डट्स कार्यक्रम निष्प्रभावी हुँदा क्षयरोगीका बिरामी बढे

A+ A A-

नेपालमा बर्सेनि ६९ हजार नयाँ क्षयरोगका बिरामी थपिने र १६ हजारको मृत्यु हुने तथ्यांक सरकारले सार्वजनिक गर्‍यो । नयाँ र पुराना गरी १ लाख १७ हजार क्षयरोगका बिरामी समुदायमा छन् । ४० हजारभन्दा बढी बिरामी उपचारको पहुँचमा आएका छैनन् । उनीहरू कहाँ छन् राज्य नै बेखबर छ । क्षयरोग न्यूनीकरणका लागि वार्षिक ७२ करोड खर्च सरकारले गर्छ । तर, उपलब्धि हुन सकेको छैन ।क्षयरोग के हो ? किन प्रभावकारी रूपमा न्यूनीकरण हुन सकेन ? त्रिवि शिक्षण अस्पतालका सरुवा रोग अुनसन्धान विशेषज्ञ प्राध्यापक डा. जीवनबहादुर शेरचनसँग कुराकानी गरेका छौँ ।

डा. शेरचनसँग गरिएको कुराकानीको अंश :

क्षयरोग कस्तो रोग हो ?

क्षयरोग (टीबी) माइक्रोबेक्टेरियम ट्युबरकुलोसिस नामक जीवाणुबाट लाग्ने रोग हो । मानिसको श्वास नलीबाट , खकारबाट, हाछ्युँ गर्दा र हावाको माध्यमबाट सर्ने रोग हो । यो बाहिरबाट आउने पनि होइन, टीबी भएको मानिसबाट अर्कोे मानिसमा सर्ने हो । टीबी छातीमा मात्र हुन्छ भन्ने हुँदैन, फोक्सोमा, छालामा, आँखामा, पाठेघरमा, मिर्गौलामा, हड्डीलगायत शरीरको कुनै पनि अंगमा लाग्न सक्छ । तर, नेपालमा सास फेर्ने नलीबाट फोक्सोमा हुने टीबी धेरै छ । बोर्न टीभी भयो भने हड्डी खिइने र हिँड्न नसक्ने अवस्थामा समेत पुर्‍याउँछ ।

क्षयरोग लागेको कति समयपछि लक्षण देखिन्छ ?

एक व्यक्तिबाट अर्कोे व्यक्तिमा सरेपछि तुरुन्तै लक्षण देखिँदैन । कम्तीमा तीन हप्ता समय लाग्छ । तर, शरीरमा टीबीको किटाणु बोकेको भए पनि प्रतिरोधात्मक क्षमता राम्रो छ भने लामो समयपछि लक्षण देखिन सक्छ । यस्तो अवस्थामा तीन महिना, छ महिना, एक वर्षपछि लक्षण देखिन सक्छ । जुन बेला डिप्रेसन, प्रतिरोधात्मक क्षमता कम र शरीरमा पोषण तत्त्वको कमी भएपछि लक्षण देखिने हो ।

कस्ता–कस्ता लक्षणहरू देखिन्छन् ?

छातीमा टीबी भएको छ भने खोकी लाग्ने, मुखबाट रगत आउने, दुब्लाएर शरीर पातलो हुने, बेलुकाको समयमा मन्द ज्वरो आउने, टाउको दुख्ने, रिँगटा लाग्ने, खान मन नलाग्नेजस्ता लक्षण देखिन्छ । ब्रोङ्काइटिसको समस्या हुने र फोक्सोको नली पनि सुनिने हुन्छ । कमजोर भएपछि झाडापखाला लाग्ने र अरु भाइरस पनि सक्रिय हुन्छ ।

क्षयरोगबाट कुन उमेर समूह बढी प्रभावित हुन्छन् ?

