सदियाैँ पुराना कथाहरूमा भेटिने एउटा अंग्रेजी शब्दको अन्तर्य

A+ A A-

अंग्रेजी भाषामा एउटा शब्द छ Juggernaut जसको नेपाली अर्थ– ठूलो, शक्तिशाली एवं विनाशकारी शक्ति, अत्यन्तै विध्वंसक शक्ति हो भनेर EKTA Concise English-Nepali Dictionary ले लेखेको छ । एकता शब्दकाेशले योभन्दा धेरै बोलेको छैन ।

CHAMBERS 21^st Century Dictionary ले यो शब्दको अर्थ– A mighty force sweeping away and destroying everything in its path . 19c in sense named after the gigantic chariot of the Hindu god Jagannatha भनेर लेखेको छ ।

च्याम्बर्स डिक्सनरीले उक्त शब्दको उत्पत्तिको शताब्दी र हिन्दु भगवान् जगन्नाथको असाध्यै ठूलो, अजङ्गको रथयात्रासँग यसको सम्बन्ध रहेको कुरा त खोल्यो तर आफ्नो बाटोमा आउने प्रत्येक अवरोधलाई ध्वंस गर्दै हिँड्ने विनाशकारी शक्तिको अर्थमा यस शब्दलाई किन प्रयोग गरियो भन्ने अन्तर्य खोलेको छैन ।

च्याम्बर्स डिक्सनरीको तुलनामा Oxford Dictionary ले किञ्चित अगाडि बढेर यो शब्दको उत्पत्तिलाई यसरी अर्थ्यायो– Word Origin- mid 19^th cent. : extension of juggernaut, the form of Krishna Worshipped in Puri Orissa, where his image is dragged through the streets in an annual festival.

भारतको उडिसा राज्यअन्तर्गत पुरी शहरको समुन्द्र किनारमा निर्मित जगन्नाथ मन्दिरमा पुजिने भगवान् कृष्णको वार्षिक रूपमा गरिने रथयात्रासँग उत्पत्ति–सम्बन्ध भएको यो शब्दले किन यस्तो विध्वंसकारी अर्थ बोक्यो ? अंग्रेजी भाषाशास्त्रीहरूले उन्नाईसौँ शताब्दीको मध्यमा यो शब्दको गठन गरेर अंग्रेजी शब्द भण्डार बढाउँदै यसलाई अर्थ्याउँदा कुन घटना र परिणामलाई देखेका थिए होलान् ? किन यो शब्दले त्यस्तो अर्थ बोक्यो ? के छ यो शब्दको अन्तर्यमा लुकेको गूढ रहस्य ?

त्यो युग

प्राचीन भारतीय इतिहासको चौथो शताब्दीदेखि छैटौँ शताब्दीको मध्य (३१९–५५० ईस्वी) सम्ममा चक्रवर्ती गुप्त–राजवंशको उद्भव र उत्कर्षको २३१ वर्ष मगध साम्राज्य र त्यसको राजधानी पाटलिपुत्र तत्कालीन राजनीतिक, शैक्षिक, धार्मिक र सांस्कृतिक गतिविधिको केन्द्रमा थियो । उसो त गुप्तहरूको उदय हुनुभन्दा छ सय वर्षअगाडिदेखि नै मगध दक्षिण तथा दक्षिण–पूर्वी एसियाली क्षेत्रमा राजनीतिक गुरुत्वाकर्षणको केन्द्रबिन्दुमा थियो । चक्रवर्ती गुप्त सम्राटहरूले त्यसलाई झन् शक्तिशाली र गरिमामय बनाइदिए । वर्तमान भारतको राजनीतिक नक्साभित्र भएको झण्डै आधाआधी उत्तरी क्षेत्र (जसमा वर्तमान उत्तर प्रदेश, विहार र पश्चिम बंगालसम्मको भू–भाग पर्थ्यो)मा गुप्त–साम्राज्य फैलिएको थियो ।

भारतीय इतिहासकारहरूले गुप्त राजाहरूको शासनकाललाई प्राचीन भारतीय इतिहासको सर्वाधिक गौरवशाली युग भनेर चित्रित गरेका छन् । उनीहरूको निष्कर्षमा यसै समयमा भारतीय सभ्यता र संस्कृतिले प्रत्येक क्षेत्रमा अभूतपूर्व प्रगति गरेको थियो । त्यसैले विद्वान्‌हरूले यस काललाई हिन्दु–संस्कृतिको ‘स्वर्ण–युग’ को संज्ञा दिएका छन् ।

