बच्चालाई विद्यालय भर्ना गर्नुपूर्व एकपटक सोच्नुस् है

A+ A A-

नयाँ शैक्षिकसत्र सुरु हुनै लाग्दा शिक्षण संस्थाका विज्ञापन यत्रतत्र देखिन थालिसकेका छन् । भर्खर पाठशाला जाने तर्खरमा रहेको बच्चा र कुनै कारणले पाठशाला परिवर्तन गर्न चाहने बच्चाका अभिभावकले ठीक निर्णय लिनुपर्ने बेला पनि हो यो । बच्चालाई भर्ना गर्नुपूर्व अभिभावकले विद्यालयबारे सोधखोजका लागि केही समय लिनु बच्चाप्रति जिम्मेवार बन्नु नै हो । यसबेला अभिभावकको मन विभिन्न प्रश्नले पनि उद्वेलित गराउने गर्छ । कस्तो स्कुल भर्ना गर्ने ? राम्रा स्कुल कस्ता हुन् ? सामुदायिक कि निजी स्कुलमा भर्ना गर्ने ? घरनजिक कि टाढाको स्कुलमा पढाउने ? यदि निजी स्कुल हो भने मासिक शुल्क कतिसम्म तिर्न सकिन्छ ? नाम चलेका विद्यालयमा भर्ना गरिदिन कतै भनसुन गर्न सकिन्छ कि ? आदि ।

अभिभावकका अगाडि यस्ता गहन प्रश्नहरू उठ्नु स्वाभाविक हो । यी प्रश्नको प्रस्ट उत्तर नभेटीकन हतारमा निर्णय लिइहाल्नु बद्धिमानी नहुन सक्छ ।

हाम्रोवरिपरि भेटिने देखिने विद्यालयहरू यिनै हुन् । यिनै स्कुलको बीचबाट सबैभन्दा राम्रो विद्यालयको छनोट गर्नुपर्नेछ । बाबुराम भट्टराईदेखि रवीन्द्र मिश्रसम्मले प्रशंसा गरेको बूढानीलकण्ठजस्ता एकाध विद्यालय केही सय विद्यार्थी मात्रै अट्ने हुन् । हुन त सबै अभिभावकको चाहना यस्ता विद्यालयमा भर्ना गरिदिन पाए हुन्थ्यो भन्ने हुन्छ । त्यसैले त एक जना दाइ सुनाउँदै हुनुहन्थ्यो, ‘बच्चाले बूढानीलकण्ठ स्कुलको प्रवेश परीक्षामा नाम निकाल्छ कि भनेर मासिक २५ हजार तिरेर ट्युसन पढाइरहेको छु ।’

सबै अभिभावकले यसरी खर्च गर्ने हैसियत राख्न सक्दैनन् नै । केही उच्च धनाढ्य वर्गले मात्र पढाउन सक्ने मासिक स्कुल खर्च नै ५०औँ हजार हुने एकाध निजी शिक्षण संस्थामा सर्वसाधारणले पढाउन सक्दैनन् । चर्को शुल्क लिँदैमा सबै शिक्षण संस्थाले उच्च गुणस्तरको शिक्षा दिन्छ भन्ने ग्यारेन्टी पनि हुँदैन । सबै सामुदायिक विद्यालयमा पढाइ नै हुँदैन भन्ने पनि होइन । धनाढ्य वर्गलाई पैसा खर्च गर्न दिनुपर्छ । उनीहरूको पैसा बजारमा जति धेरै गयो, अर्थतन्त्रका लागि उति राम्रो हुन्छ ।

कस्ता शिक्षण संस्था राम्रा हुन्छन् र शिक्षण संस्थाले बच्चालाई के दिनुपर्छ भन्ने विषयमा अब्राह्म लिङ्कनले आफ्नो छोराको स्कुलको पहिलो दिन स्कुलका शिक्षकलाई पठाएको भनिएको चिठीले थोरै शब्दमा धेरै वकालत गरेको छ । आफ्नो बच्चाले किताबभन्दा पर प्राकृतिक रहस्यहरूप्रति पनि उत्सुक बनोस् भन्ने अपेक्षाका साथ नै होला, लिङ्कन लेख्छन्, ‘मेरो छोराले आकाशमा उडिरहेका चराहरू, सूर्यको प्रकाशमा भुनभुनाइरहेका माहुरीहरू, हरिया पहाडका फुलिरहेका फूलहरूको शाश्वत् रहस्य बुझ्ने समय पाओस् ।’

‘उसले सिकोस्– सित्तैँमा पाएको एक डलरभन्दा मिहिनेतले कमाएको १० सेन्ट बढी मूल्यवान् हुन्छ । चिट चोरेर पास हुनुभन्दा फेल हुनु बढी सम्मानजनक हुन्छ । मेरो छोरा दुःख र कष्टमा पनि प्रफुल्ल रहन सकोस् । भिडका पछाडि नलागोस् । हरेकका कुरा सुनोस् तर सुनेका कुराको लेखाजोखा गर्न सकोस् र असल कुरा छानेर लिन सकोस् ।’ जीवन मूल्य सिकाउन लिङ्कनको आग्रह थियो ।

