मेयरमा पूर्वडीआईजीदेखि कलाकारकाे आकांक्षा: स्थानीय तहको महत्त्वबोध कि 'पब्लिसिटी स्टन्ट' ?

मेयरमा पूर्वडीआईजीदेखि कलाकारकाे आकांक्षा: स्थानीय तहको महत्त्वबोध कि 'पब्लिसिटी स्टन्ट' ?

A+ A A-

पूर्वनायब महानिरीक्षक (डीआईजी) रमेश खरेलले काठमाडौं महानगरपालिकाको मेयर पदका लागि उम्मेदवारी दिन तयारी थालेको बताएका छन् । आक्रामक शैली र खरो अभिव्यक्तिका लागि परिचित खरेल प्रहरीबाट अवकाश पाएपछि भ्रष्टाचारविरोधी अभियान चलाउँदै आएका थिए । नेपाल सुशासन पार्टीको अध्यक्षसमेत रहेका खरेल आफूले ठोस निर्णय नलिइसके पनि उम्मेदवारी दिन तयारीका लागि छलफल गरिरहेको बताउँछन् ।

यसरी गैरराजनीतिक वृत्तबाट काठमाडौं महानगरपालिकाको मेयरका लागि उम्मेदवारी दिने घोषणा गर्ने खरेल एक्ला व्यक्ति हाेइनन् । यसअघि नै गत पुसमा र्‍यापर तथा इन्जिनियर बालेन शाहले काठमाडौंको मेयर पदमा स्वतन्त्र उम्मेदवारी दिने घोषणा गर्नुका साथै भेटघाट कार्यक्रमलाई तीव्रता दिइसकेका थिए । त्यस्तै, मिस नेवा: सुनिता डंगोलले पनि काठमाडौंको मेयरका लागि उम्मेदवारी दिने तयारी गरेकाे बताएकी छन् । यद्यपि स्वतन्त्र रूपमा लड्ने वा पार्टीबाट लड्ने भन्ने कुरामा भने डंगोल अझै स्पष्ट भइनसकेको बताउँछिन् ।

यतिखेर मेयर पदका लागि उम्मेदवारी दिन गैरराजनीतिक वृत्तबाट धमाधम मानिसहरू उठिरहेका छन् । पोखरा महानगरपालिकाबाट पनि लेखक गनेस पौडेलले मेयरका लागि उम्मेदवारी दिने घोषणा गरिसकेका छन् । ‘पैतला’ उपन्यासका लेखक पौडेल यसअघि उम्मेदवारहरूले गर्न नसक्ने काम गर्छु भनेर जनतालाई ढाँटेको आरोप लगाउँछन् । युवाहरूलाई स्थानीय सरकारको नेतृत्वका आह्वान गर्दै उनले ‘अटेरी अभियान’ नै चलाएका छन् ।

नेपाल प्रहरीका वरिष्ठ उपरीक्षक (एसएसपी) गोविन्द साहले धनुषाको विदेह नगरपालिकाको मेयरमा उठ्न राजीनामा नै दिएका छन् । उनको राजीनामा १० फागुनमा गृह मन्त्रालयले स्वीकृत पनि गरिसकेको छ ।

बाग्लुङबाट मेयरमा स्वतन्त्र उठ्ने तयारीमा छिन्, नर्स नितु खड्का । दलित महिलाले चुनाव लड्ने भनेको ‘दलित महिला सदस्य’ पदमा मात्रै हो भन्ने विभेदकारी मानसिकता र राजनीतिक दरिद्रता चिर्ने चाहनासहित स्याङ्जा पुतलीबजार नगरपालिकाको मेयर पदमा आस्था नेपालीले पनि उम्मेदवारी दिने चाह व्यक्त गरेकी छन् ।

