पहिले आफूलाई लेख, आफूले टेकेको धरती लेख, त्यसपछि तिमीहरूको अगाडि सिङ्गै ब्रह्माण्ड उपस्थित हुन्छ, त्यहाँभित्रबाट आफूलाई केलाउन सक्छौ' भन्थे ।
पान्थरका साहित्यिक समारोहहरूमा प्राय:जसो उनी नै प्रमुख अतिथि बन्थे । हामीले लिम्बू भाषामा कविता सुनाउँदा औधी खुसी भएर मुक्त कण्ठले प्रशंसा गर्थे । झन् लिम्बू भाषामा गफगाफ गरेको सुन्दा त खुसीले फुरुङ्ग नै हुन्थे । आफ्नो मातृभाषाप्रति अगाध प्रेम थियो उनमा । साहित्यमा पिछडिएका समुदायको आवाज र गरिब दुःखीको पक्षमा कविता लेख्न्नुपर्ने धारणा राख्थे । धेरै ठूलाठूला कवि साहित्यकारहरू पनि उनीसँग नतमस्तक हुन्थे । हामीलाई पनि थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा भनेपछि साक्षात् थेबा साम्माङजस्तै लाग्थ्यो ।
भनिन्छ, धेरै कविहरू युगले जन्माएका हुन्छन् तर थोरै कविहरूले मात्र युग जन्माएर जान्छन् । जस्तै: वाट हिट म्यान, वर्डस्वर्थ, देवकोटा र मोहन कोइरालाहरूले सिङ्गै एउटा साहित्ययुग जन्माए र त्यसको नेतृत्व गरे । यता थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बाले पनि लिम्बू भाषा वाङ्मयको खम्बा भएर थामे र त्यसको पूरै नेतृत्वसमेत सम्हाले ।
कुनै समय उनी लिम्बू साहित्याकाशमा एक्लो बृहस्पतिको रूपमा देखिन्थे । पहिलेदेखि नै संघीयता, पहिचान र लिम्बूवान् स्वायत्त राज्यको दह्रोखरो वकालत गरेर लेख्थे । धेरैले काठमाडौं नै बस्नू भनेर सुझाएका पनि थिए तर उनी मान्दै मानेनन् । 'हामीले सबैभन्दा बढी आफ्नो माटो र भाषालाई प्रेम गर्नुपर्छ । मरिगए पनि काठमाडौं जान्नँ, यतै बसेर विकेन्द्रीकरणको आन्दोलन गर्नुपर्छ' भन्थे ।
राज्यको एकात्मक संरचना र सोचले नै बहुसंख्यक समुदायहरू उत्पीडन र बहिष्करणमा पारिएको उनको तर्क थियो । आज उनका यिनै विचारहरू बोकेर धेरै आन्दोलनहरू भइरहेका छन् मुलुकमा । उनले लामो समयको साहित्यिक साधनापछि अन्तत: आफैँ मौलिक आन्दोलनको प्रवर्तन गर्ने सोच बनाए र जन्माए उत्तरवर्ती सोच साहित्यिक आन्दोलन ।
'सार्वभौमसत्तासम्पन्न तर सीमान्तकृत जातजातिको स्वअस्तित्वबोधबारेका सोचहरू अगाडि आएकाले उत्तरवर्ती सोचको आँट प्रारम्भ भयो' भनेर ‘मेनिफेस्टोमा’ लेखेका छन् । उनको नेतृत्वमा २१ कात्तिक २०६० मा राजधानीमुखी साहित्यले मुलुकका मोफसलहरूको ‘जीवन’ लेख्न नसक्ने जिकिर गर्दै पान्थरबाट पनि उत्तरवर्ती सोच नामक साहित्यिक आन्दोलनको घोषणा गरे । उतिबेला उत्तरवर्ती सोेचले विशेष गरेर लिम्बूवान् आन्दोलनको वैचारिकी पाटोमा ठूलो सहयोग गरेको थियो । तर, तिनै अभियन्ताहरू कोही लिम्बूवान् स्वायत्त राज्यको बर्खिलापमा पनि थिएछन् । हामीलाई त त्यो कुरा धेरैपछि मात्र ज्ञात भयो ।
आन्दोलन थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बाको अगुवाइमा भवानी तावा, राज माङलाक, सगुन सुसारा र यलम्बर थाम्सुहाङको टिम बन्यो । उनीहरूले ‘चक्रब्यूह’ नामक पत्रिकाबाट आन्दोलनका मुद्दाहरू अघि सारे । यो आन्दोलन करिब एक दशकसम्म राम्रै तरिकाले चलेको थियो । ती मुद्दाहरू थिए:
१. तथाकथित् भूमण्डलीकरणको अस्वीकार ।
२. समग्रतावादी सार्वभौम सत्यको अस्वीकार ।
३. सत्ताशक्ति निर्मित इतिहासको अस्वीकार ।
४. स्व–स्वायत्तता र आत्मनिर्णयको दाबी ।
५. नेपाली साहित्यमा समग्र राष्ट्रिय साहित्यको समान मान्यताको दाबी ।
६. बहुलवादी नेपाली साहित्यमा नयाँ अस्तित्वको दाबी र उत्तरआधुनिक साहित्य निर्माणमा पूर्वीय चिन्तनको खोज आदि ।
उतरवर्ती सोच साहित्यिक आन्दोलनले पूर्वको मोफसलमा मात्र तहल्का मच्चायो तर कथित् काठमाडौंलाई भने धक्का दिन सकेन । यस सन्दर्भमा हाङयुग अज्ञातले टिप्पणी गरेका छन्, 'उत्तरवर्ती साहित्यिक आन्दोलनका मुद्दाहरू धेरै राम्रो भए पनि आन्दोलन राम्ररी सफल भएन । यसको प्रमुख दुईवटा कारण छन्– १. आन्दोलनसँग आबद्ध स्रस्टाहरू मोफसलमा मात्र रहनु र २. आन्दोलन भनेपछि बल चाहिन्छ र त्यो बल भनेको तर्क हो । लेखेर मात्र हुँदैन आफूले लेखेर त्यसमाथि बोल्नु पनि पर्छ, कवितामा बुट्टा भरेर मात्र हुँदैन । किन बुट्टा भरेको हो, त्यसको चित्तबुझ्दाे तर्क पनि गर्नुपर्छ ।'
असलमा थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा शोषित दमितहरूको आवाज लेख्ने ‘डेमोक्र्याटिक’ कवि थिए । आफ्नो सम्पूर्ण जीवन नै भाषा वाङ्मयमा समर्पित गर्ने महान् प्रतिभा थिए । उनी कहिल्यै पनि सत्ताको गुलियोमा लोभिएनन् । बरु सुदूर गाउँमै स्वाभिमानपूर्वक बसेर निरन्तर साहित्य साधनामा डटिरहे ।
उत्तरवर्ती आन्दोलनका बारेमा विभिन्न विद्वान्हरूले टिकाटिप्पणीहरू लेखेका छन् । कवि ईश्वरवल्लभले 'थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा र भवानी तावाहरूले योगीवादभन्दा अझै तीव्रतर रूपमा काठमाडौंको मोफसलभन्दा पर सुदूरपूर्वमा विचार हुर्काए प्रकारान्तरले' भनेका छन् । प्रा.डा. गोविन्दराज भट्टराईले मज्जाले उचालेका छन् । प्रा.डा. सञ्जीव उप्रेतीले डेरिडा लिम्बू बनेको टिप्पणी गरेका छन् । प्रा.डा. टंकप्रसाद न्यौपानेले कोर्रा हानेका छन् । तर, सुब्बा यो कुराको स्वीकार गर्दैनथे । उनी उत्तरवर्ती आन्दोलन कुनै पूर्ववर्ती आन्दोलनको प्रकारान्तरले होइन, विचारान्तरले नै फरक हो भनेर खण्डन गर्थे । यद्यपि उत्तरवर्ती साहित्यिक आन्दोलनका बारेमा उठेका सवालहरूमाथि सुम्हालुङ पत्रिकाका विभिन्न अंकहरूमा घतलाग्दो जवाफ लेखेका छन् ।
'मोफसलमा मात्र केन्द्रित आन्दोलन भए पनि उत्तरवर्ती आन्दोलनले छिमेकी देश भारतको दार्जिलिङसम्म यसले प्रभाव पार्यो । कवि मनप्रसाद सुब्बा र रेमीका थापाहरूले चलाएको आन्दोलन ‘किनाराका आवाजहरू’ पनि उत्तरवर्ती सोचको प्रभावले जन्मिएको हो' भनेर उल्लेख गरेका छन् तर यसबारे कवि मनप्रसाद सुब्बाको प्रतिक्रिया अहिलेसम्म सुनिएको छैन ।
थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बाले जति गरे, देश र समाजका लागि साहित्यको क्षेत्रबाट गरे । उनले नानाथरीका आरोपहरू पनि खेप्नुपर्यो । कहिले ‘कार्बन कपि’को आरोप त कहिले ‘जातिवादी’ जस्ता अनेकानेक लाञ्छनाहरू आइलाग्यो जीवनमा । तर, असलमा थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा शोषित दमितहरूको आवाज लेख्ने ‘डेमोक्र्याटिक’ कवि थिए । आफ्नो सम्पूर्ण जीवन नै भाषा वाङ्मयमा समर्पित गर्ने महान् प्रतिभा थिए । उनी कहिल्यै पनि सत्ताको गुलियोमा लोभिएनन् । बरु सुदूर गाउँमै स्वाभिमानपूर्वक बसेर निरन्तर साहित्य साधनामा डटिरहे ।
थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बाले 'सबैभन्दा पिछडिएका गाउँमा पनि हामी विश्वको गहनतम् जीवन दर्शनको अध्ययन गर्न सक्छौँ' भन्ने दार्शनिक उक्तिलाई सिद्ध गरे । उनी फेदेन बजारमा कार्यक्रम हुँदा याङनामबाट पैदल हिँडेरै आउँथे, गाडी चढ्न उति मनपराउँदैनथे । समयक्रममा शब्दहरूको भयानक युद्ध लड्दालड्दै एक्कासि रोगिन थाले । कति फेदाङमा र साम्बाहरूले निको पार्ने भरमग्दुर प्रयत्न गरे तर सकेनन् । अस्पताल लाँदा अस्पतालले पनि फिर्ता गर्यो । उमेरको अठसट्ठी वर्ष उकालो दगुर्दादगुर्दै रोगले सताएर शिथिल भए । अन्तत: उनले १५ मंसिर २०७२ मा घाम खस्ने बेलामा सधैँका लागि आँखा चिम्ले । नेपाली साहित्याकाशबाट एउटा नक्षेत्र सदासदाका लागि अस्तायो । उनले आफ्नो सपनाको फूल कवितासंग्रहमा लेखेका छन्:
जिन्दगी धर्तीको पाहुना हो, माटोको मेजमान खानैपर्छ
जिन्दगी डाँडाको घामछाया हो, अँध्यारोमा लुकेर जानैपर्छ ।
उनको निधनले देशविदेशका स्रस्टा र शुभेच्छुकहरू शोकसन्तप्त भए । धेरैले नेपाली लिम्बू साहित्यमा अपूरणीय क्षति पुगेको बताए । आखिर थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा मुलुककै साझा पुँजी थिए । ज्यानको बाजी राखेर साँघुरो व्यवस्थाविरुद्ध आजीवन लडे । कठोर साहित्य साधना गरेर धेरैधेरै दिइराखे हामीलाई । उनको जति प्रशंसा गरे पनि थोरै नै हुन्छ इतिहासमा । तर, राज्यले भने उचित सम्मान गर्न सकेन ।
अब उनका लागि हामीले विभिन्न कामहरू गर्नु आवश्यक छ । जस्तै: थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा स्मृतिग्रन्थ प्रकाशन गर्न सकिन्छ, थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा स्मृति प्रतिष्ठान बनाउन सकिन्छ । थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा संग्रहालय बनाउन सकिन्छ । कुनै ठाउँमा उनको प्रतिमा खडा गर्न सकिन्छ । थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा स्मृति काव्य पुरस्कार राख्न सकिन्छ । उनको सम्झना र सम्मानका लागि गर्न सकिने धेरैधेरै कुराहरू छन् । आजलाई भने यति भन्दै मेरो कुराको धुरी मार्छु ।
महान् काव्यसाधक, एउटा मोहक जङ्गली फूल थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बालाई हार्दिक सेवारो ।
प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख १७, २०७९ ०७:०९
-1743661115.jpg)
-1743579183-1743604118.jpg)
