उज्ज्वल प्रसाई, जसकाे अनुवादलाई पाठकहरू मूल लेखन ठान्छन्

A+ A A-

करिब ४ वर्ष समय खर्चेर उज्ज्वल प्रसाईले अंग्रेजी भाषामा लेखिएको मञ्जु श्री थापाको उपन्यास ‘अल अफ अस् इन आवर वन लाइभ्स’लाई ‘एक्लै एक्लै’ बनाए । अंग्रेजी भाषामा लेखिएको नेपाली परिवेशको उपन्यासलाई प्रसाईले नेपाली रूप र भाषा दिए । नेपाल र नेपाली समाजकै एक पाटोका बारेमा लेखिएको किताबलाई नेपाली भाषामा ढाल्न सजिलो भने भएन प्रसाईलाई ।

यसअगाडि प्रशान्त झाले लेखेको ‘ब्याटल अफ दि न्यू रिपब्लिक’ नेपाली भाषामा अनुवाद गरिसकेका प्रसाईको अनुभवमा आख्यान अनुवाद भने चुनौतीपूर्ण रह्यो । प्रसाईले पहिले अनुवाद गरेको किताब गैर आख्यान थियो भने अहिलेको अनुवाद आख्यान हो ।

यी दुई अनुवादबीचको फरक सुनाउँछन् प्रसाई, ‘पहिलो किताबमा भएका घटनाक्रमलाई मैले असाध्यै नजिकबाट नियालेको थिएँ । संविधानसभाको पहिलो निर्वाचनताका म झापाको रेडियोमा काम गर्थे । गणतन्त्रका लागि भएको आन्दोलनमा म आफैँ सहभागी पनि भएको थिएँ ।’

प्रसाई अगाडि भन्छन्, ‘त्यसो हुनाले त्यो किताबमा भएका घटना मैले देखेको, भोगेको र महसुस गरेको थिएँ ।’ त्यसैले त प्रसाईले अनुवाद गरेको भए पनि धेरैले उनलाई नै मूल लेखक ठाने । ‘त्यो किताब रुचाएर पढेका साथीहरूले त, तिमी आफैँले लेखे जस्तो छ भन्नुभयो,’ प्रसाईले सुनाए ।

तर, उपन्यास अनुवाद भने गैर आख्यान अनुवाद जति सजिलो भएन ।

किन ?

‘उपन्यास त आर्ट हो । यसमा आर्टको एस्थेटिक्स बढ्ता हुन्छ,’ प्रसाई सुनाउँछन्, ‘उपन्यासमा हुने कला, दर्शन अनुवाद गर्न गाह्रै हुने रैछ । उपन्यासको केही अंश क्यानडामा छ । क्यानडा मेरा लागि नौलो कुरा हो, म त्यहाँ पुगेको छैन । समुद्र मैले देखेको छु, तर, त्यसमा पौडिएको छैन, समुद्रको किनारमा बसेर रमाएको छैन । त्यसकारण उपन्यासमा भएका यस्ता अनुभव अनुवाद गर्दा बढी नै कृतिम हुन्छ कि भन्ने डर लागिरह्यो ।’

भाषा, अनुभूति, अनुभव र परिवेशलाई फरक भाषा, परिवेशमा अनुवाद गर्नु सम्झौता हो भन्छन् प्रसाई । यो सम्झौतालाई सकेसम्म कम गर्ने प्रयास नै अनुवादको इमान्दारिता हो भन्ने ठान्छन् । भन्छन्, ‘यसै त अनुवाद आफैँमा सम्झौता हुँदै हो तर, अलि बढी नै सम्झौता भयो भने पाठकलाई बढी नै खल्लो हुन्छ ।’

उनले एक्लै एक्लै किताबमा भने यो सम्झौता सकेसम्म कम गर्ने प्रयास गरेका छन् । उनको यही इमान्दर प्रयासको मुक्त कण्ठले प्रशंसा गरेकी छिन् मूल लेखक थापाले ।