गुप्त साम्राज्यको विघटनपश्चात् अस्तित्वमा आएको थानेश्वरको वर्द्धन–राजवंशको उत्कर्ष ६०६ ईस्वीमा हर्षवर्द्धनको राज्यारोहणसँगै उनको ४१ वर्षको शासन अवधिमा त भयो, तर ६४७ ईस्वीमा निःसन्तान, उत्तराधिकारीविहीन हर्षको मृत्यु भयो र उनीेसँगै वर्द्धन साम्राज्यको विघटन पनि भयो । हर्षवर्द्धनले आफ्नो राजधानी कन्नौजलाई राजनीतिक शक्तिको त्यही शिखरमा पुर्‍याएका थिए, जुन शिखरमा गुप्त साम्राज्यको समयमा मगधको राजधानी पाटलीपुत्रको थियो । तर, दुवै साम्राज्यको विघटनपछि क्रमशः दुवै राजधानीको राजनीतिक र सामरिक महत्त्व सदाका लागि इतिहासको अन्धकारमय गुफामा विलुप्त भयो ।

जगन्नाथको रथयात्राको समयमा मञ्चन हुने यो प्राण–लीला १९सौँ शताब्दीको अन्त्यसम्म थियो । उपनिवेशिक भारतमा अंग्रेजहरूले यो प्राण–लीला प्रत्यक्ष देखे अनि सन्दर्भसुहाउँदो शब्द आफ्नो भाषामा निर्माण गरे । वर्तमान समयमा भारतीय कानुनले त्यसमा पावन्दी लगाए तापनि कडा सुरक्षाको बीचमा हुने रथयात्रामा भगवत शरणको शब्दमा: प्रायः अहिले हालसम्म पनि ।

हर्षवर्द्धनका उपलब्धिहरूलाई मूल्याङ्कन गरेर भारतीय इतिहासकारहरूले उनलाई सम्राट अशोक र समुन्द्रगुप्तजस्ता विजेता, कुशल प्रशासक, विद्या र विद्वान्‌को संरक्षक, नीति–निपूण सम्राटहरूको समकक्षमा राखेका छन् ।

पूर्व–मध्ययुग

आठौँ शताब्दीदेखि सोह्रौँ शताब्दीसम्मको अवधिलाई भारतीय इतिहासकारहरूले पूर्व–मध्यकालीन भारतको इतिहास भनेका छन् । यस समयावधिमा वर्तमान भारतको राजनीतिक नक्साभित्र पर्ने भू–भागमा अनेकौँ सार्वभौम, स्वतन्त्र र सशक्त राज्यहरू थिए, जो आफ्नो शक्ति र साम्राज्य विस्तार गर्न एक–आपसमा संघर्ष गरिरहन्थे ।

मुगल–साम्राज्यको भारतमा स्थापना हुनुपूर्वको यो ९ सय वर्षको समयावधिमा यस क्षेत्रमा अनेकौँ प्रभावशाली राजवशंहरू उदाए–अस्ताए ।

वर्द्धन साम्राज्यको विघटनसँगै पूर्व–मध्ययुगमा उत्तरी भारतको भू–भागमा शक्तिशाली राजवंशहरूको नितान्त अभाव थियो भने दक्षिणी भारतको स्थिति यसको ठीक विपरीत थियो । यसै युगको सुरुवातबाट यस कालखण्डमा दक्षिणी भारतमा प्रतापी राजा र शक्तिशाली राजवंशहरूको उदयको प्रारम्भ भएको हो । यस तथ्यको पुष्टि पुरातात्त्विक खोज, अनुसन्धान र इतिहासको अध्ययनले गर्छ ।

गोपाल नामका संस्थापकबाट बंगालको प्रसिद्ध पाल वंशको स्थापना आठौँ शताब्दीमै भएको थियो । दक्षिणी भारतमा दन्तिदुर्गले राष्ट्रकुट साम्राज्यको स्थापना गरेका थिए । वेंगी (आन्ध्र)को पूर्वी चालुक्य, कल्याणीको पश्चिमी चालुक्य, श्रीकाकुलमको पूर्वी गांग राजवंश मध्य दक्षिणका शक्तिशाली राज्यहरू थिए । नवौँ शताब्दीमा सुदूर–दक्षिणमा कांचीको पल्लव–वंशको पतन भएपछि त्यस क्षेत्रमा पांड्य र चोल तथा पश्चिमी गांगजस्ता छुट्टाछुट्टै शक्तिशाली राज्यहरूको उदय भएको थियो ।

पूर्व–मध्यकालीन भारतीय इतिहासको समग्रमा समीक्षा गर्दै इतिहासकार गोविन्दप्रसाद उपाध्याय लेख्छन्:

कुनै महान् साम्राज्यको पतनको तात्कालिक परिणाम यो हुन्छ कि त्यहॉ राजनीतिक सत्ताको अनेक स्वतन्त्र केन्द्रहरूको उदय हुन्छ । गुप्त साम्राज्यको पतनपछि यही भयो । अनेक दुर्गुणहरूसहित बहु–राज्यवादी व्यवस्था यस युगको राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक जीवनको मूल आधार थियो ।राजनीतिक परिवर्तनका साथ–साथै यस युगमा व्यापक सामाजिक र आर्थिक परिवर्तन पनि भयो । जाति–व्यवस्था अत्यधिक जटिल हुनुका साथै सामाज रुढिवादी भयो । अर्थव्यवस्थाको पतनको चिह्न देखिन थाल्यो र सर्वत्र सामन्तवादको जग बलियो हुन थाल्यो ।

अन्तर्य

हो । बाह्रौँ शताब्दीको जटिल जातीय व्यवस्था र रुढिवादले समाज अत्यन्तै आक्रान्त भएको सामन्तवादी पृष्ठभूमिमा दक्षिणका शक्तिशाली साम्राज्यहरूमध्ये पूर्वी गांग–वंशमा अनन्तवर्मन चोडगंगा सबैभन्दा प्रवल राजा भएका थिए । यिनले सन् १०७७ देखि ११४७ ईस्वीसम्म झण्डै ७० वर्ष उडिसामा राज्य गरेका थिए । इतिहासकार भन्छन्– यिनले उत्कल नरेशलाई पराजित गरी गंगा–गोदावरीबीचको भू–भागबाट समेत कर असुल गरेका थिए ।

यिनै अनन्तवर्मन चोडगंगाले प्राचीन नगरी पुरीको समुन्द्र तटमा हिन्दुहरूको अग्रतिम आराध्य जगन्नाथको मन्दिर निर्माण गराएका थिए । यस मन्दिरमा उनले पाषाणको रत्नजडित जगन्नाथको मूर्ति होइन, काष्ठबाट निर्मित जगन्नाथलाई प्रतिस्थापित गरे । विशाल मन्दिर बनाएर पनि उनले काष्ठबाट निर्मित सुन्दरताको मापदण्डले हेर्दा कुरूप भन्न सकिने साधारण मूर्तिलाई देवताको रूपमा प्रतिस्थापित गर्नुको कारण के थियो ? कारण प्रस्ट थियो । मुस्लिम लुटेरा महमुद गजनीको आक्रमण सुरु भइसकेको थियो । धनसम्पदाले सम्पन्न नगरकोट र मथुरा, कन्नौज र सोमनाथका प्रसिद्ध हिन्दु मन्दिरहरू ध्वंस भइसकेका थिए र त्यहॉ प्रतिष्ठापित रत्नजटित पत्थरका देवताहरू आक्रान्ताहरूले लुटेर लगिसकेका थिए । जगन्नाथ मन्दिरको हकमा यस्तै नियति अनन्तवर्मन चोडगंगालाई स्वीकार थिएन ।

स्थापत्य सौन्दर्य नभएका कुरूप देवताहरूको दर्शनार्थ बर्सेनि तीर्थयात्रुहरूको संख्यामा जगन्नाथको मन्दिर अग्रणी किन छ ? यसको यति धेरै ख्याति किन छ ?

पुरातत्त्व, इतिहास, कला–संस्कृतिका ज्ञाता प्रसिद्ध भारतीय लेखक भगवतशरण उपाध्याय आफ्नो तीक्ष्ण भाषाशैली, आग्नेय तर्क र टिप्पणीका लागि चर्चित छन् । कलाका तीनवटै विधा– वास्तु–स्थापत्य, मूर्तन र चित्रण सबैमा उनको विस्तृत र गहिरो अध्ययन छ । आफ्नो चर्चित कृति ‘बुर्जियो के पिछे’मा उडिसा के मन्दिर शीर्षकमा उनी लेख्छन्:

अनन्तवर्मन्‌ले पुरीको यो विशाल मन्दिर बनाएका थिए । पुरीको यो मन्दिर उडिसाको अन्य मन्दिरहरूको तुलनामा वास्तु शिल्पको दृष्टिकोणले नगन्य छ, जुन मात्रामा भुवनेश्वरको लिङ्गराजको मन्दिर सुन्दर छ । उडिसाले आफ्नो मन्दिर परम्परामा जुन वास्तु–शिल्पको जग बसायो, त्यो अलौकिक भयो । उसको एक–एक मन्दिरहरू अद्भुत बन्यो । तर, यदि तिनीहरूमध्ये कुनै सामान्य बन्यो भने त्यो पुरीको जगन्नाथ मन्दिर नै हो । पुरीको मन्दिर त्यो परम्पराको पतन हो । त्यसको ह्रासको न्यूनतम प्रतीक ।