मूलधारको राजनीतिमाथि नै प्रश्न

स्थानीय चुनाव आउन ४० दिन मात्रै बाँकी रहँदा देशका मुख्य-मुख्य महानगरपालिकाहरूमा यतिखेर मेयर पदमा अधिकांशले ‘आँखा लगाएका’ छन् । जसका लागि राजनीतिक वृत्तबाट मात्रै नभएर गैरराजनीतिक वृत्तबाट उम्मेदवारी दिन चाहनेकाे होडबाजी नै देखिन्छ । पार्टीहरू यतिखेर कसलाई उठाए जितिन्छ भन्ने निर्क्योल गर्न गठबन्धनको सहारा लिइरहेका छन् । मेयर–मोहको माहौल यतिसम्म देखिन्छ कि कलाकार राजेश हमालले त ‘पब्लिसिटी’का लागि ‘म पनि मेयरमा उठ्दिम् कि क्या हो’ भन्दै मिडियामा ‘अटेन्सन सिक’ गर्नसमेत पछि परेनन् । भलै, उनले साँच्चीकै मेयर उठ्ने चाहना नरहेकाे प्रस्टीकरण दिइसकेका छन् ।

पूर्वप्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईसमेत आवश्यक परेको खण्डमा आफू पनि मेयरमा उठ्न पछि नपर्ने घोषणासहित एकाएक मिडियामा छाए । गोरखा, पालुङ्टारका मतदाता भट्टराईले जनतासँग जोडिने सबैभन्दा नजिकको पुल स्थानीय सरकार भएको बताउँदै मेयर पदको गरिमाबारे चर्चा पनि गरे । ‘यो मेरो कुनै रोमान्टिक सोच मात्रै होइन, जनताको साँच्चै सेवा गर्ने हो भने स्थानीय तहबाटै गर्ने हो’, पटक-पटक सांसद हुनुको सट्टा आफ्ना क्षमता र अनुभवका आधारमा स्थानीय तहमा मेयर भएर काम गर्नु उपयुक्त भएको उनले मिडियालाई बताएका थिए ।

यसरी पूर्वप्रधानमन्त्रीदेखि, मन्त्रीदेखि, कलाकार, लेखक, फेसनिस्ट, गायक, नर्ससम्म सबैले धमाधम मेयरका लागि विभिन्न ठाउँबाट उम्मेदवारीको चाह गर्दैगर्दा यसले मेयर–मोहको ठूलो क्यानभास देखाइदिएको छ । पूर्वप्रधानमन्त्रीदेखि वडाध्यक्षसम्म र पूर्वमेयरदेखि पूर्वउपमेयरसम्म सबै मेयरका लागि लालायित हुनुुले आखिर के संकेत गर्छ ?

मेयर पदप्रतिको यस किसिमको आकर्षणलाई स्वाभाविक रूपमा लिएका राजनीतिक विश्लेषक कृष्ण खनाल राष्ट्रिय तहमा विभिन्न क्षेत्रबाट चर्चा कमाएका पात्र पार्टीको भर्‍याङ नचढी स्वतन्त्र रूपले आउनु स्वागतयोग्य कुरा भएको बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘कन्भेसनल पोलिटिक्सबाट ब्रेक भएर मानिसहरू आउनु स्वागतयोग्य कुरा हो । तर, आउने व्यक्ति कसरी आउँदैछन् भन्ने हो । हिजो एउटा क्षेत्रमा विज्ञ भएका मान्छे फेरि पार्टीकै भर्‍याङ चढेर आउँदाखेरि चाहिँ केही अर्थ रहँदैन । स्थानीय तहमा स्वतन्त्र उम्मेदवारको महत्त्व हुन्छ ।’

यद्यपि यस किसिमको मेयर–मोहले जनता पार्टीको परम्परागत शैलीबाट थाकिसकेको संकेत दिएको उनको भनाइ छ । यसको पछिल्लो अनि बलियो उदाहरण हो : गएको चुनावमा काठमाडौंकी मेयर पदकी उम्मेदवार रञ्जु दर्शनाले ल्याएको २३ हजार भोट । पार्टीको परम्परागत शैलीबाट जनता कतिसम्म कायल भएका छन् भन्ने उनको भोटले देखाइदिएको खनाल बताउँछन् । नयाँ पात्रबाट परिवर्तनको आभास गर्न जनता लालायित भएको संकेत सो भोटमा लुकेको खनालको भनाइ छ । त्यसो त अब उनले पाएको भोट कहाँ जाला भन्ने पनि यतिखेर चासोको विषय बनेको छ । साे भोट निर्णायक बन्ने धेरैकाे अनुमान छ ।

यस अर्थमा हेर्दा गैरराजनीतिक वृत्तबाट धमाधम मेयरका लागि उम्मेदवार बन्नु र चर्चा चुलिनुले मूलधारको राजनीतिमाथि नै प्रश्न उठाइदिएको खनाल बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘मूलधारको राजनीतिले मान्छेको भावनालाई बोक्न नसकेको संकेत पनि हो यो !’