अनुदित किताबको लेखकियमा थापा लेख्छिन्, ‘...उज्ज्वल प्रसाईको नेपाली अनुवाद पढ्दा मलाई उपन्यासले नयाँ चोला पाएझैंँ, यसको भाषिक घरफिर्ति भएझैँ अनुभूत भयो । अनपेक्षित रूपले अनुदित पाठ मूल उपन्यासभन्दा अधिक उद्बोधक र मार्मिक छ ।’

तर, उपन्यास अनुवाद गरेर थापालाई पठाउँदासम्म, थापाले अनुवादमाथि प्रतिक्रिया दिने बेलासम्म प्रसाईलाई धकधक भइरहेको थियो । नेपाली र अंग्रेजी भाषामा बराबर दखल राख्ने थापाको किताब अनुवाद गर्नु यसकारण पनि चुनौती थियो ।

‘मूल लेखक दुवै भाषा जान्ने मान्छे । मैले अनुवाद सकेर उहाँलाई पठाएँ,’ प्रसाई सुनाउँछन्, ‘उहाँले कस्तो प्रतिक्रिया दिनुहुन्छ भनेर व्यग्रतापूर्वक प्रतिक्षा गरेर बसे । तर, उहाँले निकै समयसम्म प्रतिक्रिया जनाउनु भएन ।’

अनुवादको पहिलो कपी पढेर थापाले राम्रो भनिन् । तर, हरेक पेजमा केही न केही कमेन्ट थियो थापाको । ‘एकसरो पढ्दा असाध्यै आनन्द आयो भन्नुभयो । तर, उहाँले हरेक पानामा कमेन्ट गर्नुभएको थियो । उहाँको कमेन्टबाट कतिपय कुरा सिकेँ पनि । कतिपय त उहाँले भनेको मान्दा किताब राम्रो भयो तर, कतिपय कुरा मैले उहाँले भनेको मानिनँ,’ प्रसाईले भने ।

थापाका किताब पढेरै अंग्रेजी भाषाका किताब पढ्ने बानी पारेका हुन् प्रसाईले । ‘द टुटोर अफ हिस्ट्री मलाई मन परेको किताब हो । यो किताब त मैले अंग्रेजी भाषा सिक्न पनि प्रयोग गरेको हुँ,’ प्रसाई सुनाउँछन् ।

थापाका किताब नेपालीमा अनुवाद गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने चाहना थियो प्रसाईको । तर, उनले थापालाई आफ्नो चाहना सुनाएका थिएनन् । ‘मलाई उहाँसँग काम गर्ने रुचि थियो,’ प्रसाई भन्छन्, ‘तर, तपाईँका किताब अनुवाद गर्छु भन्ने आँट थिएन मसँग ।’

प्रकाशक सांग्रिला बुक्सले थापाको किताब अनुवाद गर्ने प्रस्ताव गरेपछि नाई भन्न सकेनन् प्रसाईले । आख्यानको अनुवादको अनुभव आफ्नो प्रिय लेखकको किताबबाट लिन पाइने भएपछि प्रसाई पनि अनुवादमा हौसिए ।

किताब अनुवाद मूल लेखको सिर्जनालाई फेरि सिर्जना गर्नु सरह हो प्रसाईको अनुभवमा । यही अनुभूतिले अनुवादतर्फ लोभ्याउँछ उनलाई ।

‘किताब अनुवाद गर्दा करिब–करिब आफैँले लेखेको जस्तै हुन्छ,’ प्रसाई सुनाउँछन्, ‘यो गज्जब अनुभूति हो । अरुले सिर्जना गरेको संसारमा पसेर आफैँले सिर्जना गरेजस्तो अनुभूति गर्नु पाउनु मज्जा हुने रैछ ।’