यही उमेरमा क्षयरोग लाग्छ भन्ने छैन । सबै उमेर समूहमा देखिएको छ । तर, १८ वर्षदेखि ४० सम्मकामा प्रतिरोधात्मक क्षमता बढी हुने भएकाले टीबी कम देखिएको छ । विशेषगरी ज्येष्ठ नागरिक, डायबिटिज, अंग प्रत्यारोपण, एचआईभी र क्यान्सरका बिरामीमा टीबीको जोखिम धेरै हुन्छ ।

क्षयरोगको औषधि सरकारले निःशुल्क उपलब्ध गराउँछ । तर, तथ्यांकले झन् बढ्दोक्रममा देखाउँछ, किन ?

यो गम्भीर कुरा हो । पाँच वर्षअघिसम्म क्षयरोगीलाई स्वास्थ्यकर्मीको प्रत्यक्ष निगरानीमा (डट्स) विधिबाट उपचार गरिन्थ्यो । टीबीका बिरामीले समयमा औषधि नखाने, पूरा समय नखाने समस्या भएपछि डट्स कार्यक्रम ल्याइएको हो । यसरी स्वास्थ्यकर्मीको निगरानीमा औषधि खाँदा २०१५ तिर बिरामीको संख्या घटेको थियो । अहिले डट्स कार्यक्रम प्रभावकारी छैन । टीबी हुनबाट जोगाउन बालबालिकालाई बीसीजीको खोप लगाइन्थ्यो, त्यो पनि कम भएको छ । जनचेतनामूलक कार्यक्रम पनि प्रभावकारी नभएकाले बिरामीको संख्या फेरि बढ्न थालेको देखिन्छ ।

क्षयरोग लागेपछि निको हुन कति समय लाग्छ ?

स्वास्थ्यकर्मीको प्रत्यक्ष निगरानीमा औषधि खाएको छ भने दुई महिनामा नै निको हुन्छ । नत्र १८ महिनासम्म पनि लाग्छ । दुई महिनामै निको हुने औषधि पनि आएको छ । तर औषधिले मिर्गौला, फोक्सो र आँखालाई कमजोर पनि बनाउन सक्छ । त्यसैले डट्स विधिबाट उपचार गराउँदा प्रभावकारी हुन्छ ।

क्षयरोगबाट मृत्यु हुने जोखिम कत्तिको हुन्छ ?

क्षयरोग लागेपछि यति नै समयमा मृत्यु हुन्छ भन्ने हुँदैन । मानिसको प्रतिरोधात्मक क्षमता, खानपान र रहनसहनमा भर पर्छ । औषधिले मात्र निको हुने होइन । पोसिलो खाना पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । टीबीका बिरामीले औषधि र पोसिलो खाना पाएन भने मृत्यु हुन सक्छ । टीबीले तुरुन्तै मर्दैन । लामो समय बाँच्छ । तर, अरु अंगमा क्षति भयो भने मृत्युको जोखिम धेरै हुन्छ ।

अब क्षयरोग लाग्नै नदिन के गर्ने ?

क्षयरोग लाग्न नदिन खोकी लागेका व्यक्तिहरू, ब्रोङ्काइटिस भएका र एचआईभी भएकाहरूको नजिक नजाने । उनीहरूसँग कुरा गर्दा दुवैले मास्क लगाउने । मास्क लगाएन भने उसको खोकीबाट टीबीको ब्याक्टेरिया आउन सक्छ । बीसीजीको खोप लगाउने र तीन हप्ताभन्दा बढी खोकी लागेमा वा लक्षण देखिएमा उपचारका लागि स्वास्थ्य संस्थामा जानुपर्छ । खकार, रगत र छातीको एक्सरे गरेर हेर्नुपर्छ । यी परीक्षण गरेपछि टीबी हो कि होइन पहिचान हुन्छ । टीबीको पहिचान भएपछि समयमा औषधि खानुपर्छ ।

क्षयरोगबाट बच्न के खाने ? के नखाने ?

क्षयरोगबाट जोगिन धुम्रपान र मध्यपानबाट टाढा रहनुपर्छ । धुम्रपान र मध्यपानले टीबीलाई झन् असर गर्छ । झोल पदार्थमा जोड दिनुपर्छ । मासुको सुप, सागसब्जी र फलफूल नियमित खानुपर्छ । दिनमा तीनपटक पोसिलो खाने कुरा अनिवार्य खाएमा टीबीबाट जोगिन सकिन्छ ।