अभिभावकले चाहे भने शिक्षामा क्रान्ति ल्याइदिन सक्छन् । तर, हामी अभिभावकले स्कुलबाट केवल परीक्षाको अंकको अपेक्षा गरेका छौँ । स्कुलहरू अभिभावकको यही अपेक्षा पूरा गरिदिन मरिमेटेर लागेका छन् । विद्यार्थी शिक्षाको केन्द्रमा होइन, अभिभावक र शिक्षक शिक्षाको केन्द्रमा छन् । निजी स्कुलले बढीमा अंग्रेजी भाषा सिकाएका छन् र त्यसैलाई गुणस्तरीय शिक्षाको ‘ट्याग’ लगाइदिएका छन् । अबका दुनियामा नेपाली भाषासँगै अंग्रेजी भाषा अत्यावश्यक छ तर शिक्षण संस्थाको काम भाषा मात्रै सिकाएर पुग्दैन । भाषा मात्रै सिक्न त दुई महिना ‘ल्याङ्ग्वेज इन्स्टिच्युट’ भर्ना भए पुग्छ ।

अभिभावकले बच्चा भर्ना गर्नुपूर्व गम्नुपर्ने विषय हो, बच्चा भर्ना गर्न लागेको विद्यालयले भाषा मात्र सिकाउँछ कि त्यसभन्दा माथि पनि केही दिन्छ ? मनोवैज्ञानिकहरू भन्छन्, 'स्कुले जीवनका सुरुका ४/५ वर्ष अति महत्त्वपूर्ण वर्ष हुन् । किनकि यतिबेला बच्चामा जे रोपिन्छ, यसले सिङ्गो जीवनलाई प्रभावित पार्छ । स्कुल सुरुवातको पहिलो दिनबाटै बच्चालाई अंग्रेजी शब्द, गणितका फर्मुला, विज्ञानको परिभाषा रटाउन सुरु गर्ने विद्यालय शिक्षाको मूलभूत कार्यबाट भागेका विद्यालय हुन् । प्रकृतिसँगको स्पर्श, चरित्र निर्माण, बाल स्वभावअनुरुपको खेलको व्यवस्था, संस्कारको विकास, जिज्ञासु बनाउने उपायको खोजी, मूर्त र आकर्षित शिक्षण सामग्रीको प्रयोग गरेर शिक्षालाई सरल, व्यावहारिक र आकर्षक बनाउन सक्ने विद्यालय यथार्थको धरातलमा राम्रा हुन् ।

विद्यालयको काम आलोचनात्मक चेत, तार्किक क्षमता, सिर्जनात्मक व्यक्तित्व, नयाँ कुराको खोज र आविष्कारको हुटहुटी भएका मानिस तयार गर्नु हो । परीक्षाका लागि सीमित तथ्य तथ्यांकले भरिएको मानिस र रोबोटमा फरक के नै भयो र ?

शिक्षा त्यस्तो विषय होइन, जो विद्यार्थीमा लादिन्छ । शिक्षा त्यो पनि होइन, जहाँ जिज्ञासा दबाइन्छ । अनुशासनको कडा नियमको सिक्रीमा विद्यार्थी पारिन्छ । विद्यार्थीलाई कडा अनुशासनमा बाँध्ने होइन, अनुशासित बन्न सिकाउने हो । हाम्रा वरिपरिका विद्यालयमा लादिने कैयौँ अनुशासन बेकारका छन् जसले बालापनको स्वतन्त्रता दमन गर्ने मात्रै उद्देश्य राख्छन् । त्यस्तो विद्यालय असल हो, जसले शिक्षा लाद्ने होइन, सिकाइको भोक विद्यार्थीमा सिर्जना गर्छ । प्रत्येक विद्यार्थीको अस्तित्वलाई महत्त्व दिन्छ । हरेक विद्यार्थीमा केही छ भन्नेमा विश्वास राख्छ ।

बालापन १०/१२ वटा किताबको भारले थिचिदिने शिक्षाले कसरी बच्चाको चौतर्फी विकास गर्न सक्छ ? बरु प्राथमिक तहमा किताब थोरै र जीवन मूल्यको धेरै ज्ञान दिने विद्यालय राम्रा हुन् । विद्यार्थीले विद्यालयमा सिक्ने समय दिउँसोको हो । तर, विद्यालय बेलुका अबेरसम्म र बिहान झिसमिसेदेखि गर्न थालियो भने बल्ल सकिने गरी होमवर्क लाद्ने खालको छ भने त्यस्तोमा आफ्ना प्रेमिल बच्चा किन पठाउने ?

शिक्षाका नाममा बच्चाका स्वतन्त्रताका सबै पखेटा भाँचिदिन उद्यत विद्यालयबाट होसियार रहनैपर्छ । विद्यालयको बाहिर गेटमा एसईई परीक्षामा ‘ए प्लस’ र ‘ए’ ग्रेड ल्याउने विद्यार्थीको फोटो झुण्ड्याउने विद्यालयमाथि अभिभावकले शंका गर्नुपर्छ । कतै यो विद्यालयमा ग्रेडको नाममा विद्यार्थीलाई मेसिनमा परिणत गरिएको त छैन ?