अनुवाद कर्मलाई प्राविधिक मान्नेहरू पनि छन् । तर, प्रसाई भने अनुवादलाई प्राविधिक मान्न तयार छैनन् । उनी अनुवादलाई अनुभूतिबाट जन्मिने नयाँ सिर्जना भन्छन् ।

‘अनुवाद प्राविधिक मात्र होइन । यो अनुभूत गर्नुपर्छ,’ उनी उदाहरण सुनाउँछन्, ‘किताबमा समुद्रका किस्सा छन् । समुद्रमा पौडेको, किनारमा रमाइलो गरेको अनुभूति गर्न मैले निकै दिनसम्म यस्ता भिडियो हेरेँ ।’

उपन्यासमा भएका नेपालका घटना, परिवेश अनुवाद गर्न पनि उनले लेखकले जति नै मिहिनेत गर्नुपर्‍याे । अनुवादलाई जीवन्त बनाउन मूल लेखनलाई हृदयको तलसम्मै अनुभूत गर्नुपर्ने उनको अनुभव छ ।

भन्छन्, ‘अनुवादमा जीवन्तता ल्याउन मजाले त्यसलाई फिल गर्नुपर्छ । त्यसको स्वभाविकता नहराओस् भन्नका लागि त्यसमा कृतिमता नआओस् भन्नका लागि मूल पाठको भावना अनुभूत गर्नैपर्छ ।’

अनुवादको मुख्य उद्देश्य मूल लेखनीको मर्म जोगाउने हो । मूल लेखकले प्रस्तुत गरेको कलालाई जोगाउने हो । प्रसाई भन्छन्, ‘मूल मर्म र कला अनुवाद गर्ने मामिलामा खेलाँची गर्नुहुन्न । तर, शतप्रतिशत मूल लेखकले जस्तै अनुवाद गर्न सकिएन भनेर अनुवाद नै रोक्नु पनि हुँदैन । कतै राम्रो गर्न सकियो भने त पर्खिँदै जाने हो ।’

लेखनी नै प्रसाईको मूल कर्म हो । कान्तिपुर दैनिक पत्रिकाका स्तम्भकार पनि हुन् उनी । लेखन तथा अनुवादमा सधैँ उत्कृष्टता खोज्नु उनको विशेषता हो । तर, जति राम्रो लेख्ने, अनुवाद गर्ने प्रयास गर्दा पनि केही ने केही कमजोरी त बाँकी रहन्छन् नै ।

‘स्तम्भ छापिएर आएपछि पनि मलाई धेरै ठाउँमा चित्त बुझ्दैन,’ प्रसाई सुनाउँछन्, ‘यहाँ यसो नगरेको भए हुन्थ्यो । यो वाक्य फरक तरिकाले लेख्न सकिन्थ्यो भन्ने लागिरहन्छ ।’ आफैँले अनुवाद गरेको ‘गणतन्त्रका संघर्ष : नेपाली समकालीन इतिहास’ किताब सरसर्ती हेर्नेबाहेक एकचित्त भएर पढेका छैनन् ।

कारण ?

‘त्यो किताब अहिलेसम्म मैले पढेको छैन । खरखर्ती पल्टाएर हेरेँ । जतिपटक पल्टाए केही न केही गल्ती भेट्छु । केही न केही समस्या देख्छु ।’

एक्लै एक्लै किताब पनि उनले अनुवाद गरिसकेपछि पढेका छैनन् । किताबमा चरणचरणमा काम गरे पनि अन्तिम रूप लिएर बजारमा गइसकेपछि उनले पढेका छैनन् । आफूले अनुवाद गरेको दुवै किताब फुर्सदमा पढ्ने सुरमा छन् प्रसाई । तर, फूर्सद कहिले हुन्छ उनलाई नै थाहा छैन ।