उनी अगाडि लेख्छन्:

तर पनि यसको यति धेरै ख्याति किन छ ? यसको एउटा मात्र उत्तर हो 'प्रोपोगण्डा' ? र यो उत्तर केवल मेरो मात्र होइन, अन्य पुरातत्त्वविद्हरूको पनि हो । विशेष गरेर तिनीहरूमध्ये अग्रणी राखालदास वन्द्योपाध्याय हुन् । १९० फिट अग्लो स्थुलकाय यो भद्दा मन्दिरमा कुनै आकर्षण छैन । यसका मूर्तिहरूमा पनि कुनै स्थापत्य सौन्दर्य छैन । यसका देवताहरूको हिन्दु शास्त्र–पुराणहरूमा कुनै महिमा छैन । तर पनि तीर्थयात्रुहरूको संख्यामा यो अद्वितीय किन छ ? 'प्रोपोगण्डा' !’

के–केमा गरियो प्रोपोगण्डा ? प्रख्यात लोकप्रिय हिन्दी कवि हरिवंशराय बच्चनको १२८५ पृष्ठमा फैलिएको चार खण्डमा प्रकाशित आत्मकथा हिन्दी साहित्यको कालजयी कृति मानिन्छ । आफ्नो आत्मकथाको चौथो खण्ड ‘दशद्वार से सोपान तक’मा जगन्नाथ मन्दिरमा स्थापित देवताका बारेमा उनी लेख्छन्:

पुरीको जगन्नाथजीसँग मेरो परिचय बाल्यकालदेखि नै थियो । मेरो ठूली विधवा काकी जगन्नाथको तीर्थयात्रामा गएकी थिइन् र फर्केर आउँदा त्यहाँको निसानीको रूपमा जगन्नाथजीको एउटा पट्ट (काठको फल्याकमा कुँदिएको चित्रपट) र रातो वेंतको एक मुट्ठा ल्याएकी थिइन्, जुन उनको पूजामा सधैँ हुन्थ्यो अनि प्रसादको रूपमा ल्याएकी थिइन् सुकेको भात । पट्टमा भएका तीनवटै देवताहरूको चित्र कुनै पनि जाने–मानेको देवताहरूसँग मिल्दैनथ्यो – एक हिसाबले त्यो (चित्र) डराउने खालको थियो – भयानांभयं भीषण भीषायानाम् ...। पछि ती देवताहरूका बारेमा धेरै कुराहरू थाहा पाएँ । ती कृष्ण, बलराम र सुभद्रा रहेछन् ।

कुनै शब्दको अर्थ झट्ट हेर्दा एउटा घटना विशेषसँग जोडिएको देखिए पनि त्यसको शृंखला लामो हुन्छ र त्यसमा अनेक उप–घटनाहरू पनि जोडिएका हुन्छन् । त्यसैको एउटा उदाहरण हो अंग्रेजी भाषाको शब्द Juggernaut ।

एक पटक नारदजी द्वारिका गए, अनि तीनै जनाको सामुन्ने वज्रको बखान गर्न थाले । नारदले गरेको वर्णन सुनिरहँदा तिनीहरू यतिविघ्न भावविभोर भएकी तिनीहरूको अङ्ग गल्न थाल्यो । नारदलाई तीनै जनाको गलिते रूप यति राम्रो लाग्यो कि उनले प्रार्थना गरे कि तपाईंहरू यसै रूपमा स्थिर हुनुहोस् । यही रूप पुरीमा स्थापित भयो । मूर्तिहरू काठका छन् । फेरि सुने बाह्र वर्षपछि समुन्द्रमा कुनै वृक्षको हाँगा तैरिएर आउँछ । त्यसैबाट तीनै जनाका मूर्तिहरू बनाइन्छ । पुरीमा एउटा मात्र दारुक परिवार छ, जसले यी मूर्तिहरू कुँद्ने र रंगाउने काम गर्दछ । अनि जुन सदस्यले यो काम गर्छ, उसको मृत्यु हुन्छ ।