विद्यालयले लगाउने पाठ्यपुस्तकहरूको स्तरीयताबारे पनि अभिभावकले बुझ्नैपर्छ । कैयौँ स्कुलले निश्चित प्रतिशत कमिसन खाएर अमुक प्रकाशन गृहका गुणस्तरहीन पाठ्यपस्तक किन्न लगाएका हुन सक्छन् विद्यार्थीलाई । यस्ता पाठ्यपुस्तकमा विद्यार्थीको उमेर, तह, मनोवैज्ञानिक स्तर ख्याल गरिएको हुन्न । सरल विषयवस्तुलाई गाह्रो बनाएर लेखिएको हुन्छ । पाठ्यपस्तकमा उल्लेखित विषयवस्तु बढी सूचना दिने नाममा पाठ्यक्रमले तोकेको सीमाभन्दा बाहिर गएर लेखिएका हुन्छन् र विद्यार्थीको पढाइलाई थप गाह्रो पारिएको हुन्छ ।

स्तरभन्दा माथिको विषयवस्तु राख्दा विद्यार्थीले धेरै तथ्यहरू पढ्न पाउँछन् भन्ने सोच नै शिक्षाप्रति वितृष्णा बढाउनमा सहयोगी छ । माथिल्लो तहका विद्यार्थीले चाहिने कुरा छानेर पढ्न सक्छन् तर विद्यालय तहका विद्यार्थीले सक्दैनन् । स्तरीय पाठ्यपुस्तक ती हुन्, जसले विद्यार्थीको तह, उमेर र आवश्यकतालाई ख्याल गरेर लेखिएका हुन्छन् ।

अभिभावकले आफ्नो बच्चा विद्यालय भर्ना गर्नुपूर्व पर्याप्त समय लिएर विद्यालय घुम्नुपर्छ । पटकपटक विद्यालयको निरीक्षण गर्नुपर्छ । शिक्षकहरूसँग बस्नुपर्छ । वरिपरिका व्यक्तिसँग जानकारी लिनुपर्छ । निजी होस् वा सरकारी पाठशाला, फराकिलो क्षेत्रफल, व्यवस्थित विद्यालय सञ्चालन, प्रयोगशाला, लाइब्रेरी, अडियो भिजुअल कक्षा, स्वच्छ पिउने पानी, चिटिक्क परेका कक्षाकोठा, शौचालय, क्यान्टिन, हरियाली वातावरण, नियमित अतिरिक्त क्रियापलाप आदि त आवश्यक भैहाले । त्यसमाथि शिक्षण विधि महत्त्वपूर्ण पाटो भइहाल्यो ।

कक्षाकोठाको चार पर्खालभित्र मात्रै थुनेर रटाउँदा प्रतिस्पर्धी विद्यार्थी तयार हुन सक्दैन । आजको मानिस ‘ग्रेड’ले हैन ‘ब्रेन’ले चल्छ । सवाल व्यक्तित्वको विकास हो । विषयवस्तुको गहिरो पठनपाठन हो । हाम्रोमा शिक्षालाई सीप र उद्यमसँग जोड्ने विद्यालय त छैनन् । तर, अभिभावकको चर्को माग हुन थाल्यो भने शिक्षण संस्था त्यस्तो प्रणाली अवलम्बन गर्छन् या त सुक्छन् । विद्यालयको काम आलोचनात्मक चेत, तार्किक क्षमता, सिर्जनात्मक व्यक्तित्व, नयाँ कुराको खोज र आविष्कारको हुटहुटी भएका मानिस तयार गर्नु हो । परीक्षाका लागि सीमित तथ्य तथ्यांकले भरिएको मानिस र रोबोटमा फरक के नै भयो र ? गणित र विज्ञानका फर्मुला र सिद्धान्तको रटान हैन, फर्मुला र सिद्धान्त पत्ता लगाउन सक्ने मस्तिष्क तयार गर्न सक्ने विद्यालय सही विद्यालय हुन सक्छन् ।

बच्चालाई भर्ना गर्न खोजिएको विद्यालयले शिक्षकलाई के–कस्तो तलब र सेवा सुविधा दिइएको छ, अभिभावकले सचेततापूर्वक बुझ्नैपर्छ । शिक्षकले पाउने तलबले कक्षाकोठाको शिक्षणमा धेरथोर प्रभाव पार्छ नै । बच्चालाई सही शिक्षा दिन सजिलो काम हैन, यसका लागि अथक मिहिनेत, सीप र प्रतिभा चाहिन्छ । ब्रिलियन्ट शिक्षक कुनै पनि शिक्षण संस्थामा थोरै तलबमा सेवा गरेर बस्दैन । यसै कारण चार/चार महिनामा शिक्षक बदलिइरहने विद्यालयको नकारात्मक प्रभाव विद्यार्थीको शिक्षामा पर्छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, चैत २९, २०७८ ०७:१६