अनुवाद् होस वा मूल लेखन आफूले लेखेका किताबमा सधैँ केही न केही गल्ती पहिल्याउँछन् उनी र सुधारमा लाग्छन् । हालसालै मात्र लेखक खगेन्द्र संग्रौलाको जीवन लेखिसकेर प्रकाशकलाई बुझाएका छन् उनले । प्रकाशकले भाषा सम्पादनको काम गरिरहेका छन् । तर, यता प्रसाई भने किताबमा हरेक दिन केही न केही थपघट गरिरहेका हुन्छन् ।

‘अहिले पनि म हरेक दिन, केही न केही सुधार गरिरहन्छु,’ उनले भने, ‘प्रकाशकले सम्पादन सकेपछि, मैले थपघट गरेको कुरा राख्न सकिने ठाउँ छ भने राख्नुहोस् भनेर अनुरोध गर्छु ।’

अनुवाद साहित्य वा लेखनलाई ज्ञान विस्तारको एक आयाम नै ठान्छन् प्रसाई । विभिन्न भाषा, परिवेश र समयका लेखनी नेपालीमा अनुवाद गरिनुपर्ने उनको बुझाई छ । ‘ज्ञानको दायरा विस्तार हुन्छ,’ अनुवादको फाइदा सुनाउँछन् प्रसाई, ‘मलयालम, तेल्गु, स्पेनिस भाषाका किताब अंग्रेजीमा अनुवाद भएकै कारण मैले पढ्न पाएको छु । त्यसरी नै धेरै भन्दा धेरै भाषाका किताब नेपालीमा अनुवाद भएमा हाम्रो नै ज्ञानको दायरा बढ्ने हो । हाम्रो साहित्य समृद्ध हुने हो ।’

साहित्य, समाज र लेखनको क्षेत्रमा काम गर्ने संस्थाहरूले अनुवादमा लागनी गर्नुपर्ने उनकाे सुझाव छ । ‘नेपाल भित्रकै फरक भाषा, नेपाल बाहिरका लेखनीलाई नेपालीमा ल्याउन सरकारी संस्थाहरूले लगानी गर्नुपर्छ,’ प्रसाई भन्छन्, ‘यसले हाम्रो ज्ञान फराकिलो बनाउने हो ।’

आफूलाई अनुवादमा केन्द्रित गरिरहेका प्रसाईलाई अनुवादको रहर अझै पुगेको छैन । निरन्तर अनुवाद कर्ममा रहिरहने बताउँछन् उनी । ‘तत्काल त केही गर्दिनँ । तर, अनुवाद पूरा छाड्दिनँ केही न केही गरिरहन्छु । किनभने अनुवाद, भाषा र सिर्जना र अनुभूतिका अर्थमा राम्रो अभ्यास हो’, उनले भने ।

अंग्रेजी भाषाबाट नेपाली भाषामा अनुवाद गर्ने उनको ध्येय हो । नेपाली भाषाबाट अंग्रेजीमा अनुवाद गर्न भने अझै आत्मविश्वास नपलाएको सुनाए प्रसाईले । ‘म अंग्रेजी भाषा पढ्न, पढाउन सक्छु, काम पनि गर्न सक्छु । अलिअलि लेखेको पनि छु । तर, मसँग नेपालीमा सिर्जना गर्न सक्ने जति क्षमता छ त्यो अंग्रेजीमा छैन ।’

नेपालीबाट अंग्रेजी भाषामा अनुवाद गर्नका लागि आफू अभ्यासरत रहेको पनि उनले सुनाए । ‘अंग्रेजीमा धेरै पारंगत हुनुपर्छ जुन मलाई आत्मविश्वास बढिसकेको छैन । नेपालीबाट अंग्रेजी भाषामा अनुवाद गर्न सक्छु भन्ने लागेको दिन सुरु गर्छु । केही समय लाग्ला तर म प्रयत्नरत छु’, उनले भने ।

भिडियाे हेर्नुहाेस् :

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख ३, २०७९ ०६:३६