फेरि सुने वर्षमा एक पटक तीनवटै देवताहरूको रथयात्रा निस्कन्छ, रथलाई भक्तगणहरूले तान्दछन्, पुरीको राजा रथको अगाडि सुनको सिन्काबाट बनेको कुचोले बाटो सफा गर्दै हिँड्छन् । पुरानो समयमा यो विश्वास गरिन्थ्यो कि जो (व्यक्ति) जगन्नाथको रथको तल कुल्चिएर मर्छन्, उनीहरूले मुक्ति पाउँछन्, अनि जब रथ हिँड्थ्यो, अनि धेरै मुक्तिकामी भक्त यसको अगाडि सुत्थे । अनि रथ तिनीहरूलाई दबाउँदै, कुल्चँदै अगाडि बढथ्यो । यसै सन्दर्भलाई लिएर ‘जगन्नाथ’बाट अंग्रेजीको ‘Juggernaut’ बन्यो, जसको अर्थ हो Ruthless, Remorseless, अनिवार्य, अपरिहार्य, निर्मम ।

यो प्रोपोगण्डाले सिर्जना गरेको धार्मिक–मनोविज्ञानको तहसम्म पुगेर भगवत शरण उपाध्याय लेख्छन्:

...अनन्तवर्मनले आफ्नो पार्थिव सुनको बनाइसकेपछि परलोकमा पनि महल बनाउन हिँडे, चाहे उनले निर्माण गरेको जगन्नाथको मन्दिर लिङ्गराजको तुलनामा नराम्रो नै किन नहोस् । तर, हिन्दु संसारले अलौकिक त्यसैलाई मान्यो । त्यसैको देवताको रथको तल सदियौँदेखि –प्रायः अहिले हालसम्म पनि– सयकडौँ भावुक भक्त ‘प्रेरणा’को वशीभूत किचिएर प्राण त्याग गर्दै रहे– तीस फिट लामो, तीस फिट चौडा, पचास फिट अग्लो त्यस रथको गगनातीत पाङ्ग्रामुनि किचिएर ।

यस्तो प्रकारको मृत्यु, यस्तो प्रकारको प्रोपोगण्डाको विशिष्ट साधक हुन्छ । यही नीतिको व्यवहार 'काशी–करवट' र 'अक्षयवट–धाम'मा पनि गरियो । हुएन–च्वांगले प्रयागमा पण्डाहरूले आफ्नो तीर्थको प्रतिष्ठा बढाउनका लागि स्वयम् अक्षयवटको उचाइमा चढेर हाम फालेको देखे । यद्यपि, उनीहरूलाई बचाउने उपाय पहिले नै गरिएको हुन्थ्यो । तर, सोझा तीर्थयात्रुहरू भने जालमा फस्थे र उचाइबाट हाम फालेर मुक्ति पाउँथे । यति गर्दा पनि न काशी–करवट यति सफल हुन सक्यो, न त अक्षयवट–धाम जति पुरीको यो प्राण–लीला सफल भयो ।

जगन्नाथको रथयात्राको समयमा मञ्चन हुने यो प्राण–लीला १९सौँ शताब्दीको अन्त्यसम्म थियो । उपनिवेशिक भारतमा अंग्रेजहरूले यो प्राण–लीला प्रत्यक्ष देखे अनि सन्दर्भसुहाउँदो शब्द आफ्नो भाषामा निर्माण गरे । वर्तमान समयमा भारतीय कानुनले त्यसमा पावन्दी लगाए तापनि कडा सुरक्षाको बीचमा हुने रथयात्रामा भगवत शरणको शब्दमा: प्रायः अहिले हालसम्म पनि । यदाकदा छापाहरूमा रथको पाङ्ग्रामुनि किचिएर मुक्ति प्राप्त गरेको घटना पढ्न पाइन्छ ।

अन्त्यमा

प्रत्येक भाषाहरूमा प्रयोग गरिने शब्द, पदावली, उखानटुक्काहरूले अनेक प्रिय–अप्रिय घटनाहरूको मानवीय प्रतिक्रिया र अनुभूतिहरूको भावलाई आफूभित्र लुकाएर राखेको हुन्छ । कुनै शब्दको अर्थ झट्ट हेर्दा एउटा घटना विशेषसँग जोडिएको देखिए पनि त्यसको शृंखला लामो हुन्छ र त्यसमा अनेक उप–घटनाहरू पनि जोडिएका हुन्छन् । त्यसैको एउटा उदाहरण हो अंग्रेजी भाषाको शब्द Juggernaut । अहिलेको डिजिटल युगमा X-MEN Franchise (फिल्म शृंखला)मा अजेय विध्वंसक शक्ति भएको खलनायकलाई पनि यो शब्दले चित्रित गरिएको छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख १७, २०७९ ०८:१०