स्थानीय तहको महत्त्वबोध वा पब्लिसिटी स्टन्ट ?

संविधानको अनुसूची ८ र ९ अनुसार स्थानीय तहमै कार्यपालिका, व्यवस्थापिका र न्यायपालिकाको अभ्यास हुने हुनाले पनि हाल स्थानीय सरकार आफैँमा हरेक स्रोतसाधन, कानुन, बजेटलगायतका संरचनागत शक्तिले सबल भएको छ ।

यसले पनि जनतामा स्थानीय सरकारको महत्वबोध जगाएको नहोला भन्न सकिन्न । यद्यपि यस सम्भावनामा संशय व्यक्त गर्छन्, अर्का राजनीतिशास्त्री कृष्ण हाछेँथू । उनी भन्छन्, ‘मेयरप्रतिको मोह स्थानीय तहको महत्त्वबोध हो वा होइन भन्न सकिने अवस्था तत्काल छैन । तर, पदको राजनीतिक र आर्थिक शक्तिको महत्त्वबोध भएको चाहिँ अवश्य देखिन्छ । शक्तिको दुरुपयोग गर्ने कि सदुपयोग, त्यो नियतमा भर पर्ने कुरा हो । दुरुपयोग र सदुपयोग दुवै गर्न सकिन्छ ।’

यस मनोविज्ञानलाई प्रतिवाद गर्दै मेयरका आकांक्षीहरूले भने आफ्नो उम्मेदवारी कुनै पब्लिसिटी स्टन्ट नभएको स्वघोषणा गर्दै आएका छन् । क्षणिक चर्चा/परिचर्चाका लागि मेयरमा उठ्ने नभनेको उनीहरूको दाबी छ ।

वरिष्ठ अधिवक्ता एवम् लोकतन्त्रका अनुयायी राधेश्याम अधिकारी भने यसलाई लोकतन्त्रको अपेक्षित अभ्यासको रूपमा लिनुपर्ने बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘यो अस्वाभाविक कुरा होइन । दुई/तीनवटा मन्त्रालयको भन्दा पनि बढी बजेट, स्रोतसाधन, कानुन, सत्ता हुने मुख्य-मुख्य महानगरपालिकामा मानिसहरू पदका लागि लालायित हुनु स्वाभाविक कुरा हो ।’

‘चाहे त्यो प्रहरी होस् या कलाकार वा आमनागरिक, संविधानले दिएको अधिकारअनुसार उसले उम्मेदवारी दिन पाउँछ’, यद्यपि उम्मेदवारी दिएजत्तिकै सहज मान्छेको विश्वास जित्न भने नभएको उम्मेदवारहरूले बुझ्नुपर्ने उनको तर्क छ ।

‘नेपालीको भोट हाल्ने चरित्र पार्टीगत छ’

त्यसो त मेयरका आकांक्षी बढ्नुले स्थानीय चुनावमा देखिनेगरीको परिवर्तन हुनेमा उति साह्रो उत्साहित खनाल पनि छैनन् । ‘मान्छेहरू आउँदैमा हत्तपत्त भोट पाइहाल्छन्, जितिहाल्छन् भन्ने पनि छैन’, उनी भन्छन्, ‘पार्टीबेस भोट सिस्टम’ बलियो भएको देश हो नेपाल । नेपालीको ‘भोटिङ बिह्याबियर’ हेर्दाखेरि पनि कांग्रेस र कम्युनिस्टको दबादबा देखिन्छ । त्यसबाट मुक्त हुने भोटरहरू निकै कम छन् ।’

यसलाई हाछेँथू ‘भोटर पाराडक्स’को रूपमा परिभाषित गर्छन् । ‘नेपालका भोटरहरू पार्टीगत स्थायी भोटर छन् । कांग्रेसको उम्मेदवार चित्त नबुझे एमालेमा जाने, एमालेको चित्त नबुझे माओवादीमा जाने गरेको देखिन्छ । झट्ट हेर्दा जनताले विकल्प खोजेको जस्तो देखिए पनि भारतको आमआदमी पार्टी (आप) जस्तो पोलिटिकल स्पेस नेपालमा बन्ने छाँटकाट देखिँदैन । विकल्प भनेर र्‍याडिकल विकल्पमा लगानी गरेको देखिँदैन’, हाछेँथू भन्छन् ।

यद्यपि काठमाडौं जस्ता शहरहरूमा चेतनास्तर फराकिलो हुने हुँदा यो चरित्रमा केही अन्तर भने पर्न सक्ने राजनीतिक विश्लेषकहरूको भनाइ छ ।

मेयर पदमा बढ्दो होडबाजी : पार्टीलाई चुनौती

आमजनमानसको विश्वास कमाउनु यतिखेर उम्मेदवारहरूको चुनौती हो । आफूसँग भएको भिजन र प्रतिबद्धतालाई कसरी उनीहरू मतसँग साट्न सक्छन् भन्ने परीक्षाको सन्निकट छन्, उम्मेदवार !

भूमिगत भएको, जेल बसेको, बन्दुक बोकेको, दुःख गरेको, पार्टीमा लागेकोजस्ता कथनले अबको समयमा उम्मेदवारीको हैसियत स्थापित नहुनेमा दलहरू सचेत हुनुपर्ने खनाल बताउँछन् । उम्मेदवारको औचित्य देखाउन पार्टीले बिक्री गरेजस्तो परम्परागत कथाहरू अब बासी भएको उनी ठान्छन् ।

‘जनतालाई अब ठोस उपलब्धिका कथा चाहिएका छन् । माओवादी पनि खुला राजनीतिमा आएको १५ वर्ष भइसक्यो । यो १५ वर्षमा उसले गरेका देखाउन लायकका काम केके हुन् ? ०१५ सालमा पनि चुनाव लडेर आएको कांग्रेससँग त्योभन्दा लामो इतिहास छ । ०४६ सालको आन्दोलनपछि नै पनि २२ वर्षको राजनीतिमा कांग्रेसले के गर्‍यो ? एमालेले के गर्‍यो ? स्थानीय सरकारको पनि ५ वर्ष भयो’, मूलधारको राजनीतिमा बसेर सत्ताको अभ्यास गर्न थालेको समयानुक्रमको हिसाबसहित हासिल गरेका उपलब्धिहरू देखाएर पार्टीहरूले आउनुपर्ने खनाल बताउँछन् ।

मेयरको महत्त्व

आवश्यक परेको खण्डमा आफू मेयरमा उठ्न तयार भएको बताउँदै पूर्वप्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईले स्थानीय सरकारको महत्त्वबारे विवेचना गर्दै फ्रान्सका मेयरको कथा साझा गरेका थिए । राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री भएर पनि अन्ततः मेयर भएका ज्याक्स रेने चिराग र फ्रान्सका अर्का प्रधानमन्त्री एडवार्ड चार्ल्स फिलिप्सको कहानी सुनाउँदै उनले मेयरको महत्त्व बुझाएका थिए ।

बाबुरामको सोही अभिव्यक्तिको बहानामा हाल मेयरको महत्त्वबारे बहस बौरिएको हो । यद्यपि प्रोटोकलयुक्त एवम् हाइरार्कियल राजनीति भएको नेपालजस्तो देशमा यस्तो संस्कार नै हालसम्म नदेखिएको उल्लेख गर्दै खनाल भन्छन्, ‘यो अपवाद हो । नियमित राजनीतिमा यस्तो कमै हुन्छ । नेपाली राजनीतिमा यसको महत्त्व बुझ्न र बुझाउन कठिन छ ।’

‘आवश्यक परेको खण्डमा मेयरमा उठ्न तयार भएको बताउने भट्टराईलाई ‘आवश्यक छ’ भनेर कसले भनिदिनुपर्ने हो ?’, खनाल प्रश्न गर्छन् ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, चैत २०, २०७८ २